عورت
ڳالهين هلندي ڪنهن ويٽنامين جو مثال ڏنو. ويٽنام جي بي مثال جدوجهد ۾ مردن ۽ عورتن ڪلهو ڪلهي سان ملائي ڪم ڪيو هو. اتي روس جو به ذڪر آيو. ٻي مهاڀاري جنگ ۾ جڏهن جرمن فوجن ذري گهٽ سمورو روس فتح ڪري ورتو هو، ماسڪو کي وڃي گهيرو ڪيو هو، تڏهن روس جي هر جوان مرد، ۽ جوان عورت جرمن نازين جو مقابلو ڪيو هو. جرمن فوجن کي آخري فيصلو ڪندڙ شڪست ڏني هئائون.
بحث هلندي ٻنهن دوست چين جي حيرت انگيز ترقيءَ جو حوالو ڏيندي چيئرمين مائوزي تنگ جو قول ٻڌايو ته، ”معاشري کي ترقي پسند فلاحي بنيادن تي تعمير ڪرڻ لاءِ لازمي آهي، ته ملڪ ۾ عورتن جي بيپناهه طاقت کي اجاگر ڪري، اقتصادي پيداوار ۾ حصيدار ڪجي.“
چين جي عورت جبل ٽڪي ٿي. هر ڪاهي ٿي، رستا ٺاهي ٿي. اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهائي ٿي، ٻوهاري ڪڍڻ کان وٺي گولي هلائڻ تائين هرڪو ڪم ڪري ٿي.
۽ سنڌي عورت!
هڪ دوست چيو، ”سنڌي عورت دقيانوسي روايتن ۾ قيد، ۽ قهر جي ڪرٽن ۾ قابو آهي. سنڌي عورت مرد جي ظلم، ڏاڍ، ۽ ڏهڪاءَ جو شڪار آهي. نتيجو اهو نڪتو آهي، جو عام سنڌي عورت وهمي، سنسائي، موڳي، اڻپڙهيل، هيسيل ۽ ڊنل آهي.“
ٻئي دوست اختلاف ڪندي پڇيو، ”جيڪي سنڌي ڇوڪريون اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهي رهيون آهن. ۽ جيڪي سنڌي عورتون نوڪريون ڪري رهيون آهن، انهن جي باري ۾ ڪهڙو رايو اٿئي؟“
”اهي ويچاريون ويل ۾ آهن.“
”ڪيئن؟“
هن مثال ڏيڻ شروع ڪيا، ”اسان جي ڇوڪري جيڪڏهن ڊبيٽر آهي ۽ بحث مباحثن ۾ حصو وٺي ٿي، هن لاءِ چيو ويندو، ته ڇوريءَ کي ڪو شرم ئي ڪونهي! هزارن ماڻهن جي سامهون ڳالهائي ٿي. ڪپ کٽي ٿي. انعام کڻي ٿي! ٻڏي مري. ڪا ڇوڪري ڊرامن ۾ ڪم ڪندي، ته ڇوٽ ۾ رايو ڏيندا. وڏي ناٽڪڻ آهي، ڊرامن ۾ ٿي ڪم ڪري! ڪو حياءُ ڪونهيس. ڪنهن ڇوڪريءَ کي ڪتابن پڙهڻ جو چاهه پيدا ٿيو، ته چوندا، ڇوري ڪتابڻ آهي. ڪنهن ڪم جي ناهي. جيڪڏهن ڪنهن ڇوڪريءَ کي لکڻ جو شوق آهي، ۽ لکي ٿي، ته هن جي لاءِ چوندا، خاندان جي پڳ ۾ ٿي هٿ وجهي. ڪهاڻيون ٿي لکي، توبهه! شاعري به ٿي ڪري، مولا شرم جو ڀرم رکجانءِ!“
هڪ دوست پڇيس، ”اهي ته ٿيون پڙهندڙ ڇوڪريون. جيڪي نوڪري ڪن ٿيون، انهن جي باري ۾ ڇا ٿو چوين؟“
”اهي ويچاريون جيئري دوزخ ۾ آهن.“ هن وراڻيو، ”اسان جي معاشري ۾ جيڪڏهن ڪا ڇوڪري بيپناهه جدوجهد ڪرڻ کان پوءِ ۽ دقيانوسي روايتن کان بغاوت ڪري پڙهي پوي ٿي، ۽ گريجوئيٽ ٿي، يا ايم اي ڪري نوڪريءَ ۾ گهڙي ٿي، تنهن ڇوڪريءَ جو جيئڻ حرام ڪيو ٿو وڃي. چوندا، ٺيڪ ناهي! غير مردن سان ڳالهائي ٿي! الاءِ ڪيترن سان ٺهيل آهي! اهڙين بهادر ڇوڪرين کي هيسائڻ لاءِ اسان جا ڪانئر، بزدل ۽ ذهني مرضن ۾ مبتلا ڪي مرد ٽيليفونن تي دڙڪا ڏيندا. اخلاق کان ڪريل خط لکندا. محفلن ۾ ويهي سندن گلائون ڪندا.“
6 فيبروري 1973ع