فلورنس، مڪلي ۽ ماڻهو
صوفين جي هن سنڌ ۾ ڀلي ٻيو ڪجهه به هجي پر اندر جي اجرائي ۽ ايمان سلامت رهيو. جتي سام به ڏني ويندي هئي ته مهمان نوازي ڪري ماڻهن کي هڪ اجهو، آٿت ۽ سهارو به ملندو هيو. اوهان ڀلي ڳوٺن ۾ وڃو، پير اگهاڙا هوندا، ڪپڙا ڦاٽل هوندا، دانگيون اُبتيون ٽنگيل هونديون پر اوطاقون ضرور ملنديون ۽ دل جي وسيع اڱڻ وانگيان ڪشاديون پڻ هونديون جتي جيڪڏهن ڪو پٺاڻ ڪپڙو کپائڻ آيو ته ان کي ماني به ملندي. رهائش به ملندي ۽ ان جي حفاظت به ٿيندي، ان کان ڪو به ڪرايو يا رعايت نه ورتي ويندي، جهنگ جهر ۾ ڪو ڌڻ ايندو يا ڪو وڳ گذرندو ته ان جي حفاظت ڪئي ويندي. گاهه پٺو ۽ ٻئي خدمت پڻ ٿيندي ته مسافر آهن. سنڌ ۾ مسافرن جو قدر ۽ عزت ڪافي وقت کان انتهائي اهميت ۽ پنهنجائپ سان ڪئي ويندي آهي. گهر آئي جو قدر ۽ عزت اهڙي نموني سان ڪئي ويندي آهي. جو ڀلي پاڻ بُک مرون پر مهمان جي ٽهل ٽڪور بهترين انداز ۾ ڪئي ويندي ۽ ان جي کاڌ خوراڪ ۽ آرام جو گهڻو خيال رکيو ويندو، ان حد تائين به ته پاڻ جاڳي چونڪي ڏبي پر مسافر ۽ مهمان کي آرام ڏيو. نه صرف ايترو پر آئي وئي جي کوٽ سوٽ ۾ به مدد ڪبي، جيڪڏهن ڪو ڀاڙو/ڪرايو ڪونهي ته هتان هُتان هٿ ڪري اهو به ڏبو مهمان ڀلي ڪهڙي وقت به پهچي هر وقت کيس ماني کارائي ويندي ۽ ان جي خدمت ڪندي، هڪ وڏي خوشي محسوس ڪبي، اهو ان ڪري ته سنڌ تي صوفين جو هڪ وڏو اثر آهي. ۽ سنڌي ۾ ڀلي ڪير به هجي، ڪهڙو به هجي، اندر ۾ صوفي آهي، اهو صوفي جنهن ۾ ڪو ويڇو ڪونهي جنهن ۾ ڪا به متڀيد ڪونهي جنهن جو ڪم انسان ۽ انسانيت جي خدمت ڪرڻ آهي. بنا ڪنهن رنگ ۽ نسل جي ۽ ان جي پويان سنڌ ۾ صوفين جي تعليم ۽ انهن جي فڪري اثر ضرور آهي.پوءِ ان درگذر واري اثر جي ڪري سنڌين گهڻيون تڪليفون به ڏٺيون سٺيون آهن. ڪٿي مهمان مالڪ بڻجي ويا ۽ ڪٿي انهن اصلي ڌڻين جا مختلف بهانن ۽ سازشن تحت آستان کسيا، پر هي صوفين جا پڙهايل پوءِ به الله پڄندن چئي چپ رهيا.
هن جديد ٽيڪنالاجي جي دور ۾ ڀلي سنڌين کي سڀ شيون هٿ آيون هجن يا هي سڀ سکي ويا هجن پر هنن اڄ به اڃان نفرت ناهي سکي، سڪن ته سر ناهن ڏنا ۽ عزتون ناهن وڪيون شايد اهوئي سبب هجي، جو ارغونن، تاتارين کان وٺي مختلف مهم جوئن ۽ مفاد پرستن جي يلغارن ۾ اڃا به سنڌ سلامت آهي. پوِ ڀل ان ڪلچر ۽ ثقافت ۾ ملاوٽ ڇو نه هجي، ڀل ته انهن ويليوز ۾، ڏکاءَ ڇو نه هجي، پر ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ۽ هي ڳالهه هر شڪ کان مٿي آهي. پر گهڻائي سنڌين جي اهڙي چالاڪ ۽ چاپلوسي واري دور ۾ به ، معصوم آهي، سٻاجهي آهي ۽ نماڻائي واري حالت ۾ آهي.جيڪي سمجهن سڀ ٿا پر واتان ورائن ڪجهه به نٿا،درگذر، معاف ڪرڻ ۽ برداشت ڪرڻ وارو اهو ڪم گناهه ۽ ثواب جي ٻه واٽي تي اڄ به سنڌ ۾ موجود آهي. اوهان درلنگهي وڃو. سڀ گناهه ۽ پلو معاف، دل سان معاف ۽ اوهان صاف ۽ اجرا ٿي ويندا، صوفين جي اُن سنڌ ۾ صوفي ازم تي تحقيق لاءِ جڏهن فرانس ڄائي فلورينس اچي ٿي تڏهن اسان جي تاريخ، ڪلچر ۽ مهمان نوازي دفن ٿي وڃي ٿي. هڪ محقق، اسڪالر ۽ پرڏيهي زائفان جو اسان جيڪو ”حشر“ ڪريون ٿا يا ان جو اپمان ڪريون ٿا اهو اسان کي ان سنڌ جو؛ جنهن جو مٿس ذڪر ڪري آيو آهيان، ماڻهو ئي محسوس نٿو ڪرائي سنڌ جو ڇا؟ اصل ماڻهو ئي ناهي فلورينس سان ته سنڌ ۾ آيل پٺاڻن، چورن ۽ خفتين جهڙو سلوڪ به نٿو ڪيو وڃي.پر صوفين جي عشق، علم کان متاثر ٿي، ڏيهه ڇڏي، بک ۽ ڏک ۾ مهينن جا مهينا ويهي قلمي ۽ عملي پورهيو ڪندڙ، هڪ عورت سان گهٽ ۾ گهٽ انساني سلوڪ به نٿا ڪري سگهون؟؟ فلورينس جا برابر گهڻا ڏوهه آهن، جن جي کيس سزا ڏني وئي، هڪ ته هن جي عمر ئي نه هئي، جنهن عمر ۾ عورتون پنهنجي خدمت پاڻ ڪرائينديون آهن ٻيو ته هن ڪنهن خاص ڪاموري ، پير فقير جي حجري ۽ راڄ ۾ پناهه جي درخواست نه ڪئي يا حاضري نه ڀري، فلورينس ڪنهن عامل، عالم جي سڳي ۾ نه ٻڌي وئي هن پنهنجا واسطا ۽ رابطا اصل شهرجي سوداگرن سان نه رکيا، فلورينس جو شايد اهو به ڏوهه آهي. ته هن ادبي آستانا نه وسايا هوءِ جينز ۽ پينٽ ۾ به نه گهمي، هن ڊالر، پائونڊ ۽ فرينڪ به نه ورهايا، ان جي بدلي ۾ هن سان جيڪو ٿيو آهي. اهو سٺو نه ٿيو آهي. ۽ ذميوار ماڻهن جي اهو طريقو ئي ناهي ربريت پسند ۽ بدمستن کي ائين نه ڪرڻ گهربو هو، فلورينس جي ڪيل تحقيق ڪتاب، نوٽس، ڪنهن چورايا ڌاڙيل جي ڪم جا ناهن ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته اهي شيون موالين جي پڪوڙن وارن جي به ڪم جون ناهن، جو انهن ۾ مس لڳي ٿي، پر فلورينس جو ڪم، عالمن اديبن جي ڪم جو ضرور آهي، صوفي ازم تي ٿيل تحقيق جو ڪم سنڌ جي ماڻهن لاءِ پڻ اهميت رکي ٿو.
هونئن به ته سنڌ ۾ جيڪا تحقيق ڪئي وئي آهي. يا جيڪي ٿيسز لکيون ويون آهن انهن جي پويان ڪجهه ٿيسز ۾ ڪئين ڌاڙا ۽ چوريون موجود آهن، يا وري اهي ٿيسز پي آر- ياري باشي خدمت چاڪري تحفا ۽ مال ڏئي لکرائيون ويون آهن.جن ۾ ڪن جي پويان ذاتي ۽ اسلامي ڀائر، ڪن جي پويان مڙس ۽ ڀائڙا ته وري ڪن جي پويان استاد ۽ ٻيا سهارا موجود آهن. ۽ هينئر تحقيق به ڄڻ ته مذاق ٿيندي پئي وڃي، پر ان ۾ تڪليف انهن ماڻهن کي ضرور ٿئي ٿي جيڪو پنهنجو نور نچوئي وڏي محنت ڪري تحقيق ڪن ٿا، ڀل ته انهن جو تعداد ٿورو هجي، پر آهي ضرور. اسان ڳالهه پئي ڪئي فلورينس جي ، جنهن کي هتي نه صرف ڏک مليا پر ان جي تذليل به ڪئي وئي، ۽ ان جو سمورو قلمي پورهيو چورايو ويو، فلورينس جي تڪليفن جا اهي لمحا. کيس لاءِ عذاب ڀريا ته هوندا ئي پر اسان لاءِ به هڪ وڏو ڏک ۽ تڪليف جو باعث آهن، فلورينس ويندي ويندي هئين به چيو ته ”مان پنهنجي تحقيق کي مڪلي ۾ دفن ڪيون پئي وڃان“ ڇا ان کان وڌيڪ ڪو ڏک آهي هن دنيا ۾؟؟ ڪو وڏو مهڻو آهي؟؟
فلورينس کي شايد اها خبر ناهي ته مڪلي ۾ مدفون اسان جا جوڌا ۽ عالم به دفن آهن پر ان ۾ ڪو به شڪ ناهي، تي مڪلي تي هلان ڪندڙن ڪاهون ڪندڙن، ماڻهو ماريندڙن جو نسل اڃا زنده آهي. مظلوم سڀ پورجي ويا آهن. پر ظالم اڃا به زنده آهي ۽ اهي پنهنجي سمورين روايتن سان موجود آهن. فلورينس جي ٿيسز چورائجي وئي پر ان جي پيپرن مان ڄاڻ وري ڪو مانجهي مڙس پيدا ٿيو، جيڪو صوفي ازم تي تحقيق ڪري وڏو عالم ٿيندو، ڇو جو اهو سلسلو ڪافي وقت کان هلندو پيو اچي، فلورينس! اسين پنهنجن ماڻهن جي ڪري سڀني اڳيان شرمنده آهيون.
(روزانه خبرون ڪراچي خميس 4 آڪٽوبر 2007ع)