تنقيد کان ڪير به مٿانهون نه هجڻ گهرجي
غالب جي فن ۽ فڪر تي به لڳل ڀڳ ايترائي ڪتاب لکيا ويا آهن، جن ۾ هن جي نجيءَ زندگيءَ جو به جائزو ورتو ويو آهي. پراهو به ادب ۽ آداب جي پيرائي ۾، غالب جي ٻوليءَ تي به تنقيدي ڪتاب لکيا ويا آهن. اهڙي طرح دنيا جي هر ٻوليءَ ۽ ادب ۾ تنقيدي جائزو هڪ عام رواج ۽ معمول آهي. اهو ئي سبب آهي. جو اڄ به دنيا ۾ بهترين ادب لکجي، ڇپجي ۽ پڙهجي رهيو آهي. اردو ادب ۾ ته ٻين مادري زبانن وارن جو وڌيڪ نالو ۽ ڪم ٿيل آهي. مقبوليت ۽ پذيرائي ڪئي وئي آهي، جنهن کي هيئنر تعصب ۾ بريڪ هنيو ويو آهي. اهو سياسي ادب ڪجهه سالن کان پيدا ٿيو آهي، پاڻ ۾ اهو دم ناهي ته ٻولي جي سهاري سان ٻين کي اڳتي ته آڻبو. جڏهن ته اوهان تاريخ پڙهو ، حيران ٿيندا غالب جي ٻولي ترڪي هئي. اقبال، فيض احمد فيض، حبيب جالب، منير نيازي، حزين قادري، تنوير نقوي، محسن نقوي، پنجابي ٻوليءَ جا هيا شروع شروع ۾ سچل سرمست ۽ مير علي نواز ناز، اردو شاعريءَ کي سهارو ڏنو، جيڪي سنڌي هيا، اهڙي طرح قتيل شفائي هزاره جو هيو. احمد فراز جي زبان پشتو هئي اهڙي طرح اردو شاعريءَ کي مقبول بڻائيندڙ گهڻو ڪري اڪثريت ۾ اردو مادري زبان وارا نه هيا.
هونئن به تنقيد فن ۽ فن پاري کي وڌيڪ موثر ۽ اثرائتو بڻائڻ لاءِ ڪئي ويندو آهي. تنقيد ڪندڙ نه صرف علمي ڳالهيون ڪندو آهي. پر هو دليلن ۽ ريفرينس سان ان کي اڳتي وڌائيندي وڌيڪ ان ۾ نکار پيدا ڪندو آهي. اهو ئي هڪ شرط رهيو آهي ته انهن دليلن جان ريفرينس هجڻ گهرجن.
سنڌي ادب جو هڪ پنهنجو انداز ۽ مزاج آهي. هتي تنقيد جو رواج ڪونهي. ٽوڪ. ٺٺولي ۽ بيجا مداخلت کي تنقيد چئجي ٿو. يعني اوهان صرف پنهنجو رايو ڏيو. ممڪن ناهي ته اوهان جي ڳالهه مڃون ۽ ڏنل صلاحن تي عمل ڪيون ورنه...... اوهان جاهل غدار، ڪافر، اينجٽ ۽ بيڪار ماڻهو آهيو. فارسي ادب ۾ رومي، سعدي، حافظ عطار، تي تنقيد ٿي آهي. انگريزيءَ ۾ شيڪسپئير، ملٽن، بائرن تي تنقيد ٿئي آهي. ڪيٽس ۽ شيليءَ تي ڪيترائي تنقيدي ڪتاب ڇپيا آهن. پوءِ اهو ڪهڙو سبب آهي جو اسانجن ڪلاسيڪل شاعرن تي تنقيد نه ٿي آهي؟؟ ان جا جيڪڏهن هي جواب ڏيجن ته
1. انهيءَ ليول جو ڪو عالم ناهي
2. هو دنيا جا وڏا شاعر آهن، ان ڪري انهن تي تنقيد ڪندڙ به ان رنگ ۽ انگ جا هجڻ گهرجن.
3. اهي ڪلاسيڪل شاعر تنقيد کان مٿانهان آهن.
4. انهن ته تنقيد ڪندڙ سنڌ دشمن، ڪافر ۽ غدار آهن.
وري سنڌي ۾ هر شعر جون ٻه معنائون آهن. هڪ مجازي ٻي روحاني اسان کي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ اهو ئي پڙهايو ويو آهي. شايد دنيا جي ٻين زبانن، بشمول فارسي ۾ اهو رواج ناهي ته هڪ معنيٰ روحاني ۽ هڪ مجازي آهي.جو بزرگ جيڪڏهن ڪو عشق جي ڳالهه ڪري ٿو، ته پوءِ ان کي روحاني خاني ۾ آڻڻ لازمي آهي. جو بزرگ انسان ناهي هو مجازي محبت ڪري ئي نٿو سگهي.
هونئن به اسان وٽ جڏهن ٻه شعر، ٻه مضمون ٻه ڪالم لکڻ وارو ”دانشور“، ”عالم“ ۽ ”ڏاهو“ ٿيو ويٺو آهي. ته پوءِ اهڙا سوال ۽ ان طرح جا سوال اٿندا، جيڪڏهن ڪنهن جو مٿو ڦريو آهي. ۽ هرون ڀرون بزرگن تي تنقيد ڪرڻ ٿو چاهي ته پوءِ اهو هتان هليو وڃي. هتي فڪر ۽ فن تي تنقيد ٿي ئي نٿي سگهي. هتي قائم ”ادبي ٿاڻن“ تي، قلم وسيلي ڪنهن کي ڪيتري ”ڪٽ“ ڪڍڻي آهي. هر ڪو تيار ويٺو آهي. رڳو مٿان جو اشارو ملي، بدلي ۾ هر شئي تيار آهي.
(روزانه عوامي آواز اربع پهرين جنور 2014ع)