استاد بخاري، شخصيت ۽ شاعري
”جواني چرس جي ٻوري آ، هر ڪنهن کي ملي آهي. گهڻن ڦوڪي مزا ورتا گهڻن چُڪڙي چکي آهي.
هي غزل پنهنجي موضوع ۾ نهايت انوکو هو. پوءِ 1979ع اڻويهه سؤ اڻاسيءَ ۾ لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشوري جي مئگزين سيڪريٽري طرفان هڪ ادبي ڪانفرنس ٿي، جيڪا ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي ياد ۾ ادبي ڪانفرنس هئي. ۽ اها 8 جولاءِ 1979ع تي ايل ايم سي ۾ شاگرد يونين طرفان ڪوٺائي ويئي هئي. جو مان شاگرد يونين جو عهديدار هئس. ان ۾ سنڌ جا ان وقت جا لڳ ڀڳ سڀئي اديب ۽ ڏاها شامل هئا. ۽ اها ڳالهه به دعويٰ سان چئي سگهان ٿو. ته ان جهڙي ادبي ڪانفرنس وري پوءِ اڄ ڏينهن تائين نه ڪوٺائي وئي آهي. سو اُن ادبي ڪانفرنس ۾ استاد بخاري به آيو. استاد سائين کي حيدرآباد وڃڻو هو. باقي ٻين اديبن جي رهائش لاءِ دوستن جا ڪمرا خالي ڪرائي. مهمانن جي حوالي ڪيا ويا هئا ۽ جن جا به ڪمرا خالي ٿيا. ۽ رهيا. اهي منهنجي ڪمري ۾ گڏ ٿيا ۽ رهيا. جو منهنجي ڪمري ۾ گلم ۽ گاديلا هئا. مون نه پئي چاهيو ته دوستن کي تڪليف ٿئي. هڪ ته انهن جو احسان جو ڪمرا ڏنائون، ٻيو ته ٻاهر مڇرن ۾ سمهن. استاد بخاري کي رات جو دير ٿي ويئي ۽ چيائين ته مان حيدرآباد صبح جو ويندس. چيوسين بسم الله پوءِ پاڻ منهنجي ڪمري ۾ رهيا. هاڻي سوال اهو پيدا ٿيو ته هڪ کٽ تي ٻيا هيٺ. سو بخاري سائين کي چيوسين ته اوهان کٽ تي آرام ڪريو. اسين سڀئي هيٺ ٿا سمهون. چيائين ته مان ته اوچتو اچي ڪڙڪيو آهيان. مان مٿي ۽ اوهان نوجوان هيٺ نه بابا نه نيٺ منٿون ڪري کيس کٽ تي آرام ڪرڻ لاءِ راضي ڪيوسين. ان وچ ۾ رات ٻه ٽي دفعا بلب ٻريو ته مون ڏٺو ته بخاري صاحب شعر لکي رهيو آهي. مونکي جاڳيل ڏسي چيائين. بابا معاف ڪجو بس هاڻي شعر پورو ٿي ويو آهي. نه ته وسري وڃي ها. پوءِ صبح جو استاد بخاري ٻڌايو ته هي هڪ ننڍي بندي هر وقت ساڻ هوندي آهي. جڏهن به کيس آمد ٿيندي آهي. هو شعر، گيت، غزل ۽ قطعو لکي وٺندو آهي. جنهن ڪري ريل يا بس ۾ اهو ڪم گاڏي هلڻ جي آواز ۽ ردم ۾ وڌيڪ سولو ٿيندو آهي. پوءِ مون سمجهو ته استاد بخاريءَ جي شاعريءَ ۾ اها موسقيت ڪٿان ٿي اچي. جو سندس هر شعر ۾ ڀرپور ردم آهي.
1979ع کي عالمي طور ”ٻارن جو سال“ ڪري ملهايو ويو. ان موقعي کي مون به پنهنجي هٿان وڃڻ نه ڏنو ٻارڙن لاءِ ڪتاب ”مکڙين مالها“ ڇپايو، جنهن جو مهاڳ استاد بخاري لکيو. استاد بخاري مهاڳ جي آخر ۾ لکيو. ”اٿو ڪتاب کوليو. پڙهو گنگنايو ۽ پنهنجو رايو ڏيو. استاد بخاري غريب آباد دادو ۾ اهو مهاڳ ڇپڻ کان اڳ کيس چيو ته سائين رايو ڏيو. اوهان کي ڏين يا مونکي؟ چيائين، توکي ڇو؟“ پوءِ پاڻ ڳالهه اڳتي وڌائيندي چوڻ لڳو ته ذوالفقار! ٻار مون کي ڏاڍا وڻندا آهن. انهن جا لفظ ٽيڙا ميڙا ۽ عجيب قسم جو مضمون مان چاهيان ٿو. ته اهڙا، مزيدار فقرا پهريائين مان پڙهان ۽ پوءِ تون. مان پوءِ اهي خط توکي ڏياري موڪلندس.“
خبر ناهي استاد بخاريءَ کي خط مليا يا نه؟ پر مون تائين سندس پاران اهڙو ڪو به خط نه پهتو. استاد بخاري جيئن ته بنيادي طور استاد هيو. ان ڪري هو مجلسي ماڻهو هو. جتي به دعوت پهتي اُتي بخاري پهتو سندس آواز گرجدار ۽ مٺو پڻ هو. هن جي شعر پڙهڻ جو اسٽائيل، منفرد ۽ پنهنجو ۽ نرالو آهي. استاد بخاري هونئن ته کلڻو ملڻو انسان هو. پر مون کيس وڏي آواز سان رڙ ڪندي نيڻئون نير هاريندي روئيندي به ڏنو.
دراصل مون ڪجهه عرصي لاءِ چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج، اسپتال لاڙڪاڻي ۾ هائوس جاب ڪيو آهي. اُتي استاد بخاري جي پُٽ جو آپريشن ٿيو. استاد سائين آيو. ۽ پٽ کي آپريشن کانپوءِ واري حالت ۾ ڏسي روئڻ شروع ڪيائين.
مون کيس چيو ته، استاد! اوهان هي ڇا ڪري رهيا آهيون. آپريشن تي به روئبو آهي ڇا؟ چيائين : ”ذوالفقار توکي ٻچا ڪو نهن. ان ڪري توکي ان درد جي خبر ناهي. هي پٽ جيڪو پنجويهه سال مون سان رهيو آهي. اڄ هن حالت ۾ ائين هتي ڏسي مان ڪيئن چپ رهي سگهان ٿو. مون ڏٺو ته هو وڌيڪ روئيندو رهيو. ان وقت سندس ٻيو پٽ به موجود هو. استاد کي چپ ڪرائيندي وقت لڳو. استاد بخاري لنڊن مان جڏهن آپريشن ڪرائي واپس آيو ته ان وقت سنڌ ايجوڪيشن اڪيڊمي پاران حيدرآباد جي زبيده ڪاليج ۾ ساڻس رهاڻ رچائي ويئي. ميان S.E.A (سي) جو بنيادي ۽ باني ميمبر آهيان. جيڪا محترم قاضي آصف ۽ محترم لياقت عزيز وارن ٺاهي. ۽ ان جو پهريون اجلاس مسلم سائنس ڪاليج حيدرآباد ۾ ٿيو هو. ان موقعي تي استاد بخاري جي فن ۽ فڪر تي برک اديبن مقالا ۽ مضمون پڙهيا. مون به هڪ مضمون پڙهيو. جنهن ۾ استاد بخاري سان سندس فن ۽ شخصيت جي حوالي سان ڪافي حوالا هئا. استاد بخاري صدارتي تقرير ۾ مونکان منهنجي پڙهيل مقالا گهريون- کيس اوريجنل ئي ڏنم. جو بقول استاد بخاري جي ته هن تي ڪو رسالو نمبر ڪڍي رهيو آهي. هن ڪري هو چاهي ٿو ته اهو مقالو ان ۾ ضرور ڇپجي پوءِ ڇپيو يا نه؟ يا ڪاڏي ويو؟ جو استاد بخاريءَ جهڙو ماڻهو مقالو ڇپڻ لاءِ گهري ۽ مان نه ڏيان. باقي ان رهاڻ جي حوالي سان مون ان راڳ رنگ واري ڪيسٽ لوڪ فنڪار پروڊيڪشن“ جي تعاون سان ڪافي ماڻهن تائين رڪارڊ ڪري پهچائي، جنهن ۾ منظور سخيراڻي استاد بخاريءَ جا نوان ڪلام به ڳايا. جيئن ان رهاڻ جو لطف هڪ عام قاري ۽ ماڻهو به وٺي سگهي. ۽ S.E.A (سي) جي مدد سان ان ڪيسٽ کي عام ڪيو ويو. جيڪو استاد کي ڄڻ هڪ آڊيو ٽريبويٽ هو. استاد بخاري هڪ بلند پائي جو شاعر ته هو ئي. پر هڪ عالم ۽ سٻاجهو انسان به هو. مون اهو محسوس ڪيو ته استاد بخاري چوويهه ڪلاڪ شاعر هو. هو بس شاعر هو شاعر ئي هو. سندس ڪلام هر دور جو ڪلام آهي. هر دور جي شاعري آهي. ۽ جيستائين موسيقي آهي. تيستائين استاد بخاري جهونگاربو رهبو ۽ ڳائبو رهبو.
استاد بخاري سان منهنجو خط ۽ ڪتابت به هئي هن جا ڪيترائي خط اڃان تائين مون وٽ محفوظ آهن.
تازو 9 آڪٽوبر تي استاد بخاري جي ورسي ملهائي ويئي. خبر ناهي استاد کي اسان اهو مان ۽ مرتبو ڇو نه ڏنو آهي. جيڪو هو لهڻي. ٿيڻ ته ائين گهريو هو جو اسان جا سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارا استاد بخاري جي ياد ۾، ان کي ڀيٽا ڏيڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ سال ۾ هڪ دفعو ئي سهي ان جو ڏينهن ورسي ملهايون. ڇا اسان اُن لائق به ناهيون رهيا.
سيد غلام مصطفيٰ شاهه ۽ خدمت
اڻويهه سؤ ٽيهتر ۾، گورنمينٽ ڪاليج (ڪاري موري) حيدرآباد ۾ داخلا ٿي. مان ان وقت ڪاليج جي مئگزين ”ڦليلي“ جو ايڊيٽر چونڊيو ويس. ان وقت ڪاليج جي مئگزين جو ايڊيٽر ٿيڻ وڏي ڳالهه هئي. جو ان جي چونڊ مضمون نويسيءَ جو مقابلو ڪرائي ڪئي ويندي هئي.جيڪو مضمون انعام کڻندو هو. ان جي ليکڪ کي ”ڦليلي“جو ايڊيٽر بڻايو ويندو هو. ۽ ان جو چيف ان وقت پروفيسر مير محمد ڀيو هوندو هو. پروفيسر ڀيو صاحب اسلامي جماعت جو حامي ۽ مان ترقي پسند لڏي جو هوندو هوس. ان وقت جرئت اخبار ڪراچيءَ جو ايڊيٽر محترم مختيار عاقل پڻ ترقي پسند لڏي ۾ هو. پروفيسر مير محمد ڀيو ذاتي طور مڙئي ڪجهه خفا خفا هوندو هو. پر مضمون ۾ جڏهن پاڻ ئي اول نمبر ڏنائين. تڏهن هن پاڻ ئي ”ڦليلي“ جو ايڊيٽر مقرر ڪيو. ان وقت سائين غلام مصطفيٰ شاهه سنڌي يونيورسٽي جو وائيس چانسلر هو. ڀئي صاحب چيو ته شاهه صاحب کان انٽرويو وٺي اچ ۽ ڦليلي لاءِ نياپو (ميسج) پڻ. مان سائين غلام مصطفيٰ شاهه سان ملڻ لاءِ ٽائيم ورتو حيدرآباد جي نور محمد سان گڏجي آفيس پهتس. ۽ اچڻ جي موقعي تي هڪ چٺ تي لکي پيش ڪيم. ٿوري دير کان پوءِ شاهه صاحب سڏايو. مون کيس انٽرويو ۽ کيس ڦليليءَ لاءِ پيغام ڏيڻ جي گذارش ڪئي. پاڻ کي گهنٽي وڄائي سيڪريٽري کي سڏايو. پيغام ڊڪٽيٽ ڪرايو ۽ چيو ته مان مصروف آهيان. ٿوري دير کان پوءِ ماڻهو موڪل ۽ پوءِ شاهه صاحب مرڪندي چيو. بابا جيڪو پڇڻو اٿئي پُڇ.
مون انٽرويو ڪيو ۽ پيغام وٺي واپس آيس. انٽويو مير محمد ڀئي صاحب نه ڇپيو. جو هو تعليم ۽ شاهه لطيف متعلق شاهه صاحب سان متفق نه هو. سيد غلام مصطفيٰ شاهه سان اها منهنجي پهرين ملاقات هئي. مون کي سائين جي بيباڪيءَ ۽ شفقت ڏاڍو متاثر ڪيو. ان کانپوءِ ڪراچي ۾ سرونٽس آف سنڌ سوسائٽي طرفان مختلف ادبي سيمينار، مشاعرا ٿيندا رهيا. ۽ مون شامل ٿي سڏ ته اٽينڊ ڪيا. جنهن لاءِ سائين پروفيسر اياز قادري جو زور بار به هوندو هو. سائين غلام مصطفيٰ شاهه جي شخصيت تعليم ۽ خدمت جي حوالي سان هڪ اوچيءَ ۽ اهميت واري هئي .سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي لاڏاڻي سبب پڪ سان ٻولي.’ادب ۽ تعليم جو هڪ باب اڌرو رهجي ويو آهي. هاڻي خبر ناهي ته بند پيل”سنڌ ڪواٽرلي“ ۽ ڊان ۾ ”سرونٽس آف سنڌ“ جا اڻپورا پروجيڪٽ ڪنهن جي حوالي ٿيندا. يا اهو باب هميشه لاءِ بند ٿي ويندو؟
(روزانه هِلال پاڪستان 21 آڪٽوبر 1999ع)