مرڻ کان پوءِ
ملان صاحب پنهنجي خط ۾ ارشاد فرمايو آهي، تون بدراهه، گمراهه، ڀٽڪيل، ۽ وغيره وغيره آهين. ۽ تون پنهنجين ڪهاڻين، ڪالمن ۽ ڊرامن رستي نوجوان نسل کي بدراهه ۽ گمراهه ڪري رهيو آهين. ملان صاحب جو ارشاد پڙهي، مان تپرس ۾ پئجي ويو آهيان.
سنڌ جي آدمشماريءَ مان فقط ڇهه سيڪڙو ماڻهو پڙهيل آهن. انهن مان رڳو ٽي سيڪڙو سنڌي آهن. يعني، سنڌ جي آدمشماريءَ جو ستانوي سيڪڙو پڙهيل ناهي. باقي ٽي سيڪڙو شخص جيڪي پڙهيل آهن، انهن مان مشڪل سان هڪ سيڪڙي جيترن ماڻهن کي ادب سان دلچسپي هوندي. ان هڪ سيڪڙي مان مشڪل سان ڏهين پتيءَ جيترا پڙهندڙ به ورلي ڪي موجود هوندا جيڪي مون کي پڙهندا هوندا، جيڪي مون کي پڙهندا هوندا، ۽ منهنجين تحريرن جو اثر قبول ڪندا هوندا. پر، ملان صاحب فتويٰ ڏيئي ڇڏي آهي، ته سموري ”ارتعاش ۽ جنبش“ لاءِ مان ذميوار آهيان.
هاڻي، ملان صاحب کي ڪير سمجهائي، ته ملان صاحب دنيا ڏينهون ڏينهن ننڍي ٿي رهي آهي. ماڻهن کي هڪ ٻئي جي نظرين ٻڌڻ، ۽ پرکڻ جو موقعو مليو آهي. هيءَ صدي ڀرمن جي ڀرڻ جي صدي آهي. ننڍا ننڍا ويڇا ختم ٿي رهيا آهن. نفرتن جون ديوارون ڪري رهيون آهن. سموري دنيا ٻن وڏن گروهن ۾ وراهجي رهي آهي. هڪڙو گروهه ظالمن، ڦورن، ۽ رت چوسيندڙ چورن جو آهي، ۽ ٻيو گروهه مظلومن، مفلسن ۽ انگ اگهاڙن جو گروهه آهي. ٻنهي گروهن دنيا جي هر ملڪ ۽ هر قوم ۾ پنهنجن پنهنجن نظرين وارا ساٿي ڳولي لڌا آهن. جنگ جو آغاز ٿي چڪو آهي. عالمگير تحريڪ شروع ٿي چڪي آهي. موجوده دور جو هرڪو ترقي پسند ليکڪ، پوءِ هو کڻي ڪنهن به ملڪ جو رهواسي ڇونه هجي، ان عالمگير تحريڪ سان شعوري يا لاشعوري طرح شامل ٿي ويو آهي.
ملان صاحب مون کي تلقين ڪئي آهي، ته مان ڪجهه ڪتابن جو مطالعو ڪريان، ۽ پنهنجو ايمان پختو ڪريان. ملان صاحب جن ڪتابن جا نالا ڏنا آهن، اُهي ڪتاب مون اتفاق سان پڙهيا آهن. اُهي ڪتاب لالچ ۽ خوف پيدا ڪندڙ تحريرن سان ڀريل آهن. انهن ڪتابن ۾ متضاد خيالن ۽ سوچ سبب انسان جي ذهن ۾ پيدا ٿيندڙ شڪ شبهن ۽ پريشانين جو حل، يا ڪو جواب ڏنل ڪونهي. انهن ڪتابن ۾ انساني نسل ۽ سوچ جي ارتقا بابت ڪو احوال ڏنل ڪونهي. انهن ڪتابن ۾ نفسياتي مونجهارن لاءِ ڪابه سمجهاڻي ڏنل ڪونهي. انهن ڪتابن ۾ معاشي ۽ اقتصادي مسئلن جو حل ڏنل ڪونهي. انهن ڪتابن ۾ ٻارن کي ڊيڄارڻ جهڙيون ڏند ڪٿائون لکيل آهن. ملان صاحب جيڪڏهن ڪتابن جي ڪنهن دڪان تي هليو وڃي، ته کيس متضاد نظرين وارا هزارين ڪتاب گڏوگڏ رکيل نظر ايندا. پڙهندڙ کي ڪنهن مارشل لا ريگيوليشن موجب مختلف نظرين ۽ تحريڪ وارا ڪتاب پڙهڻ کان منع ڪري نٿي سگهجي.
خط جي پڄاڻيءَ ۾ ملان صاحب لکيو آهي، ته آخر ۾ منهنجو حشر بنگال جي مشهور باغي شاعر نذر الاسلام جهڙو ٿيندو. ملان کي سخت غلط فهمي ٿي آهي. مان نذرل جي پيرن جي خاڪ برابر به نه آهيان.
ملان پڇاڙيءَ ۾ فتويٰ ڏني آهي، ته مون کي قبر ۾ عذاب ملندو، ۽ وڇون ۽ نانگ منهنجي لاش کي چڪ پائيندا. تنهن ڪري مون وصيت ڪري ڇڏي آهي ته مرڻ کان پوءِ مون کي قبر ۾ نه وجهجو. مون کي پارسين جي خاموش ٽاور Tower of silence تي ڇڏي اچجو ته ڀل ڳجهون منهنجو ماس پٽن ۽ ڪانءَ اکيون ڪڍن. يا، سمنڊ ۾ لوڙهي ڇڏجو ته ڀل مڇيون مون کي کائي ڇڏين. يا، باهه ۾ ساڙي ڇڏجو ته رک ٿي مٽيءَ سان ملي وڃان.
2 نومبر 1974ع