قياس آرائين واري قوم
پروفيسر جو سوال ٻڌي مون کي اچرج نه ٿيو - مون کي ڪابه حيرت نه ٿي.
اسان جي ملڪ ۾ گهڻو ڪجهه ڪاغذن تي ٿيندو آهي. ڪاغذن کان ڳالهه وڌندي، ته ايئرڪنڊيشن ڪمرن ۾ ميٽنگون، ميٽنگن کان پوءِ لنچ ۽ ڊنر جا پروگرام ٿيندا آهن. ڳالهه اڃا ڪجهه اڳڀرو هلندي آهي، ته تقريرون ٿينديون آهن.
مان جڏهن ڄائو هوس، تڏهن پاڪستان لاءِ جدوجهد زورن تي هئي. انگريزن تي واضح ڪيو ويو هو، ته هندستان جا مسلمان پنهنجو جدا ملڪ ٺاهيندا - هندن سان نه ٺهندا، نه رهندا - هو پنهنجي آزاد ملڪ ۾ آزاديءَ سان اسلامي اصولن پٽاندڙ زندگي گذاريندا. انگريز قائل ٿيا.
پوءِ جڏهن مان ڏهن يارهن سالن جو هوس تڏهن پاڪستان وجود ۾ آيو. ان دفعي اسان کي اسڪول ۾ کٽمٺڙا کارايا ويا هئا. کٽمٺڙا اسان جي وات ۾ ئي هئا، جو اسان کي ٻڌايو ويو ته پاڪستان نازڪ دور مان گذري رهيو آهي، ۽ ماڻهن ۾ ٻڌيءَ، يعني يڪجهتيءَ جي ضرورت آهي.
ملن مون تي ڪفر جي فتوا صادر ڪري ڇڏي آهي. هنن مون کي الحاد جو سرٽيفڪيٽ ڏنو آهي. تنهن ڪري، مان پنهنجي ڳالهه نه ڪندس. مان ڪافر آهيان. باقي سموري پاڪستان ۾ خدا جي فضل سان ماڻهو عين اسلامي اصولن مطابق زندگي گذاري رهيا آهن - بس، ڪا ڪمي رهجي ويئي آهي، ته اُها يڪجهتيءَ جي ڪمي آهي. هينئر، مان جڏهن چاليهن جي لڳ ڀڳ ٿيو آهيان، واءُ ويلا ٻڌي رهيو آهيان، ته يڪجهتي ڪونهي، يڪجهتي پيدا ڪبي - ماڻهن ۾ ٻڌيءَ جو جذبو جاڳائبو.
هڪ مائي پروفيسر مون کان پڇيو آهي، ته ڇا سنڌ ۾ لعل موري پت رکيو ڀلا کانسواءِ ٻي ڪا موسيقي آهي!
پاڪستان جي لازمي حصن، سنڌ، پنجاب، سرحد، ۽ بلوچستان جا ماڻهو هڪ ٻئي کي قياس آرائين ذريعي سڃاڻيندا آهن. انهن قياس آرائين مطابق سنڌ ۾ فقط هڪ فنڪاره آهي، جنهن جو نالو روبينه آهي، ۽ هوءَ لعل موري پت رکيو ڀلا ڳائيندي آهي. سرحد وٽ مهه جبين آهي، ۽ هوءَ هڪ پشتو لوڪ گيت ۾ پنهنجي محبوب سان پشاور جو مساڪ آڻڻ جي فرمائش ڪندي آهي. بلوچستان وٽ فيض محمد بلوچ آهي ۽ هو غمگين گيت نچي نچي ڳائيندو آهي. ۽ پنجاب وٽ به فقط هڪ فنڪار آهي، ۽ هن جو نالو عالم لوهار آهي ۽ هو پنجاب جي جگني ڳائيندو آهي. انهن قياس آرائين کان سواءِ ڪجهه ٻيون قياس آرايون به آهن، جيڪي مزيدار آهن. انهن جو ذڪر ٻئي ڪنهن دفعي ڪبو.
دنيا، ڏينهون ڏينهن ننڍي ٿي رهي آهي. ان ۾ پهچ جي ذريعن جو دخل آهي. تيز رفتار جهازن، ريڊيو، ٽيليويزن، ٽيليفون، ٽيليڪميونيڪشن، مصنوعي سيارن فلمن، ڪتابن، اخبارن ۽ رسالن سبب دنيا ننڍي ٿي ويئي آهي. اڄ جيڪي بيروت ۾ ٿي رهيو آهي، يا جيڪا صورتحال انگولا ۾ آهي، اسين ان کان هڪدم واقف ٿيون ٿا. اسان جا ريڊيو ۽ ٽيليويزن وارا هڪدم اسان کي بين الاقوامي حالتن کان واقف ڪن ٿا. هو اسان کي (خاص طرح سان ٽيليويزن وارا) آمريڪي فلمون ڏيکاري آمريڪي تهذيب سان روشناس ڪرائي چڪا آهن. اسين ٽيليويزن ۽ ريڊيو جي قوت کان واقف آهيون.
پر تنهن هوندي به پاڪستان ۾ اسين هڪ صوبي جا ماڻهو، ٻئي صوبي جي ماڻهن لاءِ اجنبي آهيون!
6 اپريل 1976ع