تاريخي قوتون
تاريخي قوتون ڪنهن به ملڪ جي جوڙجڪ ۾ اهم ڪردار ادا ڪنديون آهن. انهن قوتن کان انڪار يا انهن قوتن کان اکيون پورڻ بيوقوفي آهي. روس 1917ع واري پورهيت انقلاب کان اڳ به روس هيو، ۽ روس سڏبو هو، ۽ 1917ع واري انقلاب کان پوءِ به روس جاگرافيائي حدن مطابق ساڳيو روس آهي، ۽ روس ئي سڏبو آهي. 1917ع کان اڳ وارين نا انصافين، ظلم ۽ ڏاڍ خلاف تاريخي قوتن ڪم ڪيو. 1917ع وارو انقلاب آيو. ملڪ کي نئين سوچ ۽ لينن جي قيادت ملي. پر، جاگرافيائي طرح روس ساڳيو رهيو. تنهنڪري، ملڪ جو تصور جاگرافيءَ کانسواءِ ڪابه معنيٰ نٿو رکي. انهن جاگرافيائي حدن اندر رهندي ملڪ جي ڀلائيءَ، بهبوديءَ لاءِ ڪم ٿيندا آهن، انقلاب ايندا آهن. اهڙي طرح 1948ع کان اڳ به چين جاگرافيائي طرح ساڳيو چين هيو، جيڪو هينئر آهي. فقط نون رجحانن ۾ ترقي پسند نظرين سبب ماڻهن جي سوچ ۾ انقلاب آيو، ۽ ترقي پسند چين ساڳين جاگرافيائي حدن اندر اڀري آيو. تاريخي قوتن آڏو ڪوبه زار يا آفيم جو نشو بيهي نه سگهيو. سڀ دقيانوسي قدر ڍير ٿي ويا.
ملڪ جي جاگرافيائي حدن کي نقصان پهچائڻ ڏوهه آهي. پر، ملڪ جي جاگرافيائي حدن اندر رهي، تاريخي قوتن جي تقاضائن مطابق ملڪ جي بهتريءَ لاءِ، ترقيءَ لاءِ ڪم ڪرڻ ڏوهه ناهي. مان ان ڳالهه جي پنهنجي ملڪ جي مثال سان وضاحت ڪندس. ڪجهه ڪوتاهه نظر ۽ مطلبي سياستدانن ون يونٽ ٺاهيو، جيتوڻيڪ آزاديءَ واري 1947ع جي ايڪٽ موجب ڪٿي به ون يونٽ جو ذڪر نه هيو. بهرحال ۽ مان ان حرڪت کي به تاريخي منفي قوت سڏيندو آهيان. اڳتي هلي ماڻهن محسوس ڪيو ته ون يونٽ ڪوڙ جو ڪوٽ هيو، ۽ ملڪ جون پاڙون پٽي رهيو هو. جلسا ٿيا. جلوس نڪتا. باهيون لڳيون. تاريخي قوتن ون يونٽ کي ڊاهي وڌو. ون يونٽ کان اڳ به پاڪستان جو نالو پاڪستان هيو. پاڪستان ئي آهي. منهنجي لکڻ جو مطلب آهي ته ملڪ جي جاگرافيائي حدن کان انڪار ڪري نٿو سگهجي. جاگرافيءَ کي اهميت نه هجي ها، ته هوند وچ مشرق ۾ ڳراٺ جيتريون شيخن جون حڪومتون هزارن جي تعداد ۾ هئڻ بدران هڪ وڏو، طاقتور ۽ اڪيلو ملڪ هجي ها.
مان ڪراچيءَ کان پشاور تائين نوجوانن جي سينن تي مائوزتنگ جا ٻلا لڳل ڏسندو آهيان. هنن ترقي پسند ادب پڙهيو آهي. هنن روشنيءَ جو کوج لڳايو آهي. اڄ جا اهي ننڍڙا نينگر ۽ سڀاڻي جا برجستا مرد جڏهن چونڊجي (20 –25 سالن کان پوءِ) اسان جي قومي اسيمبليءَ ۾ پهچندا، تڏهن ڪو چئي سگهي ٿو ته هو ڪهڙا فيصلا ڪندا، ۽ ڪهڙا قدم کڻندا! آهي ڪو تاريخي قوتن کي روڪڻ وارو بيوقوف!
ون يونٽ دوران به پاڪستان جو نالو پاڪستان ئي رهيو. ون يونٽ ٽٽڻ کان پوءِ به پاڪستان جو نالو پاڪستان آهي.
26 فيبروري 1976ع
_________
چوٽيهن سالن کان پوءِ ننڍڙو ليک جڏهن هن ڪتاب ۾ ٻيهر ڇپيو آهي، تڏهن محسوس ڪريان ٿو ته تاريخي قوتن شڪست کاڌي آهي. منهنجي اڳڪٿي غلط ثابت ٿي آهي، اسان جو معاشرو ڪني پاڻيءَ جي تلاءَ وانگر غليظ، بدبودار ۽ ڪوڙهي سينور ۾ وٺجي ويو آهي. اسيمبلين ۾ مائوءَ جا ٻلا سيني تي سجائڻ وارا نه پهتا آهن. ساڳيا پير، مير، سردار، جاگيردار ۽ وڏيرا وڃي اسيمبلين ۾ويٺا آهن.