ادب ۽ تاريخ
مون کي ياد آهي، اسين ڪاليج ۽ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندا هئاسين، تڏهن ايوب جو دور ۽ زور هوندو هو. سموري تاريخ ايوب جي ڪارنامن سان ڀريل هوندي هئي. سمورا لقب هن لاءِ وقف هوندا هئا. مڙس جي لهڻ جي دير هئي. اسان کي ٻڌايو ويو ته وڏو بدمعاش هو. جابر هو. آمر هو. منهنجي چوڻ جو مطلب آهي، ته اسان جي تاريخ مصلحتن جو شڪار ٿيندي رهي آهي. اهڙي ماحول ۽ معاشري ۾ ادب کي تاريخ جي رهنمائيءَ جو فرض ادا ڪرڻو پوندو آهي. ادب کي اڳتي وڌڻو پوندو آهي. تنهن ڪري، ترقي پسند ادب جتي تاريخ جي ارتقا سان پنهنجيون ارتقائي منزلون طئي ڪندو آهي، اتي تاريخ جو سڀ کان وڏو امين به ٿيندو آهي. تاريخ مصلحتن جو شڪار ٿيندي آهي، پر ترقي پسند ادب ڪڏهن به مصلحتن جو شڪار نه ٿيندو آهي. ترقي پسند ادب حالتن سان ٺاهه نه ڪندو آهي. پر، جڏهن ٺاهه ڪندو آهي، تڏهن ترقي پسند نه رهندو آهي.
پاڪستان جي سياسي، سماجي، معاشرتي ۽ ثقافتي تاريخ جامع صورت ۾ موجود نه آهي. پر، 1947 کان 1975ع تائين لکيل سنڌي ترقي پسند ادب جي رڳو سرسري مطالعي سان ملڪ جي سياسي، سماجي ۽ ثقافتي تاريخ اوهان جي اکين آڏو واضح ٿي بيهندي. ايوب خان جي دور کي سمجهڻ لاءِ ”روح رهاڻ“ جا پرچا پڙهڻ ڪافي آهن. ”روح رهاڻ“ تي 1968ع ۾ رجعت پرست قوتن بندش وجهي ڇڏي هئي.
رجعت پرست قوتون هميشه کان ترقي پسند ادب خلاف سازشون ڪنديون رهيون آهن. منصوبا رٿينديون رهيون آهن. اهو سندن ظرف آهي. ترقي پسند ادب سان صتحمند تخليقي عمل ذريعي چٽا ڀيٽي ڪرڻ جي بدران رجعت پرست اديبن ڏٺو وائٺو ترقي پسند ادب خلاف مذهب جي نالي ۾ سي آءِ ڊي، انٽيليجنس ۽ اطلاعات کاتي جي عملدارن کي ڀڙڪايو آهي. سندن ڪتابن ۽ رسالن جو اڄ تائين جيڪڏهن وڪرو نه ٿيو آهي، ته ان لاءِ به هنن. سمورو الزام ترقي پسند اديبن کي ڏنو آهي. ان سموري روش جي بلڪل ابتڙ، ترقي پسند اديبن ڪڏهن به اخلاق ۽ فهم جي دائرن مان نڪري رجعت پرستن تي ڇوهه نه ڇنڊيا آهن -رجعت پرستن کي گاريون نه ڏنيون آهن- هنن جي باري ۾ تحريري يا تقريري طرح گندي زبان استعمال نه ڪئي آهي. اهو ترقي پسندن جو وڙ آهي.
تازو، رجعت پرستن ڏاڍي چالاڪيءَ سان ترقي پسند ادب تي ڀرپور وار ڪيو آهي. هنن فحش ۽ سياسي طرح ڦلهڙي ادب کي ترقي پسند ادب جو ٺپو هڻي، سموري ترقي پسند ادب تي بندش وجهرائي ڇڏي آهي. اهڙي طرح، هڪ ڌڪ سان سندن ٻه مقصد پورا ٿيندا نظر اچن ٿا. هڪ ته ترقي پسند ادب، جنهن چٽا ڀيٽيءَ ۾ رجعت پرستن کي ڄامڙو ڪري ڇڏيو هو، سو بندش سبب چٽا ڀيٽيءَ مان خارج ٿي ويو آهي. اهڙي طرح رجعت پرستن کي سمورو ادبي ميدان خالي هٿ لڳي ويو آهي. ٻيو مقصد سياسي اٿن. موجوده حڪومت ترقي پسند قوتن جي حمايت ۽ همت افزائيءَ جو واعدو ڪيو آهي. ترقي پسند ادب تي بندش وجهرائي، رجعت پرستن چالاڪيءَ سان اسان جي ترقي پسند حڪومت کي بدنام ڪري ڇڏيو آهي.
هتي مون کي پنهنجي حڪومت کي هڪ گذارش ڪرڻي آهي. ترقي پسند ادب تي ڀل پابندي لڳايو، پر خدا جي واسطي ترقي پسند ادب کي فحاشي ۽ سياسي ڦلهڙائيءَ جو ليبل نه چنبڙايو.
25 مئي 1975ع
____
سوين سنڌي ڪتابن ۽ رسالن تي پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت بندش وڌي هئي.