بنگالين جي علحدگي
هڪ ديندار پاڪستانيءَ جي حيثيت ۾ مون کي ياد ٿو پوي ته اسان1950ع ۾ پهريون دفعو ڀرپور نموني بنگالين کي مسلمان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اسان محسوس ڪيو هو ته بنگالي ٻولي جيئن ته کاٻي پاسي کان لکبي آهي، ۽ هندي ۽ سنسڪرت سان ملندڙ جلندڙ آهي، تنهن ڪري بنگالي ٻولي غير مسلم ٻولي آهي. تنهن ڪري اسان نيڪ نيتيءَ سان 1950ع ۾ فيصلو ڪيو ته بنگالين کي سندن مادري ٻولي بنگاليءَ کان نجات ڏياري وڃي. اهڙي طرح 1950ع جي شروعات ۾ هڪڙي صبح جو بنگالي جيئن ئي ننڊ مان سجاڳ ٿيا، ته ريلوي پليٽ فارمن، پوسٽ آفيسن، بينڪن، سرڪاري ادارن، سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن تان بنگاليءَ ۾ لکيل بورڊ ۽ بنگاليءَ ۾ لکيل نالا غائب ڏسي بيحد حيران ٿيا. حيران ٿيڻ کان پوءِ بنگالي پريشان ٿيا. اها مشرقي پاڪستان جي علحدگيءَ جي شروعات هئي.
اسان بنگالين کي سمجهايو ته بابا صبر ڪريو – ڳالهه کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪريو – اسين جيڪي ڪجهه ڪري رهيا آهيون سو توهان جي آخرت اجارڻ لاءِ ڪري رهيا آهيون – توهان کي مسلمان ڪري رهيا آهيون – توهان کي توهان جي مادري ٻوليءَ کان نجات ڏياري توهان کي مشرف به اسلام ڪري رهيا آهيون – توهان کي پڪو پاڪستاني ڪري رهيا آهيون.
بنگالي باهه ٿي ويا. فساد ڪرايائون. پر اهي وڳوڙي ”مٺي برابر“ هئا. اسان کين ”ڪچلي“ ڇڏڻ جي ڌمڪي ڏني. پر هو نه مڙيا. ”مٺي برابر“ بنگالين سموري مشرقي پاڪستان ۾ باهه ٻاري ڏني. مجبور ٿي اسان کي گولي هلائڻي پئي. اتفاق سان سوين بنگالي شاگرد، اديب، شاعر ۽ دانشور مارجي ويا. وڳوڙ وڌي ويو. اسان حالتن پٽاندڙ بنگالين کي في الحال مسلمان ڪرڻ جو ارادو ملتوي ڪري ڇڏيو. اسان سندن ٻوليءَ کي ختم ڪرڻ (جيڪا هنديءَ سان ملندڙ هئي) جو به ارادو ملتوي ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ اسان ٻن بنگالي شاعرن رابيندراناٿ ٽيگور ۽ قاضي نذرالاسلام جي ڪلام کان مشرقي پاڪستان کي پاڪ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. اسان پنهنجي فيصلي تي سختيءَ سان عمل ڪيو. وري به بدبخت بنگالي باهه ٿي ويا. هو ٽيگور ۽ نذرالاسلام جي ڪلام تان سر قربان ڪرڻ لاءِ ميدان ۾ نڪري ايا. اسان کي مجبور ٿي پنهنجي فيصلي تي عمل في الحال ملتوي ڪرڻو پيو. بهرحال اسان کي ارمان ٿيو ته بنگالي بدبخت مسلمان ٿيڻ کان نٽائي رهيا هئا. اها ڳالهه 1955ع جي آهي.
ان کان پوءِ اسان بنگالين کي مسلمان ڪرڻ بابت خوب سوچيو، سياست جي ڪجهه شهسوارن اسان کي صلاح ڏني ته جيستائين بنگالين جي واپار وڙي ۽ اقتصادي نظام تي قبضو نه ڪبو، تيستائين بنگالين کي قبضي ۾ آڻي نه سگهبو، تنهنڪري، ڏاڍي نيڪ نيتيءَ سان اڳوڻي مغربي پاڪستان جي اسان صنعتڪارن، سرمائيدارن، بينڪ وارن، ۽ واپارين اڳوڻي مشرقي پاڪستان تي پنهنجي اقتصادي ۽ معاشي گهيرائو جو ڄار وڇائڻ شروع ڪيو.
اسان پاڻ کي بنگالين کان برتر ثابت ڪرڻ ۾ ڪا ڪسر نه ڇڏي. هونءَ به اسين مغربي پاڪستان جا رهاڪو بنگالين کان رنگ ۾ اڇا، قداور، ٺاهوڪا، جانٺا ۽ جنگجو آهيون. بنگالي بندرا ۽ ڪارا هوندا هئا. پر پوءِ به بدبخت ارڏا هوندا هئا. هو اسان جي اقتصادي ۽ معاشي اشڪنجن ۾ وٺجي ويا. اسين ڪمائيندا مشرقي پاڪستان مان هئاسين ۽ خرچ مغربي پاڪستان ۾ ڪندا هئاسين. ڪجهه تخريبڪار اسان جي ان رويي کي نوآبادياتي (Colonial) رويو سڏيندا هئا. افسوس جو هنن اسان جي نيڪ نيت تي شڪ ڪيو. ورنه، اسين هر قدم بنگالين کي پڪو پاڪستاني ڪرڻ لاءِ کڻي رهيا هئاسين.
هڪ صوبي جي حيثيت ۾ مشرقي پاڪستان اڪيلو، پاڪستان جي ٻين صوبن سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي ڀيٽ ۾ آباديءَ جي لحاظ کان ملڪ جو سڀ کان وڏو صوبو هو – ايتري قدر جو سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي گڏيل آباديءَ کان وڌيڪ آبادي اڪيلي مشرقي پاڪستان جي صوبي ۾ رهندي هئي. صوبن لاءِ ملڪ جي مالي ۽ اقتصادي، ۽ انتظامي ورڇ جو وڏو حصو لازمي طرح آباديءَ جي ڪري بنگالين کي ملڻ گهرجي ها. پر، بنگالي جيئن ته مشرف به سلام نه ٿيا هئا ۽ پڪا پاڪستاني نه هئا، تنهنڪري اسان ائين نه ڪيو – يعني آباديءَ جي مطابق اسان کين سياسي، اقتصادي، ۽ انتظامي حق نه ڏنو. اسان ڇا ڪيو جو 1956ع ۾ ناخلف بنگالين کي ڪاپاري ڌڪ پٽائڻ لاءِ ون يونٽ ٺاهيو – يعني مشرقي پاڪستان جي هڪ صوبي جي مقابلي ۾ اسان مغربي پاڪستان جي چئن صوبن جو گڏيل محاذ کڙو ڪيو. اهو سڀ ڪجهه اسان نيڪ نيتيءَ سان ڪيو هو. پر بنگالين اسان جي نيڪ نيت تي شڪ ڪيو. سندن اديبن، شاعرن ۽ دانشورن خوب ممڻ مچايو. اسين مڃون ٿا ته اسان بنگالين سان فسادن دوران ٿورڙي سختي ڪئي، جنهن جي نتيجي ۾ هزارين بنگالي مارجي ويا. پر ان ۾ اسان جو ڏوهه نه هو. موت ۽ زندگي ته الله جي وس آهي! بنگالين کي راهه راست تي آڻڻ لاءِ اسان جيئن ساڻن وڌيڪ سختي ڪئي، هو وڌيڪ باغي ٿي ويا. نيٺ 1971ع ۾ لکين بنگالي مارائڻ کان پوءِ هو اسان کان ڇڄي ڌار ٿي ويا.
هڪڙي سياستدان اعلان ڪيو آهي ته اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ سندس پارٽي مشرقي پاڪستان جي علحدگيءَ لاءِ ذميوار ماڻهن کي سخت سزائون ڏيندي – ڇا ان جو مطلب آهي ته اڳوڻي مغربي پاڪستان ۽ هاڻوڪي پاڪستان جي هرهڪ شهري کي سزا ڏني ويندي!
21 سيپٽمبر 1977ع