ڪالم / مضمون

آئينا ۽ عڪس

هي ڪتاب ”آئينا ۽ عڪس“ نامياري شاعر، ليکڪ ۽ ڪالم نگار ذوالفقار سيال جي ڪالمن جو موجموعو آهي.

هي ڪتاب چانڊوڪي پبليڪيشن، لاڙڪاڻو/ ڪراچي پاران 2015ع ۾ ساحل پرنٽرز وٽان ڇپرايو ويو.
Title Cover of book آئينا ۽ عڪس

تحقيق ۾ تخليق نه هئڻ گهرجي

ماهوار”نئين زندگيءَ“ مضمونن جي حوالي سان انتهائي ڀرپور رهيو آهي ۽ هن دور ۾ پنج روپيا- ڄڻ ته مفت ۾ ملي وڃي ٿو. تازو سيپٽمبر واري شماري ۾ جناب محمد ابراهيم سنڌي جو مضمون ”شاهه لطيف جي ڪلام ۾ ماڻهن جا نالا ۽ ذاتيون“ انتهائي ٻاراڻو ۽ مٿاڇر مضمون آهي. تحقيق دليل طلبيندي آهي. ٽوڙ مروڙ کي تحقيق چئي ئي نٿو سگهجي. هن مضمون ۾ محمد ابراهيم سنڌي جيڪي ڌُڪا هنيا آهن. انهن جي پويان بي علمي شامل آهي ۽ ان قسم جا مضمون ڪابه مدد فراهم نٿا ڪن. لطيف سائين جي شاعري سنڌي ماحول جي شاعري آهي. ان ۾ هن ڌرتيءَ جا سڀ ڪردار شامل آهن ۽ هجڻ به گهرجن. جن ۾ ماڳ مڪان ذاتيون ۽ نالا ريتون ۽ رسمون پهاڪا ۽ محاورا مطلب ته روزمره جي زندگي ۽ انسان جي سمورن سوچن ۽ گڻن کي انهن ۾ آڻڻ هڪ حساس ماڻهو ۽ شاعر لاءِ ضروري آهي. لطيف سائين جي شاعري سوسن، سمبل، نرگس جي شاعري ڪانهي. پر هي ماڻهن جي ڪرب حاصلات واٽن ۽ واردات ۽ داستانن جي شاعري آهي. اهو سبب آهي جو سنڌ جا سڀئي جاگرافيائي حصا لطيف کي پنهنجو شاعر چون ٿا. ۽ اها ئي شاهه سائين جي خوبي آهي. جيڪا کيس دنيا جي مڙني شاعرن کان مٿانهون ڪري ٿي ته هن پنهنجن ماڻهن جي ترجماني ڪئي آهي۽ انهن جا سمورا عڪس بيان ڪيا آهن. جنهن کي وقت جي شاعرانه تاريخ چئجي ته ڪو وڌاءُ ڪونهي ۽ شاهه سائين لفظن ۾ عڪس چٽيا آهن. جنهن کي اسان لفظن جي مصوري چئي سگهون ٿا. محمد ابرهيم سنڌي صاحب، لطيف سائين جي لفظن کي نه صرف بگاڙيو آهي. پر انهن جو مفهوم به مٽايو آهي ۽ ڇڪي ڌڪي پنهنجي مطلب ڏي آندو آهي. جيڪا تمام غلط ڳالهه آهي ۽ اهو مضمون ڪيترائي مونجهارا پيدا ڪري ٿو. مثال طور مضمون نگار لکي ٿو: ”محمد“ لفظ جي معنيٰ واکاڻيل ساراهيل هن وقت محمد نالو مسلمان پاڻ تي رکن ٿا. حوالو (1) مسلمان پاڻ تي، نالي جي معنيٰ مطابق نٿا رکن. پر نبي سائين جي عقيدت ۽ برڪت طور رکن ٿا. جيئن غلام محمد، محمد دين يا محمد ابراهيم، هاڻي هن ۾ ته ٻه نالا ٿيا. ان ڪري اهو چوڻ ته شاهه سائين محمد نالو واکاڻيل يا ساراهيل وصف ڪري رکجي ٿو. صحيح ناهي. حوالو (2) طالب قصر، حالانڪ طالب تي نبي سائين جي چاچي جي ڪنيت هئي. ابو طالب هونئن طالب، طلبيندڙ جي معنيٰ ۾ ڪم اچي ٿو پر محمد ابراهيم سنڌي مثال طور طالب پالاري جو نالو ڏنو آهي. خبر ناهي ته شاهه لطيف طالب پالاري جي مستقبل کي ڏسي شايد اڳواٽ متاثر ٿيو هجي!؟ يا قصر مان هن ٻئي فنڪار قصر نظاماڻي جو نالو ڇو نه لکيو جو اهو به ته ٿي سگهي ٿو . حوالو: (3) مصنف ڪلاڙ ۾ ڪلوڙ ذات پيدا ڪئي آهي. جنهن لاءِ سندس وٽس به دليل ڪونهي. بقول سندس ته ڪلواڙ ڪلاڙ مان ٿيو آهي. يا اڃان ڪنهن ٻئي لفظ مان تحقيق ڪري ها ۽ پوءِ ڪو رايو ڏئي ها. ڇو جو تاريخ تخليق ناهي ٿيندي. پر بيان ٿيندي آهي ۽ ان جي صحت کي به جاچبو آهي. حوالو: (7) ميهسرلاءِ چيو ويو آهي ته رسالي ۾ ان جي معنيٰ وڏو شاهي تلاءُ ڏني وئي آهي. پر جيئن ته هي مضمون ماڻهن ۽ ذاتين جي نالن جي عنوان سان لکيو ويو آهي. ان ڪري فاضل مصنف ان کي ميهسر مان مهيسر بڻائي ڇڏيو جيڪو درست ڪونهي. حوالو: (10) فاضل ليکڪ جو هڪ ٻيو ڪمال اهو آهي هنن ”آڳريا“جي معنيٰ ڦيرائي ان مان آگرو ايجاد ڪيو آهي ۽ سائين غلام رباني آگرو کي ان سان ملايو آهي خبر ناهي سائين غلام رباني آگرو اُن مان خوش ٿيندو يا نه، ته هو آڳڙيو آهي. حوالو: (11) لوهار حوالو 12 سونارا ذاتيون نه پرڪرت آهن ڌنڌو آهي. ان ڪري انهن ڌنڌي واري ماڻهن جون ذاتيون الڳ الڳ ٿي سگهن ٿيون. ڪي سماٽ آهن ته ڪي راجپوت ڪي بلوچ آهن ته ڪي پٺاڻ ان ڪري انهن کي ذاتين ۾ شمار ڪرڻ به ڪا دانشمندي ناهي ۽ اهڙا مثال مضمون جي عنوان سان نٿا ملن. حوالو: (14) انگريز ليکڪ لکي ٿو انگريز هڪ يورپي ذات مانواري ليکڪ کي خبر ئي ڪانهي ته پوءِ اهڙو مثال نه ڏيڻ گهرجي حوالو: (16) ناکئا جو واسطو به ڪرت سان آهي. حوالو: (18) شڪاري لاءِ ليکڪ پاڻ لکي ٿو. ته بيت جي حوالي سان شڪار ڪندڙ اڪثر خانه بدوش ماڻهو هاڻي اها ذات ڪيئن ٿي؟؟ عجيب منطق آهي ته شڪار ڪرڻ جي نسبت سان انهن جي ذات شڪاري آهي. اڪثر ٻهراڙي جا ماڻهو ڀوڳ ڪندي چون ته شڪاري اڄ ڪهڙي شڪار تي ويو هنئين جيڪڏهن اهو ڪم ائين ٿيو ته پوءِ ته سڀاڻي لباس تي به ذات ٿي سگهي ٿي. مثال شلواري، قميصي، پوتڙائي، گوڏائي سوٽائي وغيره وغيره حوالو (23) جر جي معنيٰ ڇڏي ليکڪ جروار کي ان مان جنم ڏنو آهي. جيڪو ڪنهن به لحاظ کان درست ڪونهي. حوالو: (52) مگڻو مان مگڻيجو پيدا ڪيو ويو آهي. جيڪو به درست ناهي. حوالو: (56) سائل سوالي کي چئجي ٿو. هي نه نالو آهي نه ذات اهڙي طرح مڱتو به ذات ڪانهي. هڪ شاعر تخلص رکيو آهي. پر اڄ ڏينهن تائين سائل ڪنهن نالو نه رکيو آهي. يا ان نالي رکڻ ڪو رواج ڪونهي. حوالو: (60) پارهيڙي به پکين کي چئجي ٿي. ان جو عام جام قسم اها ڪابه ذات ڪانهي حوالو: (61)ڪارايل (87) پرپٽياڻي به ڪو نالو نه آهي نه ئي ذات باقي لفظن سان ملندڙ جلندڙ لفظ ٺاهي گهڻو ڪجهه ڪري سگهجي. فاضل لکيڪه کي گهرجي ته تحقيق کان اڳ پنهنجي پاران ڪا به راءِ زني ڪرڻ يا دل مان لفظ ٺاهي اهي علم ۽ ادب تي مڙهڻ ڪنهن به لحاظ کان فائديمند ناهن. ان سا عام قاري نه رڳو گمراهه ٿئي ٿو پر هو پنهنجو مفهوم پڻ وڃائي ويهي ٿو ۽ ان کي ايندڙ مضمونن ۾ وڌيڪ مبهم ۽ منجهائيندو صورتحال سان منهن ڏيڻو پئي ٿو.هونئن به تحقيق لاءِ ريفرنس ضروري آهي. فاضل ليکڪ جيڪي ريفرنس ڏنا آهن. اهي اخذ ڪيل اهي بيت آهن، جن جي معنيٰ هن پاڻ گهڙِي آهي. ڪنهن به ريفرنس ۾ اهڙا حوالا ڪونهن جي ذاتين ۽ نالي جي حوالي سان بيان ڪيا ويا آهن.
تحقيق ۾ تخليق نه ڪرڻ گهرجي.پر انهن جي معنيٰ ۽ مفهوم کي ڇنڊي وڌيڪ نروار ڪجي ڪٿي ڪٿي ائين به ٿئي ٿو ته هڪ لفظ جون اڪيچار معنائون ٿين ٿيون پوءِ انهن جي ڇنڊڇاڻ ڪجي ٿي زميني ادبي ۽ تاريخي حوالن سان انهن جو ڇيد ڪجي ٿو ۽ قريب ترين، موزون ترين معنيٰ سان ان جي نسبت کي ثابت ڪجي ٿو پر هن مضمون ۾ اهڙي ڪنهن به ڳالهه جو خيال ناهي رکيو ويو، ۽ هي مضمون سواءِ مونجهاري ۽ مٿاڇري جي ڪجهه به نٿو ڏئي.
(روزانه هِلال پاڪستان ڇنڇر 23 نومبر 2002ع)