ايم ايڇ پنهور ۽ ادارن جي بي حسي
مان سرجيڪل آءَ سي يو ۾ آيس، وارڊ جي ٻاهران آپا فرزانه پنهور موجود هئي. مون کائنس معلومات ورتي ۽ وارڊ ۾ اچي پنهور صاحب جي ڪيس جي سلسلي ۾ ڊاڪٽرن سان صلاح ڪئي. ايم ايڇ پنهور صاحب کي سيني ۾ تڪليف هئي، جنهن ڪري، ساهه کڻڻ ۾ تنگي محسوس ٿي رهي هئي. ۽ هو بيهوشيءَ جي عالم ۾ هيا. ڊاڪٽرن چيو ته خطري جي ڳالهه ڪانهي. پر عمر جو تقاضو آهي. ته هن جو علاج خبرداريءَ سان ڪيو وڃي. پوءِ مون ميڊم فرزانه کي ٻڌايو ۽ سمجهايو. هن چيو ته سندس پٽ سني پنهور اچي رهيو آهي. منهنجي ان سان فون تي ڳالهه ٻولهه ٿي. جنهن سان گڏ اسان جو پراڻو دوست ڊاڪٽر اعجاز ترڪ به هيو. ۽ ٻئي آمريڪا مان آيا هئا. ان وقت اسپتال ۾ جناح اسپتال جو ڊائريڪٽر پروفيسر مشهور عالم شاهه به آيو. ۽ پوءِ سني پنهور ڊاڪٽر اعجاز ترڪ، پروفيسر مشهور عالم شاهه، سان گڏجي پنهور صاحب کي ڏسندا رهيا. جنهن کان پوءِ چيسٽ وارن هن کي ڪجهه دوائون ڏنيون. پر سني پنهور جو خيال هيو ته ايم ايڇ پنهور صاحب کي آغا خان اسپتال شفٽ ڪيو وڃي. پوءِ اهو فيصلو ٿيو ايمبولينس تي مريض کي آغا خان اسپتال ڪراچي شفٽ ڪيو ويو، جتي ڪجهه ڏينهن جي علاج کانپوءِ هو ٺيڪ ٿي ويو ۽ پنهنجون سرگرميون جاري رکيائين.
منهنجي ان کان پوءِ نه ايم ايڇ پنهور صاحب سان ملاقات ٿي. ۽ نه آپا فرزانه سان ان کان اڳ رني ڪوٽ سيمينار واري موقعي تي جڏهن سڄي ملڪ مان ماهر گهرايا ويا هيا. ان وقت سڀني اها روايتي ڳالهه ڪئي، جنهن جو رني ڪوٽ جي تحقيق سان گهٽ واسطو هيو ۽ ڳالهين سان وڌيڪ، اُن موقعي تي ايم ايڇ پنهور واحد اسپيڪر هو، جنهن رني ڪوٽ متعلق ڳالهايو ۽ پنهنجون پراڻيون ڪيل ڳالهيون ورجايون.
ايم ايڇ پنهور، گهڻ رُخي شخصيت هيو، هڪ ئي وقت آبپاشيءَ جو ماهر، زرعي ڄاڻو، تاريخدان، ٻولي ۽ تهذيب جو ڄاڻو هيو. هن وٽ پنهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ پختا دليل هيا ۽ هن پنهنجي زال فرزانه پنهور سان گڏجي سنڌ ۾ انب جي هڪ اهڙي جنس به تيار ڪئي جيڪا ٻارنهن مهينا انب ڏيندي. ۽ ان کانسواءِ مختلف قلمي جنسون تيار ڪيائين.
ايم ايڇ پنهور هڪ جينيئس۽ محبتي ماڻهو هيو. جيڪو لڳاتار محنت ڪندو رهيو ۽ پنهنجي مختلف شعبن ۾ هڪ جيترو نظر ايندو رهيو. حالانڪ ان عمر جا ماڻهو، رِزروَ ٿيندا آهن. ۽ وڌيڪ گهمي ڦري نه سگهندا آهن. پر ايم ايڇ پنهور انهي سڀني کان مختلف هيو ۽ ان سڄي ڪم ڪار ۾ سندس ساٿياڻي ۽ زال فرزانه پنهور گڏو گڏ هوندي هئي. ۽ هي اولڊ ايج جوڙو هميشه نه صرف گڏ رهندو هيو. پر هڪ ٻئي سان هر وقت تجديد وفا پڻ ڪندا رهيا. ۽ اسان سڀني کي ائين محسوس ٿيندو هيو. ڄڻ هي هتي پنهنجي ملڪ ۾ نه، پر آمريڪا ۽ انگلينڊ ۾ موجود هجن. ايترا ويجها ۽ لائيو شايد اسان جا نوجوان به نه هجن . باقي ڪنهن ڪنهن سان ڪيترو نڀايو، هاڻي اهو ماضي ٿي ويو آهي. ميڊم فرزانه پنهور نه صرف اڪيلي ٿي وئي آهي، پر ايم ايڇ پنهور بنا اٻاڻڪي به هوندي. اسان سندس لاءِ دعاڳو آهيون،
ادارن جي بي حسي
سنڌ جا ڪيترائي اهم عملي ادارا بند آهن، جن کي ڪم ڪرڻ گهرجي ۽ جيڪو ڪم ڪرڻ گهرجي. ڇا اهو هي ڪم ڪري رهيا آهن؟ هي سوال تمام اهم آهي. ايمانداريءَ ۽ فرض اهي ٻه اسم آهن جن کي اسان ڇڏي ڏنو آهي.۽ دنيا داريءَ وارا سڀ بازاري حربا استعمال ڪري ، پي آر او جي پلر تي، اسان وقت گذارو ڪري رهيا آهيون. اڳي چئبو هيو ته تاريخ ۾ ذڪر ايندو ۽ تاريخ لکي پئي ويندي پر هي جيڪا تاريخ لکرائي وڃي ٿي. اها تاريخ درٻاري تاريخ کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي. جو هي تاريخ جو هڪ نئون روپ، ايجنڊائي تاريخ وجود ۾ آيو آهي. جتي تمام گهڻو برو، تمام گهڻو ڀلو لکجي ٿو. تمام گهڻي ڀلي کي تمام گهڻو برو چيو ۽ لکيو وڃي ٿو. تاريخ جو اهو ڀيانڪ روپ، اڳ ڪڏهن به نه آيو آهي جيڪو هينئر عريضي نويس تاريخدانن کان لکرايو پيو وڃي. موجوده وقت ۾ تاريخ ۾ جيڪا بدديانتي ۽ بي ايماني ٿي رهي آهي. سڄاڻ حلقن طرفان ان جي به تاريخ لکجي پئي، پوءِ ڀلي هن دور ۾ اهڙي لکڻي پذيرائي نه ماڻي ، پر سچ هميشه سرخرو ٿيندو آهي. ۽ اڳتي به ٿيندو. ان ۾ ڪنهن جي پسند يا ناپسند جي ڪا اهميت ئي ڪانهي.
اسان جا علمي ۽ ادبي ادارا جن کي هڪ خاص مقصد لاءِ جوڙيو ويو آهي. اهي پنهنجا مقصد ڇڏي، ٻئي ڌنڌي ۾ لڳي ويا آهن. جيڪو هن جو ڪم ئي ڪونهي ڳالهيون تمام ڳريون ۽ وڏيون آهن. پر اسان ادارن جي اهميت جي پيش نظر انهن کي هلڪو ڪري پيش ڪري رهيا آهيون. جيئن انهن کي ٻيهر ياد ڏيارائي سگهون ته انهن کي پنهنجو ڪم ڪرڻ گهرجي.
سنڌي ادبي بورڊ : سنڌي ادبي بورڊ سنڌ جو هڪ اهم ادارو آهي. جنهن ماضيءَ ۾ گهڻو ڪم ڪيو آهي. ان ۾ برابر لاها چاڙها آيا آهن، پر خبر ناهي، هن اداري جي ڪهڙي بدقسمتيءِ آهي جو هي هميشه هر دور ۾ اختلافي رهيو آهي.
سنڌي ادبي بورڊ جا ڪيترائي مامرا آهن. پر هن اداري ۾ هڪ ”اديبن جي ڀلائيءَ جو فنڊ“ به آهي. جنهن ۾ لکين روپيا موجود آهن. هاڻي خبر ناهي، اهو ڀلائيءَ جو فنڊ ڪهڙن ماڻهن لاءِ آهي؟؟ ۽ ڪهڙن مقصدن لاءِ آهي؟؟ جو مون ٽي دفعا محترم اعجاز منگي کي خط لکيا آهن. فونون ڪيون آهن ته سنڌ جا اديب علاج لاءِ واجهائي رهيا آهن، ڌڪا کائي رهيا آهن، پر هن اداري جو ”اديبن جي ڀلائيءَ وارو فنڊ“، انهن لاءِ ڪونهي. جڏهن ته هي آخري مهينو آهي. يا اهو فنڊ واپس ٿيندو. يا پوءِ اهو ڪجهه ”خاص اديبن جي ڀلائي لاءِ ڪم ايندو پر حبيب الله سانگي، سجاولي زندگيءَ جا آخري ڏينهن تنگي ۾ گذاري رهيو آهي.خطائي ٿيٻو، بيماري جي بستري تي ناداريءَ واري حالت ۾ آهي. ڪامريڊ ڪريم، بلوچ، يورولاجي وارڊ چانڊڪا ميڊيڪل اسپتال لاڙڪاڻي ۾ دوائن لاءِ واجهائي رهيا آهن. ۽ ٻيا ڪيترائي اديب صرف علاج لاءِ ادارن ڏانهن ڏسي رهيا آهن . پر سنڌي ادبي بورڊ “ رائيٽرس ويلفيئر فنڊ “ لڪايو ن ويٺو آھي. ۽ انهن جي صحت تي ڪو به اثر ڪونهي ، جو انهن جا پير مظبوط آهن. اڄ فونن کان هٽي ڪري عام گذارش ڪجي ٿي ته، اهي فنڊ اديبن جي ڀلائيءَ لاءِ استعمال ڪن ۽ اهي اديب جيڪي دوا وٺڻ جي به سگهه نٿا رکن، ڇا انهن کي ان فنڊ مان دوا وٺڻ جو به حق ڪونهي؟؟؟اهو اوهان جو پنهنجو ڪم آهي. اخبارون پڙهو ۽ امدادون ڏيو، ٻيا ماڻهو اوهان کي اپيلون ڇو ڪن؟ ڇا اوهان تي ڪا به ذميواري ڪونهي؟
انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي: فاٽ وڏو ڪيو هي ادارو سنڌ جي سڃاڻپ آهي، جنهن ۾ اڳ ئي ڪافي ڪم ٿي چڪو آهي. پر ڪافي عرصيءَ کان هن اداري ۾ چپ چپات آهي. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن خانگي تنظيم سان گڏجي، سالگره يا تعزيتي ميڙاڪا ذاتي شامون ملهائڻ لاءَ هال ڏنو وڃي ٿو. ۽ سهڪار جي آسري ۾، هي ادارو سنڌ جي تهذيب، ٻولي، تمدن ۽ ادب جي حوالي سان ڏينهنو ڏينهن جي حساب سان ڪو به ڪم نه ڪري رهيو آهي. محترم شوڪت حسين شورو اسان جو ذاتي دوست آهي. پر هو صاحب هيئنر ”نوڪري“ ڪري رهيو آهي. جڏهن ته هتي خدمت وارو جذبو هئڻ گهرجي. مون شوڪت حسين شورو سان سنگت طرفان گڏجي ٻولي ڪانفرنس ڪرڻ پئي چاهي. هن هائوڪار ڪئي، پوءِ چيو ته سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر چوي ٿو پهريائين اسان ڪانفرنس ڪريون. پوءِ ادبي سنگت ڪري. کيس گذارش ڪيم ته اسان جو پروگرام ته پهريان هيو ۽ پوءِ هن انڪار ڪيو. جنهن جي ڪري اسان کي ڪراچيءَ ۾ ڪانفرنس ڪوٺائڻي پئي. ان کانسواءِ اوهان کي اهو ٻڌي حيراني نه ٿيندي ته اسان جڏهن به ڪو پروگرام ڪندا آهيون، ان جي دعوت نامون شوڪت صاحب کي پهچائيندا آهيون، پر شوڪت حسين شورو صاحب، جڏهن به ڪو پروگرام ڪندو آهي، جيئن”سنڌ ادب جو ماضي حال ۽ مستقبل“ وارو پروگرام هيو. نه صرف سنڌي ادبي سنگت سنڌ، پر ٻين به علمي ۽ ادبي ادارن کي دعوت نه ڏني ويندي آهي. اها وڏي لسٽ آهي. تازو ساڻس مون فون ٿي ڳالهائيندي چيو ته ڇا سنڌ الاجي به ڪنهن ايجنڊا تي هلي رهي آهي؟ جو اوهان هن وقت تائين ڪڏهن به اسان کي دعوت ناهي ڏني؟ پاڻ ان جو اعتراف ڪيائين. پر هي ادارا اسان جا قومي ادارا آهن ۽ اسان جا پنهنجا ادارا آهن، ان تي اهڙيون ڪوتائيون ٿين تڏهن به خير آهي. پر سنڌ الاجيءَ کي پنهنجي اهو ڪم جاري رکڻ گهرجي، جنهن لاءِ هن جو وجود ۾ اچڻ جو مقصد آهي. ۽ ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته هن جو ڦيٿو بيهاريو ويو آهي، جيڪو هلڻ گهرجي. ڳالهيون تمام گهڻيون آهن، پر پنهنجي ادارن جو هر لحاظ کان لحاظ آهي. سنڌ الاجيءَ تي جيڪي هٿ اٿن ٿا. انهن کي موقعو نه ملڻ گهرجي. ادارا ٺاهيو، پنهنجي شخصيت ۽ بيلنس نه وڌايو.
سنڌ لئنگويج اٿارٽي: هن جو به ساڳيو حال آهي. عبدالقادر جوڻيجو غير موثر آهي؟ يا ادارو غير اهم آهي؟ اهو هڪ وڏو سوال آهي. پر گهٽ ۾ گهٽ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري کي، اخبارن، ڪتابن، رسالن ۽ اليڪٽرنڪ ميڊيا ۾ ڳالهائي ويندڙ سنڌي ٻوليءَ کي مانيٽر ڪرڻ گهرجي ۽ اُن متعلق واسطيدار ادارن کي صلاحون پڻ ڏيڻ گهرجن، عبدالقادر جوڻيجو پاڻ ٻڌائي ته سندس ادارو پنهنجا مقصدي ڪم ادا ڪري رهيو آهي؟؟؟ گهٽ ۾ گهٽ ايتري ايمانداريءَ هجڻ کپي. باقي ادارن تي چڙهي سير ڪرڻ واري موسم اڃان هلي ٿي ته هلڻ ڏيوس، پاڻ ئي مٽجي ويندي.
شاهه لطيف چيئر ڪراچي يونيورسٽيءَ: گذريل ڏينهن مون ڀيڻ ميڊم فهميدا حسين کي ڪنهن اهم ادبي مسئلي تي فون ڪيو ۽ پوءِ کيس گذارش ڪيم ته عالمي ڪانفرنس کانپوءِ اوهان ٻيهر تازو ٽن اديبن لاءِ ڪوٺايل تعزيتي ريفرنس ۾ ڪراچي جي سينئير اديبن ۽ سنگت کي دعوت نه ڏني. ڀيڻ چيو ته: اهو ٿي ئي نٿو سگهي. مون TCS ذريعي ڏهه دعوت ناما موڪليا آهن!!
کيس گذاريش ڪيم: ”اهو به ٿي ئي نٿو سگهي ته دعوت موڪليو ۽ نه ملي. اوهان رسيد نمبر ٻڌايو مان ڪوريئر کان اوهان کي حرجاڻو وٺي ڏيان ٿو.“
ميڊم چيو: مان ٿوري دير کان پوءِ تصديق ڪري ٻڌايان ٿي. ۽ پوءِ ميڊم فون ڪري چيو ته، ” نه، آرڊنري ٽپال رستي دعوت ناما موڪليا ويا آهن.“
مون چيو : ته ”اها به اوهان جي ماڻهن جي صحيح ڳالهه ناهي دعوت موڪلي ئي نه وئي آهي،“
۽ هن سٽن لکڻ تائين دعوت موڪلي هجي ها. ته پڪ سان ملي وڃي ها. پر ان ڳالهه جي اها اهميت ناهي. اهميت ان ڳالهه جي آهي. ته ”شاهه لطيف چيئر کي جيڪي فنڊ ملن ٿا. ڇا انهن جو رخ اڪيڊمڪ آهي؟ يا ايڊمنسٽريٽو؟ ۽ فائيو اسٽار هوٽلن ۾ تعزيتون ڪرڻ کان بهتر ناهي ته اداري ۾ پروگرام ڪري، اهي لکين روپيا، ڪتابن جي ڇپائي، قيمت جي گهٽتائي ۽ ريسرچ تي خرچ ڪيا وڃن ۽ شاهه سائين جي مختلف پهلوئن تي تحقيقاتي ڪم ڪيو وڃي. سفارشن ۽ گروهن جي ڏاڪڻ تي ڪيل پي ايڇ ڊي ٿيسز ڇپايون وڃن. ۽ اداري جي ٻين خرچن تي پڻ نظر رکي وڃي. جن جا تفصيل ڏيڻ پڻ مناسب ناهن، ۽ چيئر لاءِ مليل فنڊن تي، شاهه سائين ۽ سنڌي ادب جي مختلف صنفن لاءِ خرچ ڪيو وڃي پروف، ڪتابن جي ڇپائي، بائيڊنگ ۽ ٻين گڏيل خرچن تي پڻ نظرثاني ڪئي وڃي. ۽ ان پئسي جو چڱيءَ طرح سان حساب ڪتاب رکيو وڃي. ڏٺو اهو به ويو آهي. ته ڪتابن جي ڇپائيءَ تي جيترو به خرچ اچي ٿو، اورتو خرچ مهورت تي به ٿئي ٿو؟ ڇا مهورتي خرچ مان ٻيو ڪتاب نٿو ڇپائي سگهجي؟؟؟ يا ڪا مورڪي فنڪشن وانگر اديبن کي پنج تاري هوٽل ۾، مال تي هيرائي انهن کان ساراهه ڪرائي وڃي. ۽ گڏيل مفاد بجاءِ ذاتي ۽ گروهي فائدا ورتا وڃن. اهو جيئن ته ادارن جو ڄڻ ته ذاتي مسئلو ٿو ٿئي جو ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته اسان جا ادارا ان کي هلائيندڙ، ائين ٿا هلائين، ڄڻ هو پنهنجي ذاتي گهر کي هلائيندا اچن.
ادارن ۾ خدمت بجاءِ جيڪو نوڪري ڪرڻ جي رواج پئجي رهيو آهي. اهو علم ۽ ادب جي ڪا به خدمت ڪري نه سگهندو. ڪيترائي وڏين ڪرسين تي ويٺل انتهائي معمولي ۽ ننڍڙا ماڻهو، ڪرسيءَ جي وقار کي به لڄائي رهيا آهن اهو ئي اسان جو الميو آهي ۽ اهڙا حادثا روز ٿين پيا.
(روزانه خبرون ڪراچي خميس 10 مئي 2007ع)