هن رويي کي ڪهڙو نانءُ ڏجي
برصغير ۾ ڪميونزم ۽ سوشل ازم جو هڪ وڏو چرچو ٿيو جتي ”ڪامريڊي“ لڏو نروار ٿيو، سنڌ ۾ اهو اڃان وڌيڪ مقبول رهيو، ان جي ردعمل طور وري انهن جي مقابلي ۾ ”ملان ازم“ به مضبوط ٿيو، هڪ پاسي ”ڪامريڊ“ ته وري ٻئي پاسي ”مولوي“ اها ڇڪتاڻ سماج ۽ سوسائٽي کان ٿيندي اچي ادب تائين پهتي جو ماسڪو اشاعتي اداري پنهنجي ٻولين ۾ ڪتاب ڇپيا ۽ اهي مفت ۾ هڪ خط لکڻ جي صورت ۾، سڀني تائين پهچندا هئا، جن ۾ ميڪسم گورڪي، دوستو وسڪي، پوشڪن ٽالسٽا ۽ ٻين اديبن جا ناول، شاعري ۽ ڪهاڻي شامل هيون.
ان وقت صورتحال اها هوندي هئي ته ڪامريڊن کي روس ۽ مُلن کي آمريڪا فنڊ ڏيندو هيو۽ اهو سلسلو روس جي ٽٽڻ تائين جاري رهيو، هندستان ۾ ترقي پسنديءَ زور ورتو، سنڌ ۾ به ان جا اثر آيا. هڪ مونجهارو ضرور ٿيو ته ڪميونزم کي ڪن حلقن طرفان اقتصادي ۽ سماجي نظرئي بجاءِ ”لاديني“ نظريو چيو. حالانڪ ائين نه هيو نه ڪنهن ڪتاب ۾ اهو چيو ويو آهي، پر ”ملان ازم“ جي حامين ان نقطي تي زور ڏنو ۽ پروپيگنڊا ڪئي، جنهن جي ردعمل طور ڪجهه ماڻهن ڪجهه اهڙيون ڳالهيون لکيون، جيڪي اُن زمري ۾ آيون ٿي سنڌ ۾ ”صوفي ازم“ بذات خود هڪ وڏي ترقي پسند تحريڪ هئي. ۽ مذهبي انتهاپسندي جي مقابلي ۾ ان ۾ اعتدال پسندي ۽ اسلام واري نرمي سمايل هئي، جنهن ۾ سنڌ جي صوفي شاعرن جو وڏو عمل دخل آهي، ”جو کيڙي سو کائي“ جو نعرو به سنڌ ۾ لڳو، پر اسان جي ڪجهه اديبن پنهنجي لکڻين ۽ شاعريءَ ۾ جيئن ته مذهب کان بغاوت ڪندي ڪجهه اهڙيون شيون لکيون، جن ”لادين“ وارين ڳالهين کي هوا ڏني. ان ۾ شيخ اياز ۽ ڊاڪٽر نعيم دريشاڻي سان گڏ ڪجهه ٻيان به شامل هيا.
بهرحال شيخ اياز آخر ۾ ”دعائون“ لکيون ۽ ڊاڪٽر نعيم دريشاڻي پنهنجو ذهني توازن برقرار رکي نه سگهيو. ذهني توازن ته بنگالي شاعر نذر السلام به برقرار رکي نه سگهيو هيو، پر ان جا ٻيا سبب هيا. ڪميونزم جو هيئنر خاتمو ٿيو. ته وري ان جو ردعمل ڪو ٻيو نڪتو، پر اها به هڪ حقيقت آهي ته جيڪي به ڪامريڊ مسلمان ٿي پيدا ٿيا اُهي مسلمان ٿي مئا ۽ جيڪي هندو ڪامريڊ هندو ٿي پيدا ٿيا اُهي هندو ٿي مئا، ڪنهن مسلمان اها وصعيت نه ڪئي. ته ان کي ساڙيو وڃي نه ئي ڪنهن هندو اها وصعيت ڪئي. ته ان کي پوريو وڃي. اهي سڀئي پنهنجي نظرن جي بجاءِ پنهنجي پيدائشي مذهبن ڏانهن ويا، جڏهن ته اهو ڳالهيون ڪجهه ٻيون ڪندا آهن. هونئن به اسان سڀني کي مذهب پيدائشي طور ورثي ۾ مليو آهي، جيڪو مسلمان جي گهر ۾ پيدا ٿيو اهو مسلم، جو هندو جي گهر ۾ پيدا ٿيو، اهو هندو ۽ عيسائيءَ جي گهر ۾ پيدا ٿيو، اهو عيسائيءَ وغيره وغيره تمام گهٽ ماڻهن پنهنجي مرضيءَ جو مذهب اختيار ڪيو آهي. ورنه اهو مذهب هر ڪنهن کي ميراث ۾ مليو آهي.
تازو سائين امر جليل، پنهنجي ڪلاس روم ۾ اهو اعتراف ڪيو هو ته:” هو گوتم ٻڌ جو ڀڪشو آهي“ ۽ امر جليل گوتم ٻڌ کان وڌيڪ متاثر آهي. ضرور هن اهو سڀ ڪجهه گهڻي سوچ ۽ ويچار کانپوءِ چيو هوندو، هاڻي مذهب مٽائي ٿو يا نه؟؟ ان جو به کيس برملا اظهار ڪرڻ گهرجي جو هو گوتم ٻڌ جو ڀڪشو چوائڻ پسند ڪري ٿو. اها ڳالهه به ضرور ڪبي ۽ کيس داد ڏبوته هو منافقي نٿو ڪري، هو پنهنجن خواهشن ۽ عقيدن جو اظهار ڪري ٿو، جنهن جي کيس آزادي آهي ۽ آزادي هئڻ به گهرجي. ورنه اسان وٽ ته محض هندستان جي ويزي جي آسري ۾ دوست وينا شرنگيءَ جو سئوٽ سڏائي هندوستان گهمي آيو ۽ هتي اچي اهو مضمون به لکيائين ته: ” مان وينا شرنگيءَ جو سوٽ سڏائي هندوستان گهمي آيس“ ٻيا دوست ويزا جي آسري ۾ هتي ايندڙ دوستن جي خوشامند ڪندي، دل ئي دل ۾ کين چوندا هوندا ته، منهنجي نالي پويان به ”داس“ ”مل“ يا ”ڪمار “ اٿئي. ڀلا يوسف خان جيڪڏهن ”دليپ ڪمار“ چوائي ٿو ته هنن ڪهڙو ڏوهه ڪيو؟ ان جي مقابلي ۾، سائين امر جليل، خبر ناهي اڳتي عبدالجليل قاضي ٿي رهندو يا سندس نالي ۾ جليل جي جاءِ تي ڪو ٻيو اکر ايندو. اهو فيصلو به کيس ئي ڪرڻو آهي، پر مان سمجهان ٿو ته ٻڌازم سان يڪهتي جي اظهار لاءِ جيڪڏهن اڃان همت ڪندو ته وڌيڪ صاف ٿي پوندو جو اسان ڄاڻون ٿا ته امر سائين منافق ناهي.
هونئن به يڪجهتيءَ جي اظهار لاءِ گذريل ڏينهن، ڀورو ڀيل لاءِ هڪ مشاعرو ڪوٺايو ويو. هڪ ڳالهه واضح ڪندو هلان ته ڀورو ڀيل جي لاش سان ٿيل زيادتيءَ جي سخت لفظن ۾ مذمت ڪيان ٿو ۽ اسان سڀني کي به اها مذمت ڪرڻ گهرجي حالانڪ سنڌ ۾ قبيلن ۽ پاڙن جا به الڳ قبرستان آهن، اهڙي طرح سان سڄي دنيا ۾ عيسائين جا ۽ مسلمانن جا الڳ الڳ قبرستان آهن. اها هڪ حقيقت آهي ته ماڻهو پنهنجي پيار واري جانور کي به قبرستان ۾ پوري ايندا آهن. سنڌ ۾ اهو رواج به عام آهي. ان ڪري ڀوري ڀيل سان ٿيل زيادتي، انساني قدرن جي خلاف آهي. جيڪا نه ٿيڻ گهرجي. باقي يڪجهتيءَ جو جيڪو مظاهرو ڪيو ويو اها پڻ هڪ شاندار روايت آهي انهن سڀني واقعن ۽ حالتن کي ڏسي، انگريز کي داد ڏيڻو پوي ٿو ته انهن رٽائرمينٽ جي عمر 60 سال ڇو مقرر ڪئي؟؟ جو کين خبر هئي ته 60 سالن کان پوءِ ماڻهو آرام پسند ٿئي ٿو ان ڪري سٺ سالن تائين خير خوبيءَ سان پنهنجي ڪم ڪار ڪرڻ کانپوءِ وڃي آرام ڪري.
سنڌ جا ماڻهو صوفين جا پوئلڳ آهن، هر ڳالهه ۽ زيادتي ڪجهه وقت کانپوءِ وساري ڇڏي ٿو، يا ته هن جو حافظو ڪمزور آهي، يا هو تمام گهڻو دل جو سخي آهي. اهو فيصلو اوهان کي ڪرڻو آهي.
(روزانه عوامي آواز ڪراچي، اربع 19 فيبروري 2014ع)