ڪالم / مضمون

آئينا ۽ عڪس

هي ڪتاب ”آئينا ۽ عڪس“ نامياري شاعر، ليکڪ ۽ ڪالم نگار ذوالفقار سيال جي ڪالمن جو موجموعو آهي.

هي ڪتاب چانڊوڪي پبليڪيشن، لاڙڪاڻو/ ڪراچي پاران 2015ع ۾ ساحل پرنٽرز وٽان ڇپرايو ويو.
Title Cover of book آئينا ۽ عڪس

شيخ اياز، سالگرهه ۽ ورسي

شيخ اياز جي شخصيت جيتوڻيڪ سندس خاندان سميت اختلاف جو شڪار رهي آهي، پر هن جي شاعري هميشه مٿانهين رهي آهي. ۽ ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته شيخ اياز اڻويهين صديءَ جي وڏن شاعرن مان هڪ آهي. اياز جي شاعريءَ جا جتي گهڻا ڪارناما آهن، اتي شروع شروع ۾ هن کي اهو فائدو به مليو ته نعري بازي واري شاعريءَ جو جيڪو ٻج ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ وڌو، شيخ اياز ان جو ميوو ورهايو.ان ميوي جي ميٺاج ۽ خوشبو ڪري، هي نوجوانن جو هيرو ۽ افسانوي ڪردار ٿيندو ويو. سندس شاعريءَ جو سحر هن جي ذاتي خامين کي لڪائي ڇڏيو. شيخ اياز ڪڏهن به عوامي ماڻهو نه رهيو، هو هيٺلو مغرور ۽ بي فيض هو ۽ آخر دم تائين رهيو. سواءِ پنهنجي ذاتي پروجيڪشن جي هن ڪڏهن به ڪنهن کي وقت نه ڏنو هن جيڪي ڪجهه ڪيو پنهنجي ذات لاءِ ئي ڪيو. پنهنجي ذات جي فائدي لاءِ ۽ شخصيت کي وڌائڻ لاءِ ڪم ڪيو. عوامي ۽ سماجي بهبود جو هن وٽ ڪو تصور ئي نه هو، پر ان جي برعڪس اسان جي ئي هن سماج ۾ اهڙا ڪيترائي رهبر هئا. جن پنهنجي ذات لاءِ گهٽ ۽ سماج لاءِ وڌيڪ ڪيو. انهن ۾ سائين جي ايم سيد، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، علامه دائود پوٽو، حسام الدين راشدي ۽ ٻيا ڪيترائي عالم ۽ سڄاڻ رهبر اچي وڃن ٿا. پوءِ اهو سنڌي قوم جو وڙ آهي، جو هن سڀ ڳالهيون وساري، ٻولي لاءِ ڪيل خدمتن جي عيوض شيخ مبارڪ عليءَ کي شيخ اياز بڻايو. مان ۽ مرتبو ڏنو. ۽ هن کي اکين تي رکيو . حالانڪ اهو ساڳئي شيخ اياز هو. جنهن بري وقت ۾ پنهنجي قوم جي مدد نه ڪئي ۽ پئسن تي شاگردن ۽ اديبن جا ڪيس وڙهندو رهيو. اهو به ڳرين فين تي، ان حد تائين جو جيڪڏهن ڪنهن جا ڪجهه پئسا رهيل هوندا هئا ته چوندو هو پئسا آڻيو ته پوءِ ڪورٽ ۾ اچان. اهو دور ون يونٽ وارو دور ۽ ايوب خان وارو مارشل لائي دور هو. ان کانپوءِ ڀٽي صاحب جي دور ۾ به هن جو ڪم ساڳيو رهيو. قومي شاعر پنهنجي قوم جي غريب، بي پهچ خود سر ماڻهن لاءِ سڄي عمر پروفيشنل رهيو ان جي مقابلي ۾ سنڌ جا مٿي ذڪر ڪيل سڀئي اڳواڻ بي لوٽ رهيا. شيخ اياز جي اهڙن ”ڪارنامن“ جا اڃا به گواهه موجود آهن، جن ۾ ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي فتاح ملڪ، امان الله شيخ ۽ ٻيا ڪيترائي شامل آهن. جن کان هن عوام جي هڏ ڏوکي شاعر جو احوال پڇي سگهجي ٿو. هونئن ته ڪيترائي واقعا شامل آهن. پر شيخ اياز جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ٿي رهيو هو. هو اُن وقت سوڀي گيانچنداڻي وٽ لاڙڪاڻي آيو. مان ۽ امان الله شيخ به موجود هئاسين. شيخ اياز چيو: ”سوڀا! ٻڌاءِ مان وائيس چانسلر ٿيان يا نه؟“ ڪامريڊ چيس: ”اياز تو پنهنجو نالو پنجاهه سالن ۾ محنت سان ٺاهيو آهي“، ”هڪ ڌڪ ۾ ڊهي ويندئي، بهتر اهو اٿئي ته وائيس چانسلر نه ٿي، تو کي ڪهڙي ضرورت پئي آهي.تنهنجي پريڪٽس ڏاڍي سٺي آهي.“ ان موقعي تي امان الله شيخ چيو، شيخ صاحب! مان سکر اوهان سان ملڻ آيو هئس. اوهان ڀٽي صاحب لاءِ جيڪي لفظ چيا هئا، اهي اڃان منهنجي ڊائري ۾ لکيل آهن. ان وقت شيخ اياز فرمايو، امان! هاڻي پنهنجيون ڊائريون پوري ڇڏ“ ۽ ڪامريڊ جي گهر اسان گڏجي لنچ ڪئي هئي.پوءِ سمبارا هوٽل جتي اياز ترسيل هو، منهنجي ڳالهه ٻولهه ٿي چيائين! ڪامريڊ منهنجو رهبر دوست آهي. ۽ مان وي سي نه ٿيندس، پوءِ اها سڀني کي حيرانگي ٿي ته اياز ٻئي ڏينهن سنڌ يونيورسٽي ويو۽ وي سي ٿي ويو، هو عهدي لاءِ ڏاڍو آتو ۽ اُتاولو هو، هن کي سڀ کان وڌيڪ جيڪا شئي اهميت واري لڳندي هئي. اُها هئي هن جي پنهنجي ذات. ٻيو واقعو به ياد آهي ته قائم علي شاهه صاحب سنڌ جو وڏو وزير هو. طارق اشرف، اديبن کي گڏ ڪري سنڌ، سنڌيءَ ٻولي ۾ سنڌ ادب جي مسئلي جي سلسلي ۾ شاهه صاحب سان هڪ وفد ملاقات لاءِ وٺي ويو. ان وقت مولا بخش چانڊيو ۽ نزهت پٺاڻ سي ايم هائوس ۾ موجود هئا. وفد ۾ شيخ اياز، غلام نبي مغل ۽ ٻيا ڪيترائي اديب موجود هئا. مان به هيس، اهو طئي ٿيو ته ڪو به اديب پنهنجو ذاتي ڪم نه چوندو، ڊسڪيشن کانپوءِ شيخ اياز پنهنجي کيسي مان درخواستون ڪڍيون ۽ قائم علي شاهه کان صحيح ڪرايائين، جنهن ۾ پٽ جي نوڪري ۽ ٻيون مراعتون شامل هيون. اها ڳالهه سڀني کي بري لڳي ۽ طارق اشرف هن کي چيو به ته اوهان سٺو نه ڪيو، پر مجال جو شيخ اياز کي ڪجهه محسوس به ٿيو هجي. ڳالهيون ته ڪيتريون ئي آهن، پر ڪهڙيون ڪري ڪهڙيون ڪجن. شيخ اياز برسات اخبار جو چيف ايڊيٽر هو. مون عبرت ۽ عوامي آواز ۾ ڪالم لکيا، انهن ۾ شيخ صاحب جون مٿيون ڳالهيون ڪن ڪالمن ۾ لکيون، ان جو انعام اهو مليو جو منهنجو نالو ”برسات“ ۾ ڇپجڻ تي ”بين“ لڳو. ان وقت مان سنڌي ادبي سنگت جو مرڪزي عهديدار هئس، منهنجو نالو ڪٽي ٻيا نالا ڇپبا هئا، ان وقت اخبار ۾ اسان جو دوست سڄاڻ صحافي سائين انور پيرزادو ۽ سائين بدر ابڙو به ڪم ڪندا هئا.۽ سڀ ان حڪم جي پورائي ڪندا هئا، پوءِ جڏهن محترم يوسف شاهين جيل ويو، اياز نڪري ويو ۽ سروس اسپتال ڪراچي ۾ يوسف شاهين جي فرمائش تحت مان ساڻس ملڻ ويندو هئس ته پوءِ ”برسات“ اهو نالو ڇپڻ شروع ڪيو، جنهن جو حال به ٿر جهڙو ٿيڻ لڳو، سنڌي صحافت ۾ اهڙي قسم جو هي پهريون مثال هو، شيخ اياز جڏهن رحلت ڪري ويو، تڏهن ميت کي اسپتال مان کڻي گهر پهچائڻ وارن ۾ ع غ تبسم، الطاف کيڙو، ۽ مان به شامل هئس. اهو ان ڪري جو مون کي خبر پئي ته مان ان وقت ئي مڊ ايسٽ اسپتال ڪراچي پهچي ويس، دراصل اياز سان منهنجي ڪا به ذاتي رنجش، بغض يا ڪينو نه هو، هونئن به شيخ اياز جيڏي هستي ۽ شخصيت سامهون اسان جو ڪهڙو نالو ۽ شمار!! پر پنهنجي کري شخصيت ۽ صاف گوئيءَ ڪري مون زندگيءَ ۾ گهڻيون تڪليفو ڏٺيون آهن.

اسان جي قرآن ۾ سچ چوڻ، ڪوڙ کان بچڻ ۽ منافقي نه ڪرڻ جي بار بار هدايت آهي. هونئن به انسان کي سچ ڳالهائڻ گهرجي جيڪا روايت يورپ ۽ آمريڪا ۾ عام آهي. حالانڪ اها تعليم اسان جي آهي. اسان وري ڪوڙ کي عام ڪيو آهي. مجال آهي جو ايماندار ٿيون ۽ سچ ڳالهائيون. حد ته اها آهي جو بجاءِ پاڻ ڪجهه چئون، پنهنجي ڇاڙتن ۽ ايجنٽن ذريعي ڳالهائيندا آهيون، تازو شيخ اياز جي سالگرهه ملهائي وئي، افسوس جو شيخ اياز پنهنجي پويان وڏين نوڪرين وارا ۽ پڙهيل لکيل اولاد ڇڏيو آهي.پر ڪنهن به ان جي سالگراهه نه ملهائي.شيخ اياز هنن کي ورسائي ۽ وسائي ويو آهي، جيڪڏهن هڪ هڪ ٻار رڳو سال ۾ هڪ هزار ڪڍي، ته به هن جي سٺي سالگراهه ۽ ورسي ملهائي سگهجي ٿي.جيئن فيض احمد فيض جي ورسي سندس خاندان، خاص ڪري هن جي ڌيءَ منيزه هاشمي لاهور ۾ ملهائيندي آهي. پر افسوس اهو آهي ته شيخ اياز جا پونيئرسندس سالگراهه ۽ ورسي به پاڻ نٿا ملهائين ۽ اهو به سنڌي عوام ملهائي، جيڪو غريب پنهنجن مسئلن ۾ اڳ ئي گهڻو ڦاٿل آهي. ان هوندي به اهو ملهائي پيو. حالانڪ شيخ اياز سڄي زندگي ڪنهن سان عذر خواهي به نه ڪئي. ڏک ان جو آهي ته سندس گهر واري جيجي زرينه اياز سڄي قوم تي ڪاوڙي ويٺي آهي. حالانڪ هن قوم انهن کي مان ۽ مرتبو ئي ڏنو آهي. الله جو ڏنو هينئر هن وٽ گهڻو گنج آهي. جيڪڏهن الفرڊنوبل وانگر سڄي ملڪيت نه ئي سهي، پر شيخ اياز جي ڪمايل ۽ رکيل پئسن جو ڏهون حصو يا ان جي وياج جو اڌ حصو، ان جي نالي ۽ مڃتا تي خرچ ڪن، ته اهو شيخ اياز جي خاندان تي به حق آهي.۽ فرض به. پر جيڪڏهن شيخ اياز هنن لاءِ ڪجهه به نه ڪري ويو آهي ته هينئر سندس اولاد وڏي منزل تي آهي. پنهنجي پيءُ لاءِ پنهنجي ڪمائيءَ مان ڪجهه رقم خرچ ڪرڻ به انهن جو فرض آهي، پر لڳي ٿو سنڌي قومن جي ٻين ڊيوٽين مان هڪ اها به ڊيوٽي آهي. ته هو شيخ اياز جي سالگرهه ۽ ورسي به ملهائيندا رهن جو اُهي ئي شيخ اياز صاحب جا وارث آهن. سندس پوينئر هن جي رڳو ملڪيت ۽ لائبريري جا وارث آهن، ۽ باقي جيجي زرينه اياز کي هڪ گذارش ته سندس بيان مطابق ته ماڻهو اياز جا پنا چورائي پنهنجي نالي شايع ڪن ٿا يا ڪري رهيا آهن ته هو انهن جا نالا پڌرا ڪري جيڪي شيخ صاحب جا پنا چورائي پنهنجي نالي شايع ڪرائي رهيا آهن، آخر اها چوري هڪ اڌ ماڻهو ڪندو هوندو، سڄي قوم يا ادبي لڏو ته ان ادبي چوري ۾ شامل نه هوندو. ان ڪري هڪ ماڻهو جو ڏوهه ان جي نالي سميت شايع ڪرڻ گهرجي. رڳو الزام هڻڻ سٺي ڳالهه ڪانهي. هونئن به شيخ اياز پاڻ ڪيترا پنا پرڏيهي شاعري مان چوري ڪندي، پنهنجي نالي ۾ شايع ڪرائيندي پڪڙجي به پيو، خبر ناهي شيخ اياز جا پنا چوري ڪندڙ پڪڙجي به ٿو يا نه؟هونئن به شيخ اياز تي ڇتي تنقيد ڪندڙ اهي ئي هن جا وڏا مجاور ٿي ويٺا آهن، خبر ناهي ان کي مجاوري چئجي يا منافقي، پر شيخ صاحب جي فيملي جي ويجهو اهڙا ماڻهو موجود آهن، جن کان کين بچڻ گهرجي،
(روزانه هِلال پاڪستان ڇنڇر 11 مارچ 2000ع)