اسلام آباد ۽ ادبي ڪانفرنس
پهرين ڏينهن افتتاحي اجلاس وزير تعليم مير هزار خان بجاراڻيءَ جي صدارت ۾ ٿيو، افتتاحي تقريب کان پوءِ استاد حامد علي جي محفل هئي،جنهن پنجابي ۽ اردو ۾ ڪلام پيش ڪيا. ان کان پوءِ ڊنر کائي جڏهن اسلام آباد جي بليو ايريا ۾ واقع هوٽل ميرينا ۾ آياسين. تڏهن خبر پئي ته اڪيڊمي طرفان اسلام آباد جي چئن هوٽلن ۾ وفدن کي رهائڻ جو بندوبست ڪيو ويو آهي، جن ۾ ميرنيا، سٽي، ڪيپٽل ۽ هڪ ٻيو هوٽل شامل هيو.سنڌ ۽ سرحد مان آيل وفدن کي ميرنيا هوٽل ۾ ترسايو ويو هيو. سنڌ ۾ ايندڙن مان اسان کان علاوه قمر شهباز، ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ، شمشير الحيدري، ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو، آغا سليم، آغا نور محمد پٺاڻ، ميڊم نورافراز خواجه، محمد علي پٺاڻ، مظهر ابڙو، ڄام جمالي، منظور ڪوهيار، بشير منگي، ادل سومرو، نجما خان، حميرا راحت، صبا اڪرام، جمال نقوي، راحت سعيد (جيڪو پنهنجي گهر ۾ رهيو) بابا نجمي ايس ايم حسين قريشي ۽ ٻيا شامل هيا.
صبح جو هوٽل تان بس ۾ يونيورسٽيءَ ويندا هئاسين ۽ رات جو ڊنر کان پوءِ واپس ايندا هئاسين.20 ڊسمبر واري ڏينهن ڪل چار اجلاس ٿيا، پهرئين اجلاس جي صدارتي پئنل ۾ ڊاڪٽر ايم نظام الدين وائيس چانسلر يونيورسٽي آف گجرات، آغا سليم، ڊاڪٽر انوار احمد، عطاءُ الحق قاسمي، عطيه سيد، فخر زمان، فهميده رياض ۽ ٻيا شامل هيا.ان موقعي ته ڊاڪٽر نظام الدين طرفان ايندڙ ڪانفرنس گجرات يونيورسٽيءَ ۾ ڪوٺائڻ جي آڇ ڪئي پر سڄي ڪانفرنس کي لٽي سرائڪي اديب ڊاڪٽر انوار احمد ويو.جنهن جي تقرير ۾ ايڏو ته وڏو سچ ۽ جادو هيو جو کيس چيو ويو ته هو پوري تقرير پڙهي. جڏهن ته ٻين کي بار بار وقت جو احساس ڏياريو پئي ويو.
ڊاڪٽر انوار احمد چيو ته اسان جو اديب سرڪار جي لائين ۾ بيهي جنهن منشي گيري جو ڪردار ادا ڪندو رهيو آهي. انهن جي اُن عملن سان لفظن جي حرمت گهٽبي ۽ ماڻهو وڪجي رهيو آهي. هن چيو ته اڄ جو اديب ڪاري کي اڇو ۽ اڇي کي ڪارو ڪري رهيو آهي. سچ پچ ته ڊاڪٽر انوار جي سڄي تقرير ڇاپڻ جهڙي ۽ سانڍڻ جهڙي هئي. بهرحال جنهن به ڳالهايو علم، عقل ۽ دانش سان ڳالهايو ۽ ٻڌندڙن کي مزو پئي آيو.
آغا سليم مختصر خطاب ۾ پنهنجا ترجمو ڪيل شاهه جا بيت پڙهيا، ٻيو اجلاس ڊاڪٽر حسين مبشر، وائيس چانسلر يونيورسٽيءَ آف هيلٿ سائنس لاهور جي مک خطاب سان شروع ٿيو. هن اجلاس ۾ صدارتي پئنل ۾ ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو، فهميده رياض ۽ ٻيا شامل هيا. ڊاڪٽر حسين مبشر سائنسي طور دماغ جا ڪم بيان ڪيا، جيئن ته پاڻ سائيڪا لوجسٽ آهي، ان ڪري هن علم، عقل جو سائنسي ڇيد پيش ڪيو. کيس بلي شاهه، ماڌو لال حسين جو ڪلام ايترو ته ياد هيو جو هو بار بار اهو پڙهندو رهيو. اسان جي سنڌ ۾ ڊاڪٽرن جو علم ۽ ادب سان ڄڻ ته ڪو واسطو ئي ڪونهي پر ڊاڪٽر مبشر ادب نواز هو. ڊاڪٽر مبشر جو مقالو تمام طويل ٿي ويو. جنهن ڪري هال ۾ ويٺل پنجاب جا ڪجهه اديب ڀُڻ ڀُڻ ڪري رهيا هيا.
ٽئين نشست وزير رضا رباني، ڊاڪٽر محمود الحسن بٽ، وائس چانسلر علامه اقبال اوپن يونيورسٽيءَ سان گڏ قمر شهباز پڻ صدارتي پئنل ۾ شامل هيو. جنهن جو عنوان هيو، ”ادب براءِ امن“ هن اجلاس ۾ فخر زمان چيو ته مون کي اڪيڊمي لاءِ پنج ڪروڙ نه، پر پنجاهه ڪروڙ گهرجن ۽ پوءِ منهنجو ڪم ڏسجو، هن رضا رباني صاحب کي سفارش لاءِ چيو، جنهن چيو ته مان صدر ۽ وزير اعظم کي گذارش ڪندس. جيئن ته انجمن ترقي پسند مصنفين جو اجلاس علام اقبال يونيورسٽيءَ جي اردو شعبي جي سربراهه شاهد ڪامران جي آفيس ۾ رٿيل هيو. جنهن ۾ پاڪستان جي چئن صوبن مان ان جا عهديدار ۽ نمائيندا شامل هيا. راحت سعيد صاحب جي خاص دعوت تي مون ۽ يوسف سنڌي پڻ ان اجلاس ۾ شرڪت ڪئي، جنهن ۾ ڪجهه رهيل عهدا عارضي طور پر ڀريا ويا ۽ انهن کي ذميواريون پڻ ڏنيون ويون جو ڪجهه عهديدار گذاري ويا هئا.اجلاس کان پوءِ واپس هال ۾ آياسين.
چوٿون اجلاس، گهڻ ٻولين جو مشاعرو هيو، جنهن جي صدارت شهزاد احمد پڻ ڪئي ۽ اسٽيج تي ويٺلن ۾ شمشير الحيدري، فهميده رياض، اسلم گرداس پوري ۽ ٻيا موجود هيا، هر شاعر پنهنجي مادري زبان ۾ شعر پڻ پڙهيو. پشتو وارن پشتو ۾ پنجاب مان آيل پنجابيءَ ۾ ڪشميرين ڪشميريءَ ۾ سنڌ مان ڪل چار شاعر هيا، جنهن ۾ شمشير الحيدري مان ۽ محمد علي پٺاڻ پنهنجي مادري زبان سنڌيءَ ۾ ۽ ادل سومرو اردوءَ ۾ شعر پڙهيو. ان وقت هال مان نعرا پڻ لڳا ته سنڌ مان آيو آهين. سنڌيءَ ۾ ڪلام پيش ڪر، پر ادل سومرو ڪنهن جي به نه ٻڌي ۽ اردوءَ ۾ شاعري پيش ڪئي (هال مان مليل رمارڪس نٿو لکان)
مشاعري ۾ اسلام آباد ۽ روالپنڊي جي شاعرن کي نه پڙهايو ويو ۽ اهو ئي طئي ڪيو ويو ته هر شاعر پنهنجا چار بند پيش ڪندو ۽ جيڪڏهن نظم آهي ته ان کي مختصر ڪندو پر ڪجهه شاعرن اُن تي عمل نه ڪيو ۽ جڏهن هو ضابطي جي خلاف شاعري پڙهندا رهيا ته هال مان هوڪرا ۽ هوٽنگ پڻ ٿيندي رهي. لڳ ڀڳ هن سشاعري ۾ 90 کان سو شاعرن، ٽي شاعرائون نجمه، خانه، حميرا راحت، لاهور مان، پشاور، ڪوئيٽا، آزاد ڪشمير مان آيل مک ۽ اهم شاعرن سليم راز، افضل مراد، اباسين، مسرور جاويد، ايس ايم معين قريشي، تاج محمد، عصمت علي پٽيل، زيب النساءِ زيبي، ڊاڪٽر نرگس ۽ ٻيا شامل هيا. هن ڪانفرنس جي حوالي سان تمام اهم ۽ ڪارائتون ڳالهيون ٿيون، اديبن جا رسمي ۽ غير رسمي اجلاس ۽ ڪچهريون ٿيون، ادب جي رفتار ۽ ماڻهن جي احساسن تي ويچاريو ويو.
هوٽل کان ڪانفرنس هال ۾ ايندي ويندي، بس ۾ تمام اهم بحث ٿيا ۽ خاص ڪري لنچ ۽ ڊنر ته ڄڻ هيو ئي ڪچهريءَ جو وقت، جڏهن مون چيو ته اهو افسوس جو مقام آهي ته سنڌيءَ زبان ۾ هينئر ڪجهه سالن کان پي ايڇ ڊي جي ڊگري هڪ مذاق ٿي وئي آهي، جيڪا يا ته ونگار تي لکائبي پئي وڃي يا اثر رسوخ استعمال ڪري ان کي قابل بڻايو پيو وڃي. ۽ اوهان ڏسون ته اهڙيون ٿيسز ريسرچ نه پر مرتب واري حيثيت رکن ٿيون ۽ مضمونن کي گڏ ڪري جلد وڌائي اُن کي ٿيسز چيو پيو وڃي. جنهن ڪري ڪيترائي اديب پنهنجون ٿيسز ڇپائڻ لاءِ ئي تيار ناهن. کير جو کير ۽ پاڻيءَ جو پاڻيءَ ٿيڻ جو خطرو آهي. جنهن سان سنڌ يونيورسٽيءَ جي آرٽس شعبي جي ڊين ڊاڪٽر قاسم ٻگهيئي ۽ ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ سهمت جو اظهار ڪيو ۽ چيو ته اسان وٽ سب اسٽينڊرڊ ڪم ٿي رهيو آهي. ڊاڪٽر قاسم ٻگهيئي ٻڌايو ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ تعليم جو ڊائريڪٽر (ڊي ئي) آهي. ڊاڪٽر آف فلاسفي ناهي، ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ چيو ته اڄڪلهه پي ايڇ ڊي ڊگرين جي هڪ چين شروع ٿي آهي. جنهن جو گهربل معيار ناهي. اتي محمد علي پٺاڻ رڙ ڪندي چيو ته اسان کي پي ايڇ ڊي ڪرڻ کان روڪيو ويو آهي. هن چيو ته شاهه لطيف يونيورسٽيءَ وارن ڪيترن ئي شاگردن کي سنڌيءَ ۾ پي ايڇ ڊي ڪرڻ کان ان ڪري جواب ڏنو جو هڪ ساس جو اڳوڻو سيڪريٽري نٿو چاهي ته اتي ٻيو ڪو به پي ايڇ ڊي هجي. هنن چيو ته هنن گهرايو ۽ پوءِءِ چيو ته اسان وٽ پروفيسر ڪونهن،
جيڪڏهن اهڙي ڳالهه هئي ته پوءِ هن انائونس ڇو ڪيو؟ ۽ شاگردن کي گهرايو ڇو؟ بس ۾ ويٺل ادل سومرو ڏانهن اشارو ڪندي محمد علي پٺاڻ چيو ته جيڪڏهن پي ايڇ ڊي ڊاڪٽر موجود ناهن ۽ ٻيا ارينج ڪري سگهجن ٿا. ۽ شاهه لطيف يونيورسٽيءَ خيرپور کي هو اهڙي صلاح ڏيندو. ان موقعي تي ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو هڪ زبردست اعلان ڪيو ته ڄام جماليءَ جو سنڌي شاعرن جو ڪيل ترجمو آرٽس فئڪلٽيءَ طرفان شايع ڪرائيندو. ان وقت ته هلندڙ بس ۾ تاڙيون وڄنديون رهيون ۽ گهڻي دير تائين وڄنديون رهيو ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو کي جڏهن 70 سالا پٺاڻ شاعر تاج محمد ”ڪس“ ڪيو ته هن چيو ته پٺاڻ ڀائي پنهنجن ڏي وڌ، اسان جي دوست کي ڇڏ ته هن ٽهڪ ڏنو ۽ چيو ته مان هن جو پراڻو عاشق آهيان.
اڪيڊمي آف ليٽرس طرفان هڪ بروچر ڏنو ويو، جنهن ۾ اڪيڊمي طرفان پاڪستان جي ڪيترن ئي علمي ۽ ادبي ادارن مان سندس سهڪار ڄاڻايو ويو هيو. يوسف سنڌي صاحب چيو ته هن ۾ سنڌ جو ڪو ادارو ڪونهي. باقي ٻين صوبن جا علمي ۽ ادبي ادارا موجود آهن. ”ٽي بريڪ“ دوران مون اڪيڊمي ادبيات اسلام آباد جي سربراهه فخر زمان کي چيو ته سنڌي ادبي سنگت سنڌ ڄاڻايل ادارن کان وڏو ادارو آهي. ۽ اوهان جي لسٽ ۾ موجود ناهي. هن پاڻ ان تي حيرت جو اظهار ڪيو ۽ چيو ته ائين ڇو ٿيو آهي. ۽ اهو بلڪل ٺيڪ آهي. ته ادبي سنگت وڏو ادارو آهي. پوءِ هن چيو ته تون بيهه ۽ ان وقت فخر زمان صاحب رڙ ڪندي اڪيڊمي جي هڪ آفيسر کي سڏيو ۽ چيو ته هاڻي ئي هن لسٽ ۾ اوهان سنڌي ادبي سنگت سنڌ کي شامل ڪيو. جيڪا ماضيءَ ۾ زيادتي ٿي آهي، اها هاڻي نه ٿيڻ گهرجي.
ان وقت يوسف سنڌي صاحب دوستن سان چانهه پي رهيو هيو ۽ کيس اچڻ جو اشارو ڪيم. پاڻ آيو ۽ ٻيهر ورجاءُ ڪيو ويو. يوسف صاحب کان اڪيڊمي جي آفيسر رابطي لاءِ نمبر ۽ ايڊريس پڻ ورتي، ۽ پوءِ اهو رابطو جاري رهيو. ورنه ماضيءَ ۾ ائين ٿيندو رهيو آهي ته اسان جا اڳوڻا سيڪريٽري سنگت فورم بجاءِ پنهنجي ذاتي پي آر ٺاهي ايندا هيا. ۽ هو اڪيڊمي ليٽرس کان هوائي ٽڪيٽون، رهائش جي سهولت وٺندا رهيا ۽ ذاتي پروجيڪشن ۽ پروموشن حاصل ڪندا رهيا. ادل سومريءَ کان ڊاڪٽر تنوير عباسي تي اردوءَ ۾ ڪتاب لکرايو ويو ۽ هن کي اڄ ڏينهن تائين خاص سهولتون حاصل آهن. جڏهن هن ڪانفرنس ۾ سڀني کي ريل جو ڀاڙو ڏنو ويو. ان وقت ادل سومري کي هوائي ٽڪيٽ ڏني وئي هئي. حيرت اُن تي ٿي ته هو سنڌي اديبن کان ڪٽيل هيو. هن جي ويهڪ اٿڻي، ويهڻي ان حد تائين روم ميٽ به ڪو سنڌي نه هيو. شايد اسلام آباد ۾ ڪاميابيءَ جو اهو گر هجي، جو پنهنجن کان دور رهجي.
اڪيڊمي آف ليٽرس اسلام آباد جي سربراهه فخر زمان جي اڪيڊمي لاءِ ڪيل منصوبه بندي جديد، ترقي پسند فڪر جي حامي آهي، ڪانفرنس اجلاسن ۾ مون تقرير ڪئي ته سنڌي، بلوچي، پنجابي ۽ پشتو زبان کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏنو وڃي ۽ ان جو دائرو اسلام آباد سان گڏوگڏ صوبن ڏانهن پڻ وڌايو وڃي. ۽ پاڪستان جي قومي ٻولين ۾ سنڌي، پنجابي، پشتو، بلوچي ۽ سرائڪي کي پاڪستان جون قومي ٻوليون قرار ڏنيو وڃن. ان لاءِ فخر زمان صاحب کي ڪم ڪرڻ گهرجي ۽ هو جيڪڏهن چاهي ته اهڙو اعلان هڪ ڏينهن ۾ ٿي سگهي ٿو. هن ڪانفرنس ۾ به اهڙو مطالبو ڪيو ويو.
يارنهن سالن کان پوءِ ٿيندڙ هي اهل قلم ڪانفرنس، جيتوڻيڪ بيٺل پاڻيءَ ۾ پٿر هيو پر ايندڙ دور ۾ ان کي اڃان وڌيڪ نمائندگيءَ سان بهتر ڪري سگهجي ٿو ۽ اهي ماڻهو جيڪي آمريت جي دور ۾ پيش پيش هيا، اڄ به اهي ساڳي جاين تي ان انداز سان موجود آهن، جهموري ۽ غير جهموري قوتن ۾ فرق هئڻ گهرجي. ابن الوقت ۽ اصول پسندن ۾ پڻ فرق هئڻ گهرجي.
روزانه خبرون ڪراچي آچر4 جنوري 2009ع)