ڪالم / مضمون

آئينا ۽ عڪس

هي ڪتاب ”آئينا ۽ عڪس“ نامياري شاعر، ليکڪ ۽ ڪالم نگار ذوالفقار سيال جي ڪالمن جو موجموعو آهي.

هي ڪتاب چانڊوڪي پبليڪيشن، لاڙڪاڻو/ ڪراچي پاران 2015ع ۾ ساحل پرنٽرز وٽان ڇپرايو ويو.
Title Cover of book آئينا ۽ عڪس

سنڌ، سرائڪي ۽ پنجاب

گذريل هفتي سرائڪي ٻولي ۽ صوبي لاءِ محترم ارشاد احمد حقاني جي ڪالم ”حرف تمنا“ ۾ سيد انيس شاهه جيلاني صاحب سرائڪي جو وڏو عالم ۽ نثر نويس آهي. جنهن جي جواب ۾ ساڳئي ڪالم ۾ جناب شفقت تنوير مرزا جو جواب ڇپيو آهي. جنهن ۾ پڻ تاريخي حوالا ڏنا ويا آهن. پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ ان جو متن پيش ڪجي ٿو. ”جيئن ته خط تمام طويل آهي. غير اهم سٽون ڪاٽجن ٿيون. جيلاني صاحب لکيو آهي ته پنجاب پٺاڻ کي نٿو مڃي پر هو سرائڪيءَ کي پنجابي بڻائڻ تي بضد آهي.“
قطع نظر ان جي ته ڪهڙا سرائڪي ۽ پٺاڻ ان پنجاب سان اتحاد ڪري، سنڌيءَ کي برطرف ڪرائي ويا. اهو پنجاب اسان جو ناهي. پنجاب جي غريب عوام جو ناهي. ان پنجاب سان سرائڪين ۽ پٺاڻن اتحاد ئي ڇو ڪيو هيو؟ هي هڪ سوال آهي. جنهن تي غور ڪرڻ گهرجي جيڪو صوفين جي زبان ۽ فڪر کي به وصل ڪرڻ بجاءِ فضل ڪرڻ جي لاءِ استعمال ڪرڻ چاهن ٿا ۽ اهي نٿا ڄاڻن ته بربادي جو، بي انصافي جو فرق ۽ امتياز جا اهل ۽ ذميدار مٿيون طبقو ٿيندو آهي. جيڪو پنهنجي طبقي سان ئي وفادار هوندا آهن. ۽ هو هاڻي اصل سوال سرائڪيءَ کي پنجابي بڻائڻ جو آهي. ان سلسلي ۾ وڌيڪ ٽيڪنيڪل اصلاحات ته استعمال نه ڪندس البت سرائڪي ڪالمن جا نڪتا ۽ نظريات پيش خدمت آهي. ڊاڪٽر مهر عبدالخالق سرائڪيءَ شاعري جي ديباچي ۾ لکيو آهي: جيڪڏهن تاريخي حقيقتن جي روشنيءَ ۾ ڏنو وڃي. ته پنجابي مغربي پاڪستان جي ڪنهن به علائقي جي زبان ڪانهي. پنهنجي خالص شڪل ۾ بار دو آب جي مٿي حصي سرهند ۽ جهلم جي وچ وارن ضلعن (امرتسر، جالندر، فيروز پور، لڌيانه حصار ۽ انباله جي زبان آهي.
سوال هي آهي ته اهي ضلعا ته مشرقي پنجاب ۽ هريانه جا آهن. جيڪو پنجاب باقي بچيو آهي. ان ۾ جيڪڏهن پنجابي ناهي ته پوءِ ڪهڙي زبان ڪهڙي نالي سان سڏبي؟
هڪ ٻئي سرائڪي عالم جناب بشير احمد ظامي، سرائڪي ۽ ان سان لاڳاپيل علائقن جو ذڪر، ڪتاب ”سرائڪي زبان جي ارتقا“ ۾ ۽ جناب سيد نور علي شاهه ضامن حسينيءَ ”معارف سرائڪي“ ۾ سرائڪي زبان ۽ وطن تمدن جي حوالي سان ضلع وار تفصيل ڏنا آهن. جنهن مطابق اڄ به مغربي پاڪستان جي اڪثريت اها ئي زبان (سرائڪي) آهي. هي بلي شاهه جي قصور، ماڌو لعل حسين جي لاهور، پير مهر علي شاهه جي گولڙه کان شروع ٿي. ڪوهه سليمان جي اندر تائين دوره بولان جي ڍاڍر ۽ ڪوه کير ٿر جي اريا لسبيلي ۾ وادي حسبه جي تعلقي دريجن تائين ڳالهائي ٿي وڃي. وڌيڪ وضاحت ته ضلع ميان والي، مظفر ڳڙهه، ديره غازي خان، بهاولپور، رحيم يار خان، ديره اسماعيل خان، جيڪب آباد، روهڙي، لاڙڪاڻو، کيرٿر جو وچ وارو بلوچ علائقو دادوءَ ۾ جبل کيرٿر، سيوهڻ منڇر ڍنڍ ۽ (بلوچستان جا ڪجهه علائقا) پڻ شامل آهن. ظامي صاحب جي مطابق خالص ٽڪسالي شڪل جا ضلعا بهاولپور، ملتان، بهاولپور ، رحيم يار خان، مظفر ڳڙهه، ڊيره غازي خان، ڊيره اسماعيل خان اهي علائقا جتي ان جو ڪوئي معقول الڳ نالو ناهي ميانوالي، سرگوڌا، جهنگ، ڪيمبل پور، بهاول نگر، ساهيوال، لورالائي ۽ ڍاڍو. ظامي صاحب وڌيڪ لکي ٿو. ته پري جي اثرن ۾ سڌ جا پري پري جا علائقا شامل آهن. ۽ ان معاشري ۾ سرائيڪي جا الڳ الڳ نالا آهن، جيڪي ڪشمير ۾ هندي يا گوجري پنجاب ۾ يا مغربي پنجابي، صوبه سرحد ۾ هندڪو ۽ سنڌ ۾ سرائيڪي.
سرائيڪي ۾ شاعري جي مرتب مرحوم ڪيفي جام پوري لکي ٿو ته ملتاني کانسواءِ (سرائيڪي) جا ٻيا به گهڻا نالا آهن. ڪنهن زماني ۾ هن کي اوچي (اُچ جي حوالي سان) چوندا هئا. بهاولپور جا ماڻهن هن کي بهاولپوري ، سنڌ ۾ سرائيڪي . جاٽڪي، جگرالي، هندڪو، ديد وال به هن جا نالا آهن. علائقي کي قيد کان آزاد ڪرائڻ لاءِ بزم ثقافت جو نالو سرائيڪي مقرر ڪيو. ۽ اڄ هي زبان ان (سرائڪيءَ) سان مشهور آهي. پنجاب ۽ ملتان ۾ ڳالهائي ويندڙ زبانن جي باري ۾ تاريخ ۾ جيڪي نالا ڏنا ويا آهن. ان جي تفصيل ڏيڻ کان اڳ مهرالحق جي هڪ ٻي راءِ ملتاني جو لفظ سڀ کان پهريائين اَئين اڪبري ۾ استعمال ٿيو. ابوالفضل، هندوستان جي تيرنهن زبانن جو ذڪر هن طرح ڪيو آهي، دهلوي ملتاني، مارواڙي، گجراتي، تلنگي، مرهٽي، ڪرناٽڪي، سنڌي، افغاني، بلوچستاني ڪشميري“ وڌيڪ لکي ٿو. ته هن فهرست ۾ جتي بلوچستاني جي نالي سان بلوچي زبان جو ذڪر ملي ٿو. جيڪا اڄ به ڳالهه ٻولهه جي زبان کان اڳتي ناهي وڌي. اُتي پنجابي نالي سان ڪا به زبان کان اڳتي ناهي وڌي. اتي پنجابي نالي سان ڪابه زبان ڪانهي، گويا پنجابي زبان جو لفظ جنهن لاءِ استعمال ڪيو ويو. سا اڪبر جي زبان کان به گهڻو پوءِ جو حادثو آهي. ۽ سرائيڪي ملتاني، کان به بلڪل الڳ ٿلڳ ۽ مختلف زبان آهي. (ابوالفضل کان به اڳ پنجاب ۽ ملتان جي علائقن جي زبان يا زبانن جو ذڪر ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ملي ٿو. ۽ تاريخ ۾ هي رڪارڊ موجود آهي.
ابوالفضل کان ٻه سئو سال اڳ امير خسري، جيڪو ملتان ۾ ڳچ وقت رهيو. هندستاني زبانن جو ذڪر پنهنجي فارسي نظم ”نورسي پير“ ۾ ڪيو آهي. تقريبن هر صوبي جي پنهنجي الڳ زبان آهي. سنڌي، لاهوري، ڪشمري، ڌر سمندر، تلنگ، گجرات، مهاڙ، گوڙ، بنگال، اوڌ، دهلي ۽ ان جي پسگردائي. هي سڀئي ٻوليون هند جون آهن، جيڪي قديم زماني ۾، عام زندگيءَ ۾ باقاعدگي سان ڳالهائيون وينديون هيون. امير خسري لاهوري کي پنجابي زبان سڏيو، پر قطع نظر ان جي سرائيڪي شاعري ۾، امير خسري جي حوالي سان هڪ ذڪر غيات الدين بلبل جي صاحبزادي سلطان محمد سان گڏ امير خسرو ۽ حسن دهلوي به هتي (ملتان) آيا. شهزادو مغلن هٿان ماريو ويو. ته امير خسري هڪ درد ڀريو مرثيو لکيو. شهزادي جي مرڻ کانپوءِ امير خسري هتي وڏيون مصيبتون سٺيون. ان زماني جي ياد ۾ هن جو مشهور مصرع آهي. ”بار برسه نهاد و گفتار“ ”جل“ ملتاني زبان جو لفظ (ڄل) هلو ملتان جو ئي سهي مگر جهلم صوبو ڄمون ۽ پونڇ آزاد ڪشمير هزاراه ويندي راولپنڊي اٽڪ ۽ پشاور ۾ به لفظ ڄل، ڪنهن جي کاتي ۾ وڌو ويندو؟- امير خسري جي باري ۾ اهو به چيو ويندو آهي ته شهزادي محمد جي باري ۾ هڪ مرثيو يا قصيدو هندي يا هندو يعني پنجابيءَ ۾ به لکيو، جنهن کي وار چيو ويندو آهي. پنجاب ۾ اردو جي مصنف پروفيسر محمود شيراني، پنجابي زبان جي وسعت تي ڪافي بحث ڪيو آهي. هن جي چوڻ مطابق پنجاب صوبي جي زبان جنهن کي اڄڪلهه پنجابي چون ٿا. ان کي امير خسري لاهوري چيو آهي.
ابوالفضل ان کي ملتاني جي نالي سان ياد ڪيو آهي. يورپ جي مورخ هن زبان کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو آهي.1 مشرقي پنجاب2 مغربي پنجاب ۽ هنن مغربي پنجاب کي (سرائيڪي) به چيو آهي. صفحو 26 ”سرائيڪي شاعري“ ڪتاب مطابق (ليکڪ مهر عبدالحق) پنجابي مغربي پنجاب جي ڪنهن به علائقي جي زبان ناهي. يعني بابا فريد کان وٺي خواجه فريد بلڪه خادم حسين خادم نوروز تائين ڪنهن به پنهنجو پاڻ کي سرائيڪي شاعر ناهي چيو. نه ئي علائقي کي ڪو نالو ڏنو آهي. بلڪ هندو چيو آهي. جن مان ڪن هندوي ۽ ڪن پنجابي چيو آهي. ليڪن برو ٿئي تعصب ۽ علائقائي ۽ لساني منافرت جي حقيقتن کي مسخ ڪرڻ کان باز نه آيا. ڪيفي جام پوري لکي ٿو.ته اڄ کان سئو سوا سئو سال اڳ طباعت ڪانپور ۽ آگره ۾ ٿي. اتي ڪاتب هن زبان کان ناواقف هئا، ان ڪري ڪتابن ۾ ڪتابت جون ايتريون ته غلطيون آهن. جو انهن کي پڙهڻ مشڪل ٿئي ٿو. ڪتابت جون غلطيون ته قديم ملتاني ادب جي روايت جو حصو بڻجي ويون آهن. انهن جي ڪهڙي شڪايت. شاهه حسين جي شاعري سرائيڪي زبان ۾ آهي. ڪابن اڻ ڄاڻائي ۾ ۽ پنجابي زبان جي حامين ڄاڻي واڻي هن جي ڪافين کي پنجابي ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پوءِ ڳالهه مٽائي ٿو ۽ چئي ٿو ته انهن ڪافين کي تبديل ڪيو.. اسلم رسول پوري صديق طاهر سچل سرمست جي حيدرآباد مان ڇپيل ڪتاب ۽ ڪلام کي مٽائي وڌيڪ سرائيڪي بڻائيندا رهيا. ڪيفي جام پوري ته امام بخش شيروي جن هن مصري کي مٽائي هڻ ٻولي پنجابي جوڙ تم قصي ٻهون پراڻي کي ڦيرائي پنجابي جي بجاءِ ملتاني لفظ لکيو. جناب انيس جيلاني صاحب کي اعتراف آهي ته پنجابي ادبي بورڊ جي هڪ وڏي عالم آصف خان، خواجه فريد جو ديوان.”آکيا غلام فريد ني“ ڇپايو. جيڪو گيٽ اپ جي لحاظ کان خوبصورت ديوان آهي. ان سلسلي ۾ ”اکيان بلي شاهه“ ”آکيا سچل سرمست ني“، اکيا بابا نانڪ ني“ جهڙيون ڪتابون ڇپايون آهن. خواجه فريد پنهنجي زندگيءَ ۾ جيڪو ڪتاب ڇپايو هيو، ان جو نالو هن ”مثنوي معدن عشق“ رکيو هيو. هاڻي سنڌ جي هڪ عالم جي راءِ ڏسو رشيد احمد لاشاري پنهنجي ڪتاب ”سچل سرمست“ ۾ لکيو آهي ته دراصل هي (سرائيڪي) هڪ قديم گڏيل زبان آهي. جيڪا مغربي پاڪستان جي مختلف ضلعن ۾، قديم علائقن، قديم شهرن ۽ قديم قبيلن جي نالي ۽ مناسبت سان ياد ڪئي وڃي ٿي. مثال پنجاب ۾ پنجابي، لاهور ۾ لاهوري، پوٺهار ۾ پوٺهاري، ملتان ۾ ملتاني، سنڌ ۾ سرائيڪي ۽ ٻيا ڪي ئي نالا هڪ مقامي زبان لاءِ آهن صرف لب ۽ لهجي ۾ فرق آهي. مشهور سنڌي اديب غلام رباني آگرو، ڪلام شاهه لطيف ڀٽائي جي ديباچي ۾ لکي ٿو، ته وادي سنڌ جي تهذيب درياءَ سنڌ جي ڪري آهي. هندڪو (سنڌڪو) جيتوڻيڪ، ديره وال، پنجابي، سرائيڪي، ملتاني، سنڌي ۾ بيشمار گڏيل لفظ موجود آهن. جيڪي هڪ معنيٰ ۾ مريءَ جي جبلن کان وٺي ساحل سمنڊ تائين روزانو استعمال ۾ هوندا آهن. البت هر علائقي ۾ ان جي هجي ڪنهن حد تائين مٽجي وڃي ٿي. ڪيفي جام پوري، ”سرائيڪي شاعري“ ۾ ان شآعر جا اقتباس ڏنا آهن. جنهن کي خواجه فريد ياد ڪندو آهي. ان شاعر جو نالو مولوي لطف علي آهي. جيڪو ملتان جو رهواسي هيو. پهريون ملتان جي درٻار ۾ ۽ پوءِ بهاولپور ۾ نواب صاحب جي درٻار ۾ سيف الملوڪ جو قصو لکيائين، جنهن کي سفل نامو چيائين ۽ هي شعر لکيائين:
سهڻي ديس پنجاب اتي هي پنجتن پاڪ دا سايا،
پير بهاوالدين ميڏا، جنهن نور ظهور ڏکايا.
مولوي لطف علي (ڄم 1941ع) ان زماني ۾ پوري پنجاب جي ڳالهه ڪئي آهي. جڏهن ته ملتان به الڳ صوبو هيو ۽ بهاولپور به مگر لطف علي جي نظر ۾ پنجاب سڀني تي محيط هيو. مولوي لطف علي پنهنجي زبان کي نه ملتاني ۽ نه سرائڪي چيو، بلڪه هندوي، هندي چيو. جن شاعرن پنهنجي زبان کي هندوي چيو انهن جا نالا آهن: عبدالڪريم (جهنگ)، مولوي لطف علي (بهاولپور) شاهه مراد (چڪوال)، ميان محمد بخش (آزاد ڪشمير)، حمل فقير (سکر)، مولوي الله جوايا (سرگوڌا)، علي حيدر (ٽوبه ٽيڪ سنگهه)، احمد يار (گجرات) جڏهن ته انهن کان به سينئر ۽ پراڻن شاعرن حافظ برخودار (حافظ آباد/سرگوڌا) پنهنجي زبان کي پنجابي جو نالو ڏنو آهي. جيڪو اورنگزيب جي دور ۾ مرزا صاحبان جو قصو لکي رهيو هو. سرائيڪي زبان مڃيندڙ ۾، خواجه فريد سرائيڪي زبان جي سڃاڻپ آهي.
جڏهن ته بابا فريد پاڪپتن شريف کان سلطان باهو، ماڌو لال حسين، دمودر داس، مولانا عبدالله لاهوري، مولوي عبدالڪريم، علي حيدر ۽ شاهه مراد سڀني کي سرائيڪي جو شاعر ڳڻي پنهنجي ڪتابن ۾ شامل ڪيو اٿائون. مگر اصل زور خواجه فريد تي آهي. ليڪن پاڻ وساري ٿا ويهن ته خواجه فريد پاڻ کي ڪٿي به سرائيڪي يا ملتاني ناهي چيو. پر اڻ سڌي طرح پنجابي ئي چيو آهي. ڪتاب ”مقابيس الجالس“ شاهد آهي. جيڪو سندس زندگي جي آخر ڏهه ٻارنهن سالن جي مصروفيات ۽ واقعن تي آهي. هي ڪتاب رياست بهاولپور جي مولانا رڪن الدين فارسيءَ ۾ پنجن جلدن ۾ لکيو آهي. هڪ ٻئي سرائيڪي اديب مولانا الحاج ڪپتان واحد بخش سيال چشتي صابري ان جو اردو ۾ ترجمو ڪيو آهي. ان ڪتاب جي صفحي 261 تي لکيل آهي. قبله عالم (يعني) حضرت خواجه نور محمد مهاروي جي باري ۾ سوال ڪيو ويو ته پاڻ ڪهڙي زبان ۾ ڪلام فرمائيندا هئا. حضرت خواجه فريد فرمايو، پاڻ اڪثر پنجابي زبان ڳالهائيندا هئا. جيڪا مهران شريف علائقي ۾ ڳالهائي ويندي هئي گويا رياست بهاولپور جي علائقي چشتيان وغيره ۾ خواجه فريد جي ويجهو پنجابي زبان ڳالهائي ويندي هئي. رياست بهاولپور جي علائقي چاچڙان (جتي خواجه فريد جو گهر هيو) ۾ خواجه صاحب مطابق پنجابي ڳالهائي ويندي هئي. ساڳي ڪتاب جي صفحي 503 ۾ لکيل آهي ته ”لالان جي مڙس اٺڻي کي ذبح ڪري اڇلائي ڇڏيو. ليڪن ان جو ڍانچو جنهن کي پنجابي زبان ۾ ڪرنگ چئبو آهي. هلڻ لڳو ۽ جتي جتي لالان هوندي هئي، اتي اهو وڃي پهچندو هو.“
جاگرافي حدون مٽبيون رهنديون آهن، مگر دلين جي گڏيل ڌڙڪن کي ته نه بدلايو. نه ڪيفي جامپوري ”سرائيڪي شاعري“ ۾ بابا فريد، شاهه حسين، دمودر، مولانا عبدالله لاهوري، شاهه مراد خانپوري، مولوي عبدالڪريم کي ڪڍي سگهيو نه ئي پنجابيءَ وارا سلطان باهو. بلي شاهه، مولوي لطف علي، منشي غلام حسين گامن، خواجا فريد، علي حيدر کي پنجابي ادب مان ڪڍي سگهن ٿا. هي سڀ هڪ ئي ٿڙ مان ڦٽن واريون شاخون آهن. ظلم اهو آهي. ته زبان کي تعليم جو ذريعو نه بڻايو ويو آهي، ورنه ڪيتريون ئي مشڪلون ۽ مونجهارا دور ٿي وڃن ها.
ڏسي محسوس ٿيو ته شروع ۾ لاهور جا رهواسي به سرائڪي ڳالهيندڙ هئا ۽ لاهور هڪ زماني ۾ ملتان جو زير اثر هو. ڊاڪٽر فقير محمد مرتب ڪليات علي حيدر تي الزام آهي. ته هن علي حيدر جي زبان بگاڙي پنجابي ڪئي آهي. ۽ اها شڪايت هر پنجابي ڪئي آهي ته سرائيڪي ڄاڻندڙ ڪئي ته سرائيڪي شاعرن جي ڪلام کي زوريءَ پنجابي ڪيو ويو آهي. مگر حيرت هن ڳالهه جي آهي.
(روزانه هِلال پاڪستان 18 سيپٽمبر 1999ع)