ذهني تباهيءَ جا سبب
مسئلو 1 : عربن سنڌ فتح ڪئي. پاڻ سان عربي ادب کڻي آيا. عربي ادب جو سنڌي ادب تي ۽ ٻوليءَ تي زبردست اثر پيو. عربن جي هٿن مان نڪري، سنڌ مغلن جي قبضي ۾ هلي ويئي. مغلن جي اقتدار دوران فارسي ادب ۽ ٻوليءَ جو سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ تي گهرو اثر پيو. انهن ڏينهن ۾ ڇاپخانا وڏي پئماني تي ڪم نه ڪندا هئا. ڪاغذ جا خودڪار ڪارخانا وجود ۾ نه آيا هئا. مطلب ته ان دور ۾ جديد دور جي ڇاپخانن واريون سهولتون، ۽ ڪاغذ جي پيداوار، ۽ ڪتابن جي واپار جو باضابطه بندوبست نه هوندو هو. تنهن هوندي به جيڪي قومون ملڪ فتح ڪنديون هيون، ۽ پاڻ سان پنهنجي ٻولي کڻي اينديون هيون، ادب کڻي اينديون هيون، سي ٻئي ملڪ ۽ قوم جي ادب ۽ ٻوليءَ کي متاثر ضرور ڪنديون هيون. ياد رهي ته اسين ان دور جي باري ۾ ڳالهائي رهيا آهيون، جڏهن ڪتاب ڪلڪ سان، کهري ۽ غير معياري طريقن سان تيار ڪيل ڪاغذ تي لکيا ويندا هئا، ۽ محدود تعداد ۾ لکيا ويندا هئا. ڪنهن ڪتاب جون سئو کن ڪاپيون تيار ڪرڻ ۾ ورهيه لڳي ويندا هئا.
اڄڪلهه روسي ۽ آمريڪي ڪتاب لکن ۽ ڪروڙن جي تعداد ۾ شايع ٿي رهيا آهن، ۽ سنڌ ۾ پهچي رهيا آهن. لينن جي مڪمل تحريرن جو سيٽ وڪامي رهيو آهي. مارڪس ۽ اينگلس جا ڪتاب وڪامي رهيا آهن. چيگيوارا جي ڊائري، ۽ سندس گوريلا جنگ بابت لکيل ڪتاب وڪامي رهيا آهن. هوچي منهه جي جيل واري ڊائري وڪامي رهي آهي. ويٽنامي انقلاب جي تاريخ وڪامي رهي آهي.
هاڻي سوال ٿو پيدا ٿئي، ته سنڌي ادب عربي ۽ فارسي ٻولين ۽ ادب جو اثر قبول ڪري سگهي ٿو، ته پوءِ اڄوڪي دور ۾ مٿي ڄاڻايل ڪتابن ۽ نظرين جو اثر ڇو ٿو قبول ڪري سگهي؟ مسئلي جو تت هيءُ آهي، ته سنڌ ۾ مختلف ملڪن ۽ ٻولين جو ادب وڏي تعداد ۾ حڪومت جي باقاعدي اجازت سان پهچي رهيو آهي. اهڙي ادب سبب سنڌ ۾ بلڪل نئون ذهن ۽ ادب ۾ ترقي پسند نظريو اڀري آيو آهي. ان ۾ ڏوهه ڪنهن جو آهي؟
مسئلو 2 : ڪجهه دانشورن جو خيال آهي، ته موجوده ترقي پسند سنڌي ادب سبب نوجوانن جو ذهن تباهه ٿي رهيو آهي. اهو خيال بحث طلب آهي. جهالت ۽ غربت ڪري سنڌ ۾ پڙهيل ماڻهن جو تعداد آڱرين تي ڳڻڻ جيترو آهي. انهن منجهان اٽي ۾ لوڻ برابر مقدار ۾ ڪي ڄڻا ادب ۾ دلچسپي رکن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو ويهن سالن ۾ به هڪ ڪتاب جون هڪ هزار ڪاپيون نه ٿيون وڪامن هاڻي، ٿوري دير لاءِ جيڪڏهن کڻي قبول ڪجي، ته اٽي ۾ لوڻ برابر جوانن جو ذهن ترقي پسند ادب سبب تباهه ٿي رهيو آهي، ته پوءِ اهو مڃڻو پوندو ته سنڌ جي نوجوانن جو ذهن ٻاهرين ڪتابن ”تباهه“ نه ڪيو آهي. سنڌي نوجوان جو ذهن مطلبي سياستدانن خراب نه ڪيو آهي. سنڌ جي نوجوان جو ذهن تيزيءَ سان بدلجندڙ بين الاقوامي حالتن خراب نه ڪيو آهي. انجي مڪمل ذميداري فقط سنڌي اديبن تي آهي!
دانشورن جي ڳالهه کي کڻي مڃيوسين، ته اٽي ۾ لوڻ برابر جيڪي نوجوان سنڌي ادب پڙهي رهيا آهن، سي ذهني طرح ”تباهه“ ٿي رهيا آهن، ته پوءِ سوال ٿو اٿي ته سنڌ جي پنجانوي سيڪڙو اڻپڙهيل نوجوانن کي ڪير ۽ ڪهڙن ذريعن سان ٺاهي يا ڊاهي رهيو آهي؟
ڇا سنڌ جو اٻوجهه ۽ اڻپڙهيل عوام فلمن جي فحاشيءَ ۽ غير معياري پروڊڪشن سبب ذهني طرح تباهه نه ٿي رهيو آهي؟
ڇا سنڌ جو مسڪين ماڻهو پيرن، مجاورن ۽ مجوسين جي چالبازين جو شڪار نه ٿي رهيو آهي؟
ڇا سنڌ جو مجبور ۽ بيوس انسان راوڻ جهڙن سياستدانن هٿان برباد نه ٿي رهيو آهي؟
مسئلي جو تت هيءُ آهي، ته سنڌ جي نوجوان جي ذهني ”تباهيءَ“ لاءِ ذميوار ڇا فقط اڄوڪو سنڌي ادب آهي؟ ڇا موجوده ترقي پسند ادب کان اڳ سنڌ جي سماجي ۽ ثقافتي وهنوار ۾ عدل ۽ انصاف، حق ۽ حمايت جو زور هوندو هو، جيڪو ترقي پسند ادب اچي ”تباهه“ ڪيو آهي؟
3 سيپٽمبر 1975ع
_____
1975ع ڌاري ٽيليويزن محدود شهر واسين تائين پهچندي هئي. ٻهراڙين ۾ ته بنهه نه ڏسبي هئي.