ماضيءَ جا منڪر
هڪ بزرگ، (جنهن جو تاريخ ۽ سوشيالاجيءَ سان ڪو واسطو نه هو)، ٻانهون کنجي، موهن جي دڙي تي ويٺي ڇوهه ڇنڊيا. سندس زور فقط هڪ ڳالهه تي هو، ته موهن جي دڙي ۾ ڇا رکيو آهي، ۽ جي ڪڏهن ڪجهه آهي به، ته اُهو ڪافرن جو ورثو آهي، اسان جو ناهي.
اهڙو شخص جنهن کي ڪيمسٽريءَ جي ڄاڻ نه هجي، ۽ ڪيمسٽريءَ تي ڳالهائي، يا اهڙو شخص جنهن کي اينٿراپالاجيءَ جي سڌ نه هجي، پر اينٿراپالاجيءَ جي باري ۾ بحث ڪري، مان اهڙي شخص کان پناهه گهرندو آهيان. تاريخ ڇو ته اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ عام طرح پڙهائي ويندي آهي، تنهن ڪري اسين تاريخ کي ڪا اهميت نه ڏيندا آهيون ۽ تاريخ تي ڳالهائڻ تي سندرو ٻڌي تيار ٿي بيهندا آهيون. بادشاهن جي احوال، سندن سڌارن ۽ ڪجهه جنگين جي ذڪر کي اسين تاريخ سڏيندا آهيون!
جنهن صاحب جو مان ذڪر ڪري رهيو آهيان، سو صاحب راولپنڊيءَ جي مري روڊ تي هڪ بيڪري هلائيندو آهي ۽ بيدا ۽ ڊبل روٽيون وڪڻندو آهي. کيس جڏهن خبر پيئي ته مان سنڌي آهيان ۽ موهن جو دڙو بدقسمتيءَ سان سنڌ ۾ آهي، ۽ ٽپال کاتي طرفان بدقسمتيءَ سان موهن جي دڙي کي مچائڻ بابت ٽڪليون جاري ٿيون آهن، هو صاحب ٻانهون کنجي موهن جي دڙي تي اُلر ڪري آيو. مون کيس جواب نه ڏنو. هن جو ڪم بيدا ۽ ڊبل روٽي وڪڻڻ آهي، پر هو صاحب تاريخ جي منجهيل مسئلي تي روانيءَ سان ڳالهائي رهيو هو. هو پنهنجي نوعيت جو اڪيلو مثال نه آهي. اسان جي سنڌ ۾ هن صاحب جهڙا ڪيترائي صاحبِ ذوق توهان کي ملي ويندا، جيڪي دڪين تي، حڪيمن جي دڪانن تي، يا ڀاڄي ڀتي وٺندي مارڪيٽ ۾موهن جي دڙي بابت ڳالهائيندي نظر ايندا آهن. يعني ساڳيو اعتراض اٿاريندي نظر ايندا آهن ته موهن جي دڙي ۾ ڇا رکيو آهي!
قومون پنهنجي ورثي تي فخر ڪنديون آهن. اسان کي خبر ڪونهي ته موهن جي دڙي مان لڌل چوڪنڊين مُهرن تي ڇا لکيل آهي. تاريخ جا ماهر ان ٻوليءَ کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن. فنلبنڊ جو اسڪو پريولا خاص طرح سان ان ڏس ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. موهن جي دڙي جي قديم ٻوليءَ جي سمجهه ۾ اچڻ کان پوءِ اسان کي خبر پوندي ته اڄ کان 6 هزار سال اڳ سنڌ دنيا کي، دنيا جي تهذيبن ۽ تمدنن کي ڇا ڏنو هو. اها ڄاڻ اسان لاءِ ضروري آهي. اسين فقط اونداهين جا وارث سڏائڻ لاءِ تيار نه آهيون. سنڌ سڀيتا دنيا کي ڪجهه ڏنو آهي. ڪجهه اهم، ڪجهه غير معمولي ڏنو آهي. اسان دنيا کي ڇا ڏنو آهي، ان باري ۾ ڄاڻڻ ضروري آهي.
همورابي اڄ کان ذري گهٽ پنج هزار سال اڳ بيبيلونيا ۾ حڪومت ڪندو هو. بيبيلونيا ۽ ميسوپوٽاميا جي کنڊرن مان لڌل ڪتبن کي جڏهن پڙهيو ويو ۽ سمجهيو ويو، تڏهن وڏن وڏن دانشورن کي ڏندين آڱريون اچي ويون.
همورابيءَ جا احڪام هزارين آهن. مان انهن مان فقط ڪجهه احڪامن جو ذڪر ڪندس. همورابيءَ اڄ کان پنج هزار سال اڳ حڪم جاري ڪيو هو ته:
1 ¸خون جي ڪيس ۾ جيڪڏهن ڪنهن شخص ڪوڙي شاهدي ڏني آهي، ته اهڙي شخص لاءِ يعني ڪوڙي شاهد لاءِ موت جي سزا آهي.
2 ¸ ڪنهن گهر يا عبادتگاهه مان چوري ڪرڻ، يا اهڙي چوريءَ جو مال خريد ڪرڻ جي سزا موت آهي.
3 ¸ ٻارن کي اغوا ڪندڙ لاءِ موت جي سزا آهي.
4 ¸ رستن تي ڦر ڪندڙ لاءِ موت جي سزا آهي.
5 ¸ ڪنهن گهر ۾ جيڪڏهن باهه لڳي هجي، ۽ باهه وسائيندي ڪنهن ان گهر جي شيءِ کنئين هجي، ته اهڙي شخص کي باهه ۾ ساڙيو ويندو.
6 ¸جيڪڏهن ڪنهن شخص پنهنجي ٻنيءَ کي پاڻي ڏيڻ کان پوءِ، پاڻيءَ جو رخ اهڙي نموني ڪري ڇڏيو هجي جو سندس پاڙيسريءَ جي ٻني ٻڏي ويئي هجي ۽ هن جو فصل تباهه ٿي ويو هجي، ته اهڙي شخص کي سزا جي طور پنهنجي پاڙيسريءَ کي سمورو نقصان ڀري ڏيڻو پوندو.
7 ¸ڪنهن پٽ جيڪڏهن پنهنجي پيءُ کي ڌڪ هنيو، ته اهڙي پٽ جو هڪ هٿ وڍيو ويندو.
8 ¸ڪنهن شخص جيڪڏهن ٻئي شخص جي اک ڪڍي، ته اهڙي ملزم شخص جي اک ڪڍي ويندي.
9 ¸ جاءِ اڏيندڙ جيڪڏهن اهڙي جاءِ ٺاهي، جيڪا ٺهڻ کان پوءِ هڪدم ڊهي پوي ۽ جاءِ ۾ رهندڙ ماڻهو مري پَون، ته اهڙي شخص لاءِ سزا موت آهي.
همورابيءَ جي احڪامن تي مان ٽيڪا ٽپڻي نه ڪندس. فقط ايترو چوندس ته همورابيءَ جا احڪام پنج هزار سال پراڻا آهن. ڇا اهي احڪام بيڪار آهن؟ بيسود آهن؟ مدي خارج آهن؟ دنيا انهن احڪامن مان، ڇا ڪجهه به حاصل نه ڪيو آهي؟
5 1 جولاءِ 1974ع