مان ڏوهي
گذريل مهيني ڪراچيءَ ۾ مينهن راڱا ڪيا هئا. ان ۾ منهنجو ڏوهه نه هو. مينهن آسمان مان وٺو هو. ڪڪرن پاڻي سمونڊ مان ڀريو هو. پر، ملن چيو ته ان ۾ سمورو ڏوهه تنهنجو آهي – تون مينهن جي فرشتن سان ملي ڀڳت ۾ آهين –تنهنجيءَ هُشيءَ تي مينهن وٺو آهي – فرشتن تنهنجي چرچ تي مينهن وسايو آهي – ان سموريءَ تباهيءَ لاءِ ذميوار تون آهين. اهي الزام ٻڌي مان ڏاڍو حيران ٿيس– بلڪه پريشان ٿيس. مون مُلن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ته ملڙئو منهنجو مينهن جي فرشتن سان ڪوبه ٺاهه ٿيل نه آهي – هو پنهنجي مرضيءَ سان مينهن وسائي رهيا آهن. پر ملن منهنجيءَ ڳالهه تي اعتبار نه ڪيو. چيائون توتي ڪيس هلائينداسين – توکي ان لاءِ سزا ڏيارينداسين.
ملڪ ۾ سيلاب آيو. ملن چيو ته سيلاب تنهنجي ڪري آيو آهي – تو سيلاب سان ملڪ ۾ تباهي پکيڙي آهي. مان سخت پريشان، بلڪ، حيران ٿيس. مون ملن کي چيو ته ملڙئو، مان درياهه نه آهيان –ماڻهو آهيان– مان سيلاب نه آهيان– مون کي اجايو الزام نه ڏيو. چيائون ته گذريل پنجن سالن ۾ ملڪ ۾ جيڪي ڪجهه ٿيو آهي، ان لاءِ تون ۽ تون فقط ذميوار آهين. مون ملن کي عرض ڪيو ته ملڙئو، سيلاب 1948 ع ۾ به آيو هو – سيلاب 1956 ع ۾ به آيو هو – سيلاب 1962 ع ۾ به آيو هو – انهن سيلابن لاءِ ڪير ذميوار آهي! ملن چيو ته اسان کي اڳ وارن سيلابن جي ڪا خبر ڪونهي– اسان کي فقط 1973ع ۽ 1977ع جي سيلابن جي خبر آهي –انهن سيلابن لاءِ تون ذميوار آهين.
ان کان اڳ جو مان ملن کي ڪو مناسب جواب ڏيان، ملن چيو آهي ته گذريل پنجن سالن ۾ جيڪي ڪجهه خرابيون ٿيون آهن، تن لاءِ تون ذميوار ۽ قصور وار آهين.
مون ملن کي چيو ته مُلڙئو مان توهان جو معاشرو نه آهيان – گذريل پنجن سالن ۾ جيڪي ڪجهه اسان جي معاشري ۾ ٿيندو رهيو آهي، سو 1947ع کان ٿي رهيو آهي - اسين جيستائين معاشري جو نظام ۽ سوچ نه بدلائينداسين تيستائين ڪنهن به قسم جو فرق محسوس نه ڪنداسين. ملن چيو ته تنهنجو دليل اسان کي قبول نه آهي - اسان جو معاشرو منڊيءَ تي ٽڪ آهي - تو فقط خرابي ڪئي آهي- گذريل پنجن سالن ۾ سينيمائن جون ٽڪيٽون بليڪ ٿيون آهن. عرض ڪندي چيم ته ملڙئو، سينيمائن جون ٽڪيٽون گذريل ٽيهن سالن کان بليڪ ٿي رهيون آهن. جيستائين بليڪ جون ٽڪيٽون وٺڻ وارا هوندا، تيستائين ٽڪيٽون بليڪ ٿينديون رهنديون - جيستائين رشوت ڏيڻ وارا هوندا، رشوت وٺڻ وارا به پيدا ٿيندا رهندا. ملن منهنجيءَ ڪنهن به ڳالهه جو يقين نه ڪيو. چيائون اڳ واري پاڪستان سان اسان جو ڪوبه تعلق نه آهي - اسان جو تعلق فقط گذريل پنجن سالن واري پاڪستان سان آهي.
ان کان پوءِ ملن چيو ته گذريل پنجن سالن ۾ جيڪي خون ٿيا آهن، ڌاڙا لڳا آهن، انهن لاءِ به تون ذميوار آهين. ڏاڍو حيران ٿيم. چيم ته ملڙئو، اسان جي معاشري ۾ گذريل ٽيهن سالن کان هاڃا ٿي رهيا آهن – ڌاڙا لڳي رهيا آهن – ڇا انهن لاءِ به مان ذميوار آهيان – يا ٻيو ڪو ذميوار آهي – ملن وراڻيو ته ٽيهن سالن واري پاڪستان سان اسان جي ڪابه دلچسپي نه آهي – اسان جي دلچسپي گذريل پنجن سالن واري پاڪستان سان آهي. ملن جي ڳالهه ٻڌي مان سوچي رهيو آهيان ته گذريل پنجن سالن ۾ جيڪي رستن تي حادثا ٿيا – جايون ڪريون – سائيڪلن جي هوا نڪري ويئي – پنچر ٿيا – انهن لاءِ به مان ذميوار ۽ قصور وار آهيان!
11 آگسٽ 1977ع
5 جولاءِ 1977ع تي ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو ويو هو. ۽ جنرل ضياء الحق ملڪ ۾ مارشل لا لڳائي هئي.