ڏونگر مون نه ڏکاءِ
مان ضروري ٿو سمجهان ته پياري ”هڪ سنڌيءَ“ لاءِ جواب طور ڪجهه عرض ڪريان.
منهنجا پيارا، مٺڙا سهڻا ”هڪ سنڌي“، تنهنجو عالماڻو خط مليو. قرب ونڊڻ، ڊيڄارڻ ۽ حشر نشر کان مون کي آگاهه ڪرڻ لاءِ تنهنجو ٿورائتو آهيان. منهنجا مٺڙا سهڻا ”هڪ سنڌي“، مان پنهنجن ويجهڙائيءَ وارن ڪجهه ڪالمن ۾ هٿ ادب جا ٻڌي عرض ڪري چڪو آهيان ته مان ڪنهن به صورت ۾ سياستدان نه آهيان. بلڪ مون کي سياست کان ايتري قدر چڙ آهي جو مون ووٽرن جي لسٽ ۾ پنهنجو نالو داخل نه ڪرايو آهي. مان تاريخ جو طالب علم آهيان. گذريل مهيني جي شروعات ۾ مون ڪجهه ڪالمن ذريعي سياسي صورتحال جو تاريخ جي سائنسي اصولن موجب تجزيو ڪرڻ جي استدعا ڪئي هئي. ڪجهه يار بيحد ناراض ٿيا. گارين جا خط لکي موڪليائون. مون هڪدم محسوس ڪيو ته يارن سياست ۽ تاريخ ۾ تميز ڪرڻ جو ارادو رد ڪري ڇڏيو آهي – تنهن ڪري موجوده حالتن تي ڪجهه لکڻ بدران گوشه نشيني اختيار ڪجي – ۽ اڳ وانگر فقط ادبي ڪالم لکجن. مون ائين ئي ڪيو آهي. ڀائنجي ٿو ”هڪ سنڌي“ سڳوري کي مطالعي جو ڪو بيحد شوق آهي – کيس پراڻي اخبار هٿ لڳي ويئي آهي، ۽ منهنجو تاريخي تجزيي بابت لکيل ڪالم پڙهي آپي مان نڪري ويو آهي. منهنجو سهڻو ”هڪ سنڌي“ مهيني کن کان پوءِ جڏهن مهينو ڏيڍ پراڻيون اخبارون هٿ ڪري منهنجا وضاحتي ڪالم پڙهندو، تڏهن انشاء الله تعاليٰ ٺاپر ۾ ايندو.
هينئر جڏهن ڳالهين مٿان ڳالهيون نڪتيون آهن، ته پوءِ منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“ اچ ته اندر جو حال اوريون. تون منهنجي ڪنهن به تحرير سان اختلاف ڪري سگهين ٿو، اهو تنهنجو بنيادي حق آهي. تنهنجي حق لاءِ مون کي احترام آهي. ساڳي طرح تحرير ذريعي مان پنهنجن خيالن جو اظهار ڪري سگهان ٿو. اهو منهنجو بنيادي حق آهي. مون کي تنهنجي بنيادي حق لاءِ احترام آهي. اهڙي جمهوري طرز عمل لاءِ مان توکي مجبور نه ڪندس. اهو تنهنجي وڙ، سماجي شعور، ۽ تعليم ۽ تربيت تي ڇڏيل آهي. منهنجي ان قسم جي تربيت ٿيل آهي جو ادبي، نظرياتي ۽ سخت قسم جي سياسي اختلافن جي باوجود مون اڄ تائين سردار علي شاهه ذاڪر، ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل، محمد موسيٰ ڀٽو، عابد لغاري ۽ سندن دوستن ۽ ساٿين جي باري ۾ هڪ به گٿو لفظ استعمال نه ڪيو آهي. منهنجيءَ ڳالهه تي يقين نه اچيو ته ڪنهن ڏينهن حيدرآباد ۾ سائين ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل ۽ عابد لغاريءَ سان وڃي ملجو. هو سياسي، ادبي ۽ نظرياتي اختلافن جي تصديق ڪندا – پر مون تي بيهودگيءَ ۽ بدڪلاميءَ جو الزام نه رکندا. صحتمند سياسي ۽ سماجي ماحول لاءِ لازمي آهي ته اسين هڪٻئي جو احترام ڪرڻ سکئون (ان سلسلي ۾ پڻ توهان کي مجبور ڪري نه ٿو سگهجي). تون جيڪڏهن محسوس ڪرين ٿو ته سنڌ جي سمورن مسئلن جو حل چوڌري ظهور الاهي، پروفيسر غفور احمد، مولانا مفتي محمود وغيره وٽ آهي ته تون ان قسم جي احساسات رکڻ جو حق رکين ٿو. اهو تنهنجو بنيادي حق آهي. مون کي پنهنجو بنيادي حق استعمال ڪندي ايتري آزادي ڏي ته مان تنهنجي راءِ سان اختلاف رکان.
منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“ هينئر اچ ته سنڌ سان سر جون سٽون ڏيڻ، ۽ سنڌ سان سچائي جي باري ۾ اندر جو حال اوريون.
پيارا، سنڌ ڪنهن جي جاگير نه آهي ۽ سنڌ لاءِ جذبي تي ڪنهن جي اجاره داري نه آهي. سنڌ منهنجي ماءُ آهي. پنهنجي جيجل سان سچائيءَ جو سرٽيفڪيٽ حاصل ڪرڻ لاءِ مان ڪنهن به ٺيڪيدار آڏو درخواست نه ڏيندس. ماءُ ۽ پٽ جي معاملي ۾ مان ٽئين ڪنهن شخص جي دخل اندازي قبول نه ڪندس. مان محسوس ڪريان ٿو ته يارن سنڌ مان سنڌيت جو سرٽيفڪيٽ حاصل ڪرڻ لاءِ انيڪ ادارا کولي ڇڏيا آهن. مان اهڙي ڪنهن به اداري کي تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيان. مون سنڌ ڌرتيءَ جو اَن کاڌو آهي – سنڌوءَ جو پاڻي پيتو آهي. داڻي پاڻيءَ جو حق بخشائڻ لاءِ مون کي ڇا ڪرڻ گهرجي، ۽ ڇا نه ڪرڻ گهرجي، ان لاءِ مان ڪنهن به شخص کان صلاح وٺڻ ضروري نه ٿو سمجهان. درد جو سفر اڪيلي سر طيءِ ڪبو آهي. ان ڳالهه کي صديون گذري ويون آهن جو اسين سنڌي هڪٻئي جي وفادارين تي شڪ ڪندا آهيون. مون کي ان روايت کي ڀڃڻو آهي – ڊاهڻو آهي. مان ڪنهن جي به سنڌ لاءِ سڪ تي شڪ نه ڪندو آهيان. توکي ياد رکڻ گهرجي ته پاڻ پڏائڻ ۽ ٻين جي وفادارين تي شڪ ڪرڻ سان سنڌ جي خدمت نه ٿيندي آهي.
اسين سنڌي نه فقط هڪٻئي جي وفادارين تي شڪ ڪندا آهيون، پر هڪٻئي کي بنهه ڇسو، وائڙو ۽ نااهل به سمجهندا آهيون. اتفاق سان جيڪڏهن ڪو سنڌي محنت ۽ پنهنجي اورچائيءَ سان اڳتي وڌي ٿو ته اسين سندس محنتن کي ساراهڻ بدران کيس ننديندا آهيون. مٿس ٺٺوليون ڪندا آهيون. اسين ڇسا، ۽ ڀوڪ آهيون، اها ڳالهه ايتري قدر اسان جي مٿي ۾ ويهجي ويئي آهي جو ڪنهن به سنڌيءَ جي تر جيتري ڪاميابي کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيندا آهيون. منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“ جيڪڏهن مون کي پاڻ پڏائڻ واري الزام کان آجو ڪرين ته ايترو ضرور عرض ڪندس ته مون کي آمريڪا لاءِ بين الاقوامي ترقياتي اداري طرفان چونڊيو ويو هو – مون کي جناب ذوالفقار علي ڀٽي آمريڪا نه موڪليو هو. مون کي تعليم لاءِ ريڊيو، ٽيليويزن ۽ فلمن جي استعمال ۾ کوجنا لاءِ چونڊيو ويو هو. منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“، يقين ڪر ته جناب ڀٽي صاحب فلوريڊا اسٽيٽ يونيورسٽيءَ وارن کي اهو حڪم نه ڏنو هو ته يونيورسٽيءَ وارا مون کي شاگرد بدران پنهنجي اسٽاف تي استاد طور کڻن. ٻن مهينن کان پوءِ مون کي فلوريڊا اسٽيٽ يونيورسٽيءَ طرفان مشيگان اسٽيٽ يونيورسٽيءَ ۾ منعقد ٿيل بين الاقوامي تعليمي ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ چونڊيو ويو هو. منهنجي ان چونڊ ۾ به ڀٽي صاحب جو دخل نه هو. منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“، اسين اصل ۾ ايتري قدر ڇسا، وائڙا ۽ نااهل نه آهيون. مٿي جيڪي ڪجهه لکيو اٿم سو پاڻ پڏائڻ ۾ شامل آهي – پر ان لاءِ تو مون کي مجبور ڪيو آهي – جيڪي ڪجهه لکيو اٿم سو فقط توکي پڪ ڏيارڻ لاءِ لکيو اٿم ته اسين سنڌي چٽاڀيٽيءَ ۾ پنهنجي لاءِ جاءِ پيدا ڪرڻ جي قابل آهيون – اسين بنهه ڇسا نه آهيون.
منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“، تو مون کي وڪامڻ جو الزام ڏنو آهي. اهو الزام ايترو ته گسي ويو آهي، سڙي ويو آهي جو جواب ڏيڻ جي قابل نه رهيو آهي. جيڪو به سنڌي پنهنجي محنت سبب اڳتي وڌيو آهي، سو اوهان جي نگاهه ۾ وڪاميل آهي. توهان لاءِ رڍون سڀيئي ٻوٿ ڪاريون آهن – ڪنهن به سنڌيءَ ۾ ايترو کڙ تيل نه آهي جو اڳتي وڌي سگهي – بس وڪامندو ته اڳتي وڌندو! مون کي پنهنجي لهجي مان وري هڪ دفعو ٻيهر پاڻ پڏائڻ جي بدبوءِ اچي رهي آهي – پر ان لاءِ تو مون کي مجبور ڪيو آهي – تو هڪ ليکڪ جي انا ۽ هوڏ تي وار ڪيو آهي، تنهنڪري هي سڀ ڪجهه لکڻ لازمي سمجهان ٿو.
منهنجا پيارا ”هڪ سنڌي“، مون انيڪ ڪالمن ۾ ٻانهون ٻڌي عرض ڪيو آهي ته فيڊرل پبلڪ سروس جي ڪل پاڪستان چٽاڀيٽيءَ ۾ اڄ کان ٻارهن سال اڳ چونڊجي مان نوڪريءَ ۾ داخل ٿيو هوس ۽ پنهنجي واري ۽ حق موجب موجوده عهدي کي اچي پهتو آهيان. يقين ڪر منهنجا سهڻا ”هڪ سنڌي“ ته اڄ کان ٻارهن سال اڳ پيپلز پارٽي وجود ۾ نه آئي هئي. يقين ڪر منهنجا دوست فقط تون هيڪلو ناهين جو وڪامڻ ناممڪن آهين – ٻيا به جوڳيئڙا جهان ۾ پيا آهن. نه وڪامڻ تي ڪنهن جي هڪ هٽي قائم نه آهي. دوست – ڪدو رت دل مان ڪڍي ڏس – توکي انيڪ شخص اهڙا نظر ايندا جن کي خريد ڪرڻ ناممڪن آهي – فقط تون اڪيلو محب وطن نه آهين – اسين مسڪين به محب وطن هئڻ جو حق رکئون ٿا.
مون کي يقين آهي ته سهڻو ”هڪ سنڌي“ منهنجو اڄوڪو ڪالم هڪ مهيني کان پوءِ اتفاق سان پڙهندو. تنهنڪري ”هڪ سنڌيءَ“ جي دوستن کي منهنجو عرض آهي ته يار کي هٿ ڪري منهنجو اڄوڪو ڪالم پڙهايو وڃي ۽ کيس يقين ڏياريو وڃي ته امر جليل جو سياست سان ڪوبه واسطو نه آهي – هو نهايت ادب سان توهان کان اختلاف راءِ جو حق گهري ٿو – ۽ بس.
4 سيپٽمبر 1977ع
________
پاڪستان ۾ ملن جي مختلف جماعتن گڏجي سڏجي پيپلز پارٽيءَ خلاف ”اتحاد“ ڪيو هو.