پاڻيءَ جي کوٽ ۽ ننڍا ڊيم
ملڪ ۾ ڪيئي وڏا ۽ ننڍا ڊيم موجود آهن جن لاءِ چيو وڃي ٿو ته بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ٺاهيا ويا هئا. پوءِ انهن ۾ پاڻيءَ جو وڏو مقدار گڏ ڪيو وڃي. پر هينئر بجلي پيدا ڪرڻ جو هڪ ٻيو ذريعو آهي ۽ عام آهي، اُهو آهي ڪوئلو. ڪوئلو سنڌ ۾ عام ۽ گهڻو آهي. ان ڪري اهو به بهتر آهي ته ان کي ملڪي وسيلي لاءِ ڪتب آندو وڃي، ۽ پاڻيءَ جي متبادل طور استعمال ڪيو وڃي، ان سان هڪ ته پنهنجي ملڪ ۾ پيدا ٿيندڙ شئي ڪم ايندي. ٻيو ته اُن جي استعمال ۾ ڪو نقصان ناهي. اڳ ۾ ئي اهي ڊيم سرحد ۽ پنجاب ۾ ٺهيل آهن. ڪالاباغ ڊيم بذات خود هينئر هڪ اختلاف جي علامت طور سڃاتو وڃي ٿو، جنهن لاءِ ڪافي اعتراض آهن ۽ اهي اعتراض آبپاشي جي ماهرن جا آهن. سياستدان جا آهن ۽ عام ماڻهن جا به آهن. تازو 2 اپريل جي اخبارن ۾ خبر آئي آهي ته ملڪ ۾ پاڻي جي بحران سان منهن ڏيڻ لاءِ ننڍا ڊيم ٺاهيا ويندا. تفصيل ڪجهه هن طرح سان آهن ته واپڊا جي ماهرن ابتدائي رپورٽن تي ڪم شروع ڪيو آهي ته پنج ننڍا ڊيم ٺاهيا ويندا، جنهن لاءِ عالمي ۽ ايشيائي ترقياتي بئنڪن ۽ مختلف ملڪن سان سيڙپ لاءِ رابطو قائم ڪيو ويندو، جنهن لاءِ ايندڙ ٻن سالن ۾ تعمير ممڪن رپورٽ جوڙي ويندي. چيو وڃي ٿو ته سال جي سرديءَ جي موسم وڌڻ سبب مارچ تائين جبلن تي برف موجود رهي. جيڪا ڳري نه سگهي. جنهن ڪري تربيلا ۽ منگلا ڊيم ۾ گذريل سال جي ڀيٽ ۾ اڌ پاڻي آيو. جڏهن ته تربيلا ڊيم جي منڍ ۾ پنج لک ٽن واري جمع ٿي چڪي آهي ۽ اٺن ڪلوميٽرن تائين واريءَ جو ٻيٽ ٺهي چڪو آهي. منگلا ڊيم ۾ به تيزيءَ سان واري اچي رهي آهي. جنهن ڪري 2008 ۾ ڊيم بجلي پيدا ڪرڻ جي قابل ئي نه رهندو ۽ 2010 ۾ ته چيو وڃي ٿو ته تربيلا ڊيم استعمال جي لائق نه رهندو. چيو وڃي ٿو ته تربيلا ۽ منگلا ڊيمن ۾ بجليءَ جي پيداوار بچائڻ جي ئي ڪري هن سال سنڌوءَ ۾ پاڻي اڌ مقدار ۾ ڇڏيو ويو آهي. اهو به چيو وڃي ٿو ته ايندڙ سال مارچ اپريل ۾ صورتحال اڃان تائين وڌيڪ خراب ٿي سگهي ٿي، اهو به ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن خاص مقصد لاءِ اهي ڳالهيون ڪيون وينديون هجن. درياه سنڌ ۾ پاڻيءَ جي وهڪ جا ماضيءَ مطابق، تفصيل ڪجهه هن طرح سان آهن 15 مارچ تي 93 ڪروڙ 50 لک روپين جي لاڳت سان تعمير اٿيندڙ ڪوٽڙي بئراج کان پاڻيءَ جو وهڪرو مسلسل گهٽ رهيو. جڏهن ته مارچ 1992ع ۾ سنڌو درياءِ ۾ مٿين پاسي جي وهڪ 14.52 ڪيوسڪس 1994ع ۾ 2.121 ڪيوسڪس 1994ع ۾ 3858 ڪيوسڪس 1990ع ۾ 12125 ڪيوسڪس. 1996ع ۾ 8924 ڪيوسڪس 1995ع ۾ 8285 ڪيوسڪس 1998 ۾ 29839 ڪيوسڪس ٿي ۽ وهڪرو وڌيو.1999ع ۾ وري گهٽتائي ٿي ۽ 3288 ڪيوسڪس تائين پهتو جڏهن ته 2000 ۾ 3083 ڪيوسڪس 1994ع ۾ 12253 ڪيوسڪس 1993 ع ۾ 8395 ڪيوسڪس 1995ع ۾ 252.3 ڪيوسڪس تي وهڪ رهي. 1994ع کان 2000ع تائين ستن سالن ۾ سواءِ مارچ 1995ع جي ڪوٽڙي بئراج تائين پاڻيءَ جي وهڪ زيرو ڪيوسڪس رهي. پاڻي وڌيڪ ضايع ٿي سمنڊ ۾ وهڻ بابت عالمن ۽ ماهرن جا ڪهڙا دليل آهن، اهي هتي ظاهر ٿي رهيا آهن. اها ڳالهه وڏي شد مد سان چئي وڃي ٿي ته سنڌو درياءِ جو پاڻيءَ سمنڊ ۾ ضايع ٿي رهيو آهي. جڏهن ته حيدرآباد ۽ ڪراچي ۾ پيئڻ جي پاڻيءَ جو هڪ ئي وسيلو آهي. يعني درياءِ جو پاڻيءَ هينئر جڏهن ننڍن ڊيمن جو فيصلو ڪيو وڃي ٿو. يا ان جي ڪا تجويز آهي. ڇا اعتراض ڪندڙن جي اعتراض کي ختم ڪرڻ لاءِ اهو ممڪن آهي. ته پاڻيءَ جو ذخيري جا ننڍا ڊيم سيوهڻ، ڪراچي، ٺٽو ۽ سنڌ ۾ ٻين جاين تي ٺاهيا وڃن. جن سان نه صرف انهن اعتراض ڪندڙن کي اعتراض نه ٿيندو، جو اهو پاڻيءَ پيئڻ کان علاوه ٻين ڪمن لاءِ به استعمال ٿي سگهي ٿو. اوهان ڀلي بجلي به پيدا ڪريو. ٻيو ته جڏهن سرحد ۽ پنجاب ۾ اڳ ئي ڊيم موجود آهن ته ملڪي ترقي لاءِ سنڌ ۾ به ڊيم هجڻ تي ڪنهن کي ڪو اعتراض نه هوندو. گهٽ ۾ گهٽ اهو ته نه چيو ويندو ته پاڻيءَ سمنڊ ۾ وهي ضايع ٿي رهيو آهي. ملڪ جي ڀلي ۽ ماڻهن جي ڀلائي لاءِ سوچيندڙن وٽ پڪ سان اهڙيون تجويزون هونديون پر ڀلا ياد ڏيارڻ ۾ ڪهڙو حرج آهي. اسان پاليسي ميڪرن کان اميدون رکون ٿا ته هو به ملڪي يڪجهتيءَ لاءِ ڪو سٺو فيصلو ڪندا.
(روزاني هِلال پاڪستان ڇنڇر 8 اپريل 2000ع)