تاريخ ۾ اپٽار
اڄوڪو ڪالم ظاهري طرح سياسي ڪالم لڳندو پر اصل ۾ اڄوڪو ڪالم سياسي ڪالم نه آهي. اڄوڪي ڪالم ۾ مون تاريخي پس منظر ۾ پنهنجي قومي ڪردار کي سمجهڻ جي نماڻي ڪوشش ڪئي آهي.
ايوب خان جي اقتدار کان مون قومي ڪردار کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ان کان اڳ واري دور کي مون شعوري طرح نه ڏٺو هو. ايوب خان اقتدار ۾ آيو. ڏاڍو هر دلعزيز شخص ٿي پيو. ماڻهو مٿس گهوريا گهوريا پئي ويا. کيس پاڪستان جو بچائيندڙ، پاڪستان جو مجاهد اعظم، ۽ ان قسم جا انيڪ لقب ڏنائون. ايوب خان جي ساراهه جا ڍڪ ڀريندي ماڻهن اعلان ڪيو ته ايوب کان اڳ وارا سياستدان چور هئا – ڊاڪو هئا – ڦورو هئا – هنن قوم جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو – وغيره. هنن جي رايي مطابق ايوب خان فقط سپتو هو – سچار هو – قوم جو هڏ ڏوکي هو. ايوب خان 1958ع کان 1960ع تائين ٻه سال سک سانت ۾ گذاريا. انهن ٻن سالن ۾ ايوب ملڪ جو مجاهد اعظم هو. پوءِ الاءِ ڇا ٿيو جو 1961ع ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ جا شاگرد ايوب کان ڦري ويا. هنن بغاوت جو علم بلند ڪيو. شهر ۾هنگاما ٿيا – فساد ٿيا – ۽ پوءِ اها باهه آهستي آهستي سموري ملڪ ۾ پکيڙجي ويئي.
”مجاهد اعظم“ ايوب خان ساڳين ماڻهن کي اک ۾ ڪک وانگر چڀڻ لڳو، جن ماڻهن جي اکين جو اڳ هو نور هوندو هو. ايوب خان جي هٿن مان اقتدار نڪري يحيٰ خان جي هٿن ۾ پهتو. ايوب جي وڃڻ تي ماڻهن مٺايون وراهيون – دهل وڄايا ۽ ڀاڪر پائي هڪٻئي کي مبارڪون ڏنائون.
ايوب خان سٺو هو، يا خراب هو، ان سان منهنجو بحث نه آهي. هتي مون کي پنهنجي قومي ڪردار جو ذڪر ڪرڻو آهي. يحيٰ خان اقتدار ۾ آيو. ماڻهن اعلان ڪيو ته ايوب خان کان حساب ڪتاب ورتو وڃي. اخبارن (جن کيس خوب پڏايو هو) تن اداريا لکيا ته ايوب تي ڪيس هلايو وڃي، هو وڏو بدمعاش هو، هن ڏهه سال ملڪ کي ڦريو ۽ لٽيو آهي، کيس اهڙي طرح سولائيءَ سان نه ڇڏيو وڃي. اهي ساڳيا ماڻهو جيڪي چوندا ۽ دعويٰ ڪندا هئا ته ايوب خان کان اڳ ملڪ ۾ انڌير هو، ظلم هو، سي يحيٰ جي اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ چوڻ لڳا ته يحيٰ سپتو آهي – سچار آهي – اسلام جو سپاهي آهي – امير المومنين آهي – يحيٰ خان کان اڳ ملڪ ۾ انڌير هو – ظلم هو!
اهڙي طرح خبر پيئي ته ايوب کان اڳ ملڪ ۾ انڌير هو، ۽ يحيٰ خان کان اڳ به ملڪ ۾ انڌير هو – يعني پاڪستان جي تاريخ جا پورا پنجويهه سال انڌير ۾ گذريا هئا – افراتفريءَ ۾ گذريا هئا – ڦر لٽ ۾ گذريا هئا!
1971ع واري جنگ ۾ مشرقي پاڪستان هٿن مان ويو، ۽ بنگلاديش ٿي پيو. راتو واهه ڀتين تي نعرا لکجي ويا ته يحيٰ خان تي ڪيس هلايو – کيس سزا ڏيو – هن ملڪ جو ٻيڙو ٻوڙيو آهي – يحيٰ شرابي آهي – ڪبابي آهي – عياش آهي – جنرل رانيءَ جو عاشق آهي، وغيره. تڏهن مون جهڙن ڀوڪن جي ڪنن ۾ ساڳين ماڻهن جا نعرا پڙاڏا ڪرڻ لڳا ته يحيٰ خان اسلام جو سپاهي آهي – امير المومنين آهي! خبر پيئي ته اقتدار يحيٰ خان جي هٿن مان نڪري جناب ذوالفقار علي ڀٽي کي مليو. اهو اقتدار عوام جي بيپناهه جذبي ۽ عقيدت سبب جناب ذوالفقار علي ڀٽي کي مليو. مون کي ياد ٿو پوي ته لاهور اسٽيشن تي جڏهن عوام جي والهانه محبت ڏسي ڀٽي صاحب جي اکين مان لڙڪ لڙي پيا هئا، تڏهن هن اُهي لڙڪ پنهنجي رومال سان اگهيا هئا. اهو رومال پارٽيءَ جي ڪنهن ورڪر پارٽي فنڊ لاءِ ڏهه هزار رپين ۾ نيلا ڪيو هو. جناب ڀٽي صاحب جا جلسا ۽ جلوس ڏسي جهونن جوڳين چيو هو ته ننڍي کنڊ جي تاريخ ۾ ڪنهن به سياستدان کي عوام جي ايتري قدر پٺڀرائي حاصل نه ٿي هئي، جيتري ڀٽي صاحب کي هئي.
سياست جو سج لهندو چڙهندو رهندو آهي. موجوده سياسي حالتون اوهان آڏو آهن. مان روزانه بنا ڪنهن تعجب جي ملن جي ڍنڍورچي اخبار ۽ هڪ احمقاڻو هفتيوار رسالو پڙهندو آهيان. اڄ اها اخبار ۽ رسالو جناب ڀٽي جا جاني دشمن ٿي پيا آهن ۽ صحافتي شرافت جا سمورا ليڪا لتاڙي ڀٽي صاحب کي لوئي رهيا آهن. هنن ساڳيو راڳ آلاپڻ شروع ڪيو آهي ته ڀٽي صاحب جو دور انڌير ۽ ظلم جو دور هو – ڌانڌلين جو دور هو! خبر پيئي ته پاڪستان جا سمورا ٽيهه سال انڌير ۽ ڌانڌلين ۾ گذريا آهن، پر پوءِ به ملڪ سالم آهي – قائم آهي، دائم آهي! ايوب خان مڪمل طرح خراب هو، يحيٰ خان به مڪمل طرح خراب هو، ۽ جناب ذوالفقار علي ڀٽو به مڪمل طرح خراب هو! ته پوءِ هن ملڪ کي ڪير هلائي رهيو آهي – هيءُ ملڪ ڪيئن هلي رهيو آهي! ان سوال جو جواب اسان کي پنهنجي قومي ڪردار کان ۽ سياسي شعور کان طلب ڪرڻو آهي.
ڪو به شخص مڪمل طرح سٺو، يا مڪمل طرح خراب ٿي نٿو سگهي. انسان گڻن ۽ اوگڻن جو مجسمو آهي. هن ۾ چڱايون آهن، ته لڱايون به آهن. اسان جي سياسي ڪردار ۾ اهو رجحان خطرناڪ آهي ته ماضيءَ جو هرهڪ سياستدان مڪمل طرح خراب هو – اسان جو ماضي فقط اونداهو – ظالماڻو ۽ ڏاڍ ڏمر جو دور هو. جنهن سياستدان ست ڪم ڀڏا ڪيا آهن، تنهن لازمي طرح ٽي ڪم چڱا به ڪيا هوندا. منهنجي لکڻ جو مطلب آهي ته سياسي تقاضائن مطابق سياستدانن جي ڪمن ۽ سندن دور جو تجزيو ڪيو وڃي. ڳوڙهو اڀياس ڪيو وڃي، ۽ واضح ڪري ايندڙ نسل کي تاريخ ذريعي ٻڌايو وڃي ته ملڪ جي تاريخ ۾ ڪهڙي سياستدان جو نالو سونهري اکرن سان لکڻ لائق آهي – ايندڙ نسل کي اهڙن سياستدانن جي ڪارنامن، ڪاميابين ۽ ناڪامين کان آگاهه ڪيو وڃي. ان قسم جي طرز عمل کان سواءِ اسين پنهنجي ايندڙ نسل کي ملڪ کان بد دل ڪري ڇڏينداسين.
29 جولاءِ 1977ع