ايماندار ليکڪ جو انعام ۽ ادبي ڪاريگر
خشونت سنگهه جيڪو ڳچ عرصي کان لکي رهيو آهي. هو ڪيترين ئي رسالن ۽ اخبارن جو ايڊيٽر پڻ رهي چڪو آهي. کيس ڀارت طرفان ان جو قومي ايوارڊ پڻ ڏنو ويو آهي. جيڪو هن 1984ع ۾ سکن خلاف ڪاروائيءَ ڪرڻ تي حڪومت کي واپس ڪري ڇڏيو هو ۽ پنهنجي حوالي سان ان جو حوالو ئي ختم ڪري ڇڏيو هو. حالانڪ هن تي سيڪس ۽ شراب نوشيءَ جا الزام پڻ لڳندا رهيا آهن. پر هن جي ذاتي زندگيءَ کان مٿانهون ٿي کيس پنهنجي نوعيت جو پهريون ايوراد ڏنو ويو آهي. سڄي دنيا ۾ هي شايد پهريون شخص صحافي يا اديب هجي، جنهن کي ايمانداري سان لکندي، سچ چوندي ۽ پنهنجي قلم کي خوشامد کان بچائيندي لاٺيڙو ٿيندي ۽ قصيده گوئي جي لعنت کان بچائيندي، هن سدائين حق اصول جي ڳالهه ڪئي آهي. نه صرف ڪئي آهي. پر چيو وڃي ٿو ته هن لکڻ جي لڄ به بچائي آهي. ۽ مني صديءَ تائين هن جي لکڻ وارو ڪردار ايماندارانه رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي ته ڀارت ۾ هي هڪ ئي ۽ واحد ليکڪ آهي. جنهن کي ايڏي وڏي لقب سان نوازيو ويو آهي. اهو ”ايماندار ليکڪ“ وارو ايوراڊ ڏيندڙ تنظيم پڻ هڪ مشهور تنظيم آهي. جنهن جي ساک پڻ سٺي آهي.
ٻئي پاسي اسان جڏهن پنهنجي ليکڪن کي ڏسون ٿا. ته چون ٿا ته اسان ۾ ڪهڙو اهڙو اديب آهي. جنهن حق سچ جي ڳالهه ڪندي ثناگيريءَ کان پاسيرو ٿي. ايمانداريءَ سان هڪ مخصوص لابي جي اثرن کان پاڻ کي آجو رکيو هجي؟ ڪنهن به ماڻهو کي ايماندار ليکڪ هجڻ جو ايوراڊ، جيڪو هڪ سروي ڪندڙ اداري طرفان ڏنل هجي. دنيا ۾ بلاشڪ اعزاز آهي. هي اعزاز ”نوبل انعام“ کان به وڏو آهي. جو ڪنهن سرمائيدار جي بچيل دولت جي ورهاست جي رونگ نه، پر سچ ۽ حق جي ڳالهه ڪرڻ تي ڏنو ويو آهي. ۽ محض هڪ اتفاق آهي ته مون گذريل ڪنهن ڪالم ۾ ايمانداريءَ سان لکڻ جي ڳالهه ڪئي وئي آهي. ڪاش! ان زندگي ۾ ٻين سچائين سان گڏوگڏ لکڻ ۾ به سچا هجون ۽ سماجي سياسي اختلافن جي باوجود اايمانداريءَ سان لکون ته هوند اسان هڪ وڏي خدمت ڪنداسين. مان منجهي پيو آهيان ۽ سوچيان ٿو ته اسان وٽ سنڌي ادب ۾ تمام وڏا وڏا اهل وفا، وڏا آسمان جيڏا اديب، شاعر، قلم ڪار ۽ مهمان ليکڪ موجود آهن. اسان مهان اديب ۽ نمائيندا اديب عظيم اديب ۽ وڏو اديب جا سرٽيفڪيٽ ۽ انعام روزانا پيا ورهايون. جنهن کي چاهيون مٿي کڻون ۽ جنهن کي چاهيون هيٺ ڦٽو ڪري ڇڏيون. بهرحال! جيڪي ڪجهه ڪريون ٿا. يا سرٽيفڪيٽ ورهايون ٿا. ان کي ڀلي سٺو سمجهيو وڃي يا نه. اها به اسان کي پروڙ ناهي، جو اسان اديب کي گادي نشين واري جاءِ ڏيئي رهيا آهيون. مون ڳالهه ڪئي ته مان منجهي پيو آهيان ته ڇا اسان جي انهن عظيم، مهان، نمائيدن، ۽ وڏن اديبن ۽ شاعرن مان ڪو اهڙو به آهي. جنهن کي اسان ايماندار اديب، شخص، ليکاري چئون ۽ انعام ڏيون اوهان کي جيڪڏهن اهڙو ڪو سُجهي ته ٻڌائجو ضرور.
نقاد: اسٽيٽ ايجنٽ يا ادبي ڪاريگر
نقاد جو ڪم، هونئن ته صحتمند تنقيد ڪرڻ آهي. جيئن تنقيد ٿيندڙ شيءَ کي اڃاوڌيڪ نکاري ۽ اُڀاري سگهجي ان جا ڱڻ نروار ڪيا وڃن. ۽ ان جون خاميون ٻڌايون وڃن ۽ جيڪي ڪوتاهيون ان شيءَ کي شاهڪار بڻائڻ لاءِ منهنجس رهجي ويل سڀ خوبصورتيون شامل ڪيو وڃن. دراصل تنقيد جو مطلب خواري نه پر چڱائي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته تنقيد ڪندڙ جي پنهنجي حيثيت ۽ شخصيت هجڻ لازمي آهي هتي ڊاڪٽر تي ڪمپائوندر ۽ انجنيئر تي دراوغو پيو تنقيد ڪري. اهو هتان جو رائج رواج ٿي ويو آهي. گهٽ ۾ گهٽ هن شعبي سان ته ايمانداري ڪئي وڃي. اسان وٽ تنقيد گهٽ ڪاريگري وڌيڪ آهي. يعني اشارو ڏيو ته ڪرڻو ڇا آهي؟ پٽڪو رکڻو آهي يا لاهڻو آهي. پوءِ اڻ کٽ دليل ۽ تاويلون وڪيلن وانگر پيا ڪيس ٺاهيندا ۽ ڊاهيندا ۽ غير منطقي ڳالهه ۽ اجائي لباڙ تي زور ڏبو.
ڪجهه عرصو اڳ مونکي سرڪاري رهائش گاهه خالي ڪرڻي هئي. سو ان هڪ اسٽيٽ ايجنٽ شبير ڀائي جي اچي ور چڙهيس. هو مختلف جايون ڏيکاريندو رهيو. هيٺ گرائونڊ واري جاءِ يا فليٽ لاءِ چوندو رهيو. نه چڙهڻ جي تڪليف، هر شئي در تي ٻار ٻچي لاءِ سهوليت، گاڏي دروازي تي بيٺل هجي ته اکين آڏو ڊاڪ هٿو هٿ ملي، گم ئي نه ٿئي. اصل زمين پنهنجي مٿي رهڻ سان ئي ٿئي ٿي. مهمان ڳولڻ ۾ پريشان،مٿيون کڙڪو ڪري ته آواز ڪن ۾، هيٺيان الڳ رڙيون ڪن وغيره وغيره وري مٿي واري جاءِ جي تعريف ڪندي چوي ته سائين رهڻ جو مزو ڪجهه ٻيو آهي. بجلي بند ٿئي ته در دريون کولي ڇڏيو هوا گهوگهاٽ ڪندي اچي نه چوري چڪاري جي ڳڻتي نه بي پردگيءَ جو آزار اصل شور شرابي کان دور ماڻهو ڄڻ ته محفوظ ويٺو آهي. هيٺ سائين وڏو آزار آهي. ماڻهو گهٽيءَ ۾ هلي ته ان جو آواز ۽ واڪو اچي مٿي ۾ ٿو لڳي. بجلي ويئي ته ڄڻ دوزخ ۾ هيٺ وڏي کيچل آهي. ٻار راند کيڏڻ ته بال گهر ۾ ماڻهو وڙهن ته ڀتر پٿر پڻ اڱڻ ۾ هيٺ رهڻ جو سائين مزو ڪهڙو، ماڻهو رهي ته مٿي رهي مان سندس اسٽريو اسٽيٽمينٽ ٻڌي اچي بيزار ٿيندو هئس. ۽ چوندو هيومانس ته : ” شبير ڀائي! تون ته وڏو ليڊر آهي. حڪمران ٿيڻ جون سڀ خوبيون تو ۾ آهن؟ سياست ۾ ڇو نٿو اچين؟
چوندو هيو سائين! توهان اسٽيٽ ملڪ کي چوندا آهيون نه! ۽ مان ٿيس اسٽيٽ ايجنٽ يعني ملڪ جو نمائندو.“ ۽ پوءِ پنهنجا ڦڪا ڏند ڪڍي کلندو هو. مان نمائندو ته آهيان“ ”شبير ڀائي! تو ۾ وزير ٿيڻ جو سڀ خوبيون آهن.“ کيس هوشياري تي چئي ڏيندو مانس. ”سائين! اڃا مٿي جي ڳالهه ڪر وزير ٿيڻ ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي. عرفان الله مروت ته وزير به ڪونهي. مشير آهي. پر پاروفل وزيرن کان گهڻو آهي.“ ۽ پوءِ پنهنجا ڪلها مٿي ڪري هيٺ ڪندو هيو ۽ ساڳيا ڦڪا ڏند ڪڍي کلندو هو. شبير ڀائي دلال چوڻ تي چڙندو هو.بلڪل ائين جيئن اسان جا واپاري پاڻ کي ڪميشن ايجنٽ چوائين. حالانڪ سنڌ ۾ ٻنهي کي اڃا تائين دلال چون. پر دلالي جيئن ته وڌي وئي آهي. ۽ اها ٻين ڪجهه فيلڊن ۾ وڌيڪ عام جام ٿي ويئي آهي. ان ڪري هڪڙا دلال، ڪميشن ايجنٽ ٻيا اسٽيٽ ايجنٽ هئا. اهو ڪم ادب ۾ به چالو آهي. اڄڪلهه اسان وٽ اُن کي تنقيد نگار جو نالو ڏنو ٿو وڃي. جيڪو منهنجي خيال ۾ غلط آهي. اسان وٽ ان جو نالو ”ادبي ڪاريگر“ هئڻ گهرجي. جنهن جو ڪم بلڪل اهڙو ئي آهي. جهڙو اسٽيٽ ايجنٽ ۽ ڪميشن ايجنٽ جو، کپائڻ ۽ پڏائڻ لاءِ خوبيون بيان ڪيون وڃن. اهو رواج هن وقت عام جام ۽ زورئون زور آهي. الله سائين اهڙين ادبي ڪاريگرن کي چڱي راهه ڏيکاري، باقي آسمان تي ٿڪڻ سان پنهنجي منهن ئي ٿڪ پوندي. اسان وٽ اڳ ئي گڏهن جو قصو مشهورآهي. جيڪوائين آهي. ته هڪ همراهه کي پنهنجو گڏهه کپائڻوهو، سو پڙيءَ تي اچي دلال کي ڏنائين. دلال وٺي واڪ ڏنا.ته هي اعليٰ نسل جو گڏهه آهي. جيڪو سڪندر اعظم جي لشڪر واري نسل مان آهي. هر بار کڻي سگهي ٿو. ان جو نسل اڄڪلهه اڻ لڀ ۽ قيميتي آهي. پنهنجي دور جو هي واحد تاريخي گڏهه آهي. جيڪو وڃي اڪيلو ئي بچيو آهي. مالڪ اهي ڳالهيون ٻڌي، وڃي گڏهه ۾ هٿ وڌا، چيائين ته ادا هي کپائڻو ئي ناهي. اهڙيون خوبيون اٿس ته اڳ ڇو نه ٻڌايئي. سو ادبي ڪاريگرن جو به اهو ئي حال آهي!
(روزانه هِلال پاڪستان چنڇر 25 سيپٽمبر 1999ع)