اياز تي اُڇلون
سون ۽ چانديءَ جي باري ۾ سونارا ڳالهائيندا آهن، کري ۽ کوٽي جي تميز ڪري سگهندا آهن. اِها ڪرت سندن ڪم ۾ شامل هوندي آهي. سون ۽ چانديءَ جي باري ۾ ڳالهائيندي هو ٺهندا آهن. ڀوڪ نه لڳندا آهن.
علم، عالمن ۽ يونيورسٽين جي باري ۾ فقط عالم، دانشور ۽ ڏاها ڳالهائيندا آهن. هو علم ۽ روشنيءَ جي باري ۾ ڳالهائيندي ٺهندا آهن - ٺهندا ان ڪري به آهن، جو هو پنهنجيءَ ذات ۾ وڏا عالم، ڄاڻو، دانشور ۽ ڏاها هوندا آهن. هن جملي ۾ مون لفظ دانشور غير شعوري طرح استعمال ڪيو آهي. ورنه، سنڌ ۾ جڙتو ۽ ٺڳ 23 ”دانشورن“ جي لاهوري اخبار ۾ نقاب ڪشائي ۽ پذيرائيءَ کان پوءِ، لفظ دانشور تان منهنجو ارواح کڄي ويو آهي. اسين دانشور سمجهندا هئاسين پير حسام الدين راشديءَ کي، ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کي. اسين دانشور قبول ڪندا هئاسين مولانا غلام مصطفيٰ قاسميءَ کي ۽ سائين غلام محمد گراميءَ کي. لفظ دانشور ٻڌڻ سان اسان جي اکين آڏو اچي بيهندا هئا علامه آءِ آءِ قاضي ۽ لعل چند امر ڏنومل، مولانا دين محمد وفائي ۽ پرمانند ميوا رام. دانشور اسين ان عالم کي سمجهندا هئاسين جيڪو مذهب کان ٽيڪنالاجي، ۽ تاريخ کان فلسفي، ۽ سياست کان اقتصاديات تائين هر موضوع تي ذهني طرح واضح هجي. هر موضوع تي دعويٰ سان ڳالهائي سگهي. هر موضوع تي پنهنجي دانش جي ڇاپ هڻي سگهي. پر گذريل سال جماعت اسلاميءَ جا ڍنڍورچي، ٺڳ ۽ ٽپتائي جوڻ مٽائي ”نوائي وقت“ اخبار جي صفحن ۾ ”دانشور“ ٿي پيا. اسان پير حسام الدين راشدي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، مولانا قاسمي ۽ مولانا گراميءَ تان هٿ کڻي ڇڏيو! تنهن ڪري، لفظ دانشور کان مان ايلرجڪ ٿي پيو آهيان.
بهرحال، علم، عالمن ۽ يونيورسٽيءَ جي باري ۾ فقط عالم ۽ ڄاڻو ڳالهائيندا آهن، جن جو وجود روشن هوندو آهي. علم، عالمن ۽ اعليٰ تعليم جي درسگاهه بابت جاهل، اڻپڙهيل۽ ڄٽ نه ڳالهائيندا آهن. اهو مڃيل اصول هيو، اهو مڃيل اصول آهي. پر اڄڪلهه ان اصول جي مٽي پليد ٿي آهي. عالمن، علم ۽ اعليٰ تعليم جي درسگاهن بابت پاڪستان جي مڃيل ڄٽن، جاهلن ۽ اڻپڙهيلن ڳالهائڻ شروع ڪيو آهي. هنن ڳچيءَ ۾ دهل ٻڌي، چو واٽن تي بيهي علم، عالمن ۽ يونيورسٽين جي نظام بابت مجمعو لڳائڻ جو ڪم شروع ڪيو آهي. مون کي خبر آهي، ته هنن وٽ وڪڻڻ لاءِ تعويذ ڳنڍن ۽ ”دانت ڪا منجن“ کانسواءِ ڪجهه به ڪونهي.
جن ماڻهن سڄي ڄمار ۾ ڪاليج ۽ يونيورسٽيءَ جي شڪل نه ڏٺي آهي. جن ماڻهن سڄي عمر ڪو ڪتاب هٿ ۾ کڻي به نه ڏٺو آهي، تن ماڻهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ شيخ اياز جي باري ۾ گٿا بيان جاري ڪيا آهن. شيخ اياز پنهنجي علم، ڄاڻ ۽ ڏاهپ سبب ڪنهن به صورت ۾ اسان لاءِ سارتر کان گهٽ نه آهي. هماليه جبل جي باري ۾ ڪوئن جو ڪاٿو ڏسي رد عمل لاءِ دل هٿن مان نڪتي نڪتي ٿي وڃي. ڪجهه دوستن جو چوڻ آهي، ته ڇڏي ڏجين ڀونڪڻ ڏجين. پر مان ان مدي خارج چوڻيءَ جي حق ۾ نه آهيان. اهو منهنجو ذاتي خيال آهي. اسان کي حضرت عيسيٰ لاءِ عقيدت آهي، پر اسين چماٽ کائڻ لاءِ پنهنجو ٻيو ڳٽو پيش ڪرڻ لاءِ هرگز تيار نه آهيون. هلال پاڪستان برسر اقتدار پارٽيءَ جي اخبار آهي، تنهن ڪري مخالف ڌر جي باري ۾ رجعت پسندن جي باري ۾ اسانکي حدن اندر رهڻو ٿو پوي. ورنه، خدا ٿو ڄاڻي، (تڪبر کان توبهه) مان هڪ هڪ ڪوئي جو پڇ ڪپي ڇڏيان ها، جن سنڌ يونيورسٽيءَ ۽ شيخ اياز خلاف زهريلا بيان جاري ڪيا آهن. اهو زهر، جيڪو هنن اسان کي ڏنو آهي، مان کين اهڙيءَ طرح موٽايان ها، جو سندن سموري ڪوڙهي سرشت کي وائکو ڪري ڇڏي ها! پر ڇا ڪجي مجبور آهيون. رجعت پسندن جو نصيب زور آهي. اسين چريا زنجيرن ۾ جڪڙيل آهيون.
جماعت اسلامي جي ڇاڙتن نوائي وقت اخبار ۾ شيخ اياز خلاف بيهودي مضمون ۾ سندس ڪتابن مان ڪجهه سٽون حوالي طور ڏنيون هيون. ان باري ۾ مون کي ڪجهه چوڻو آهي. شيخ اياز جي جن ڪتابن مان سٽون کنيون ويون آهن، انهن مان ٽي ڪتاب آمريت واري دور ۾ ضبط ڪيا ويا هئا. قانوني فيصلي مطابق ڪنهن به اهڙي ڪتاب يا تحرير جو حوالو، ويندي اشاري طور، هرگز ڏيئي نه ٿو سگهجي، جنهن ڪتاب تي بندش پيل هجي. قطعه نظر ان جي ته آمريت واري دور جي بندش ڪهڙي نوعيت جي هئي، نوائي وقت اخبار ۾ بندش پيل ڪتابن مان حوالا ۽ سٽون شايع ڪرايون ويون. پر، اطلاعات ۽ انٽيليجنس وارن کاتن کي لوڏو نه آيو.
هينئر مون کي ڪجهه ڳالهائڻو آهي نظرياتي جنگ ۾ حوالن ۽ طويل تحريرن مان ڪڍيل سٽن واري بيان بابت. اهو مرض ملن مان پکڙيو آهي. هڪ سٽ يا هڪ حوالو سموري تحرير يا ليکڪ جي ذهني لاڙن کي واضح ڪري نه ٿو سگهي. هر ڪو ليکڪ پنهنجي سموري ادبي ثمر جي پس منظر ۾ ڏٺو ۽ سمجهيو ويندو آهي. مون ڏيڍ سو کن افسانا لکيا آهن. پر منهنجي خلاف شهادت جي طور تي منهنجن پنجن يا ڏهن افسانن مان سٽون، جملا ۽ حوالا ڏنا ويندا آهن. يعني، منهنجا هڪ سو چاليهه افسانا ته خيرن سان ”مسلمان“ آهن، باقي ڏهه افسانا غير مسلم آهن! شيخ اياز هزارين وايون، بيت ۽ گيت، نظم ۽ غزل لکيا آهن. هن هزارين صفحا نثر جا لکيا آهن. پر، ملن حوالا ڏنا آهن اٺن - ڏهن تحريرن مان. تنهن ڪري شيخ اياز ڏوهي آهي - ۽ باقي هزارين صفحن جي مواد جو ٿيو ڀلو!
حوالي وارو مرض ان ڪري به خطرناڪ آهي، جو بحث براءِ بحث ۾ مذهبي، ديني ۽ اخلاقي ڪتابن مان اهڙا اهڙا حوالا ڏيئي سگهجن ٿا، جن جي پڙهڻ سان گهڻن کي جيڪر، ڏندين آڱريون اچي وڃن. منهنجيءَ ڳالهه تي يقين نه اچيو، ته خدارا ”بهشتي زيور“ پڙهي ڏسو. سليس اڙدوءَ ۾. پڙهي سگهندي ڪا ڀيڻ بهشتي زيور کي وڏي واڪي پنهنجي ڀاءُ جي موجودگيءَ ۾! پڙهي سگهندي ڪا ڌيءَ بهشتي زيور وڏي واڪي پنهنجي پيءُ جي موجودگيءَ ۾! ان باري ۾ مان ٻين ڪتابن جو ذڪر مناسب نٿو سمجهان. اجايو گهڻن جي ننڊ ڦٽي پوندي.
شيخ اياز جي ڪلام مان جهڙي قسم جا حوالا نوائي وقت ۾ ڏنا ويا آهن، ان کان هزارين دفعا وڌيڪ ”خطرناڪ“ حوالا سلطان باهو، بلهي شاهه، غلام فريد ۽ سچل سرمست جي ڪلام مان ڏيئي سگهجن ٿا. تنهن ڪري شيخ اياز جي ڪلام تي اعتراض ڪرڻ وارن کي سڀ کان اڳ سلطان باهو، بلهي شاهه، غلام فريد ۽ سچل سرمست جي باري ۾ پنهنجن راين جو اظهار واضح نموني ڪرڻو پوندو. کين سڀ کان اڳ انهن چئن ڪلاسيڪي شاعرن بابت فيصلو صادر ڪرڻو پوندو. سياسي مقصدن لاءِ ادب کي لوئڻ وارن کي معلوم هئڻ گهرجي ته ادب باهه آهي، روشني آهي، سچ آهي، حقيقت آهي. ادب ۽ اديبن سان کونس سڀني کي مهانگي پوندي آهي. پوءِ اهو کڻي هٽلر هجي يا حنيف رامي، نواب مظفر هجي، يا ڊڪٽيٽر مسوليني!
1 فيبروري 1976ع