ڪرسي ۽ انسان
جڏهن انهن ڪرسين جو اڃا ائين رواج نه هو ۽ ڪرسين اڃا ترقي به نه ڪئي هئي. تڏهن تاريخ لکي ٿي ته، هتي تخت ۽ تاج جو رواج هيو. اڃا به اڳي هڪ تختو به هيو. ان تخت ۽ تاج وارو دٻدٻو ڪرسي وٺي نه سگهي پر بهرحال ڪرسي پنهنجو نئون روپ ۽ ضرورتون ضرور ڏنيون جيڪڏهن تخت لاءِ مغلن پُٽ پيءُ جا ترا ڪڍيا ته ان ۾ تخت جو ڪهڙو ڏوهه آهي؟
سو اسان جيئن ته اڄ ڪرسيءَ جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون. ۽ هونئن به اسان وٽ ڪرسيءَ تي ئي لٺ لڳي پئي آهي. سياست کان وٺي ڪامورڪي پوسٽ تائين، ليڊر کان وٺي ورڪر تائين سڀئي انهيءَ ڪرسي جي پويان آهن پوءِ ڪي پنهنجي ڪرسيءَ ٿا پڪڙين ته وري ڪي ڪنهن ٻئي جي ڪرسي جهليو ويٺا آهن، يعني اڳي جيڪي جهول جليندا هئا، اڄ اهي ڪرسيون جهلي بيٺا آهن. اصل جهلي ڇا، پڪڙي بيٺا آهن. جيتوڻيڪ سڀني کي اها خبر ۽ پڪ به آهي ته اها ڪرسي ڪنهن سان رهائي نٿي ۽ نه ئي ڪنهن جو ساٿ ڏئي ٿي. اصل صفا سرڪڻي آهي. ڪڏهن سرڪائي ٿي وڃي ته وري ڪڏهن پاڻ سرڪي ٿي پوءِ اها شيءَ جيڪا بي بقا هجي ۽ بي وفا به هجي ۽ هٿ نه ايندڙ صفا هجي. اُن ڪرسي جي پويان ڀَل ته ساري دنيا هجي، پر اها الله لوڪ، نيڪ نيت ۽ نيڪ دل ماڻهن کي پاڻ ئي ملندي آهي. ۽ پنهنجي سموري روايتي ۽ غير روايتي ادا سان ظاهر ٿيندي آهي.
سنڌ ۾ صوفين تڏن ۽ پڳن کي مان ڏنو، جنهن جي رزلٽ اها نڪتي ته ڪرسيون انهن جي پويان ڦرنديون رهيون، پر پنهنجي سڀني خوبين ۽ رعنائين جي باوجود، اُهي ڪرسيون انهن وٽ نه ڪا جاءِ ڪري سگهيون ۽ نه ئي پنهنجي جاءِ وٺي سگهيون جنهن ڪري اهي ڪرسيون مايوس ٿي ڪري، ون به پر مٿي ڪوڙن ماڻهن انهن کي ائين پڪڙيو ڄڻ ڪمزور ايمان جي ماڻهن تعويذن کي پڪڙيو هجي. جاهل ۽ ڪوراڄٽ ماڻهو ڪرسين جا غلام هوندا آهن. عالم ۽ کرا ماڻهو انهن ڪرسين کي ليکين ئي ڪونه، حالانڪ اسان وٽ ڪرسي جو رواج آهي ۽ ماڻهو هڪ دفعو شل نه ڪنهن ڪرسيءَ تي ويٺو. پوءِ تاعمر ان ڪرسي جو حوالي هوندو. مثال رٽائرڊ ڊپٽي ڪمشنر ڪا تعليم يا رتبو ناهي. پر هڪ انتظامي ڪرسي آهي. باقي اُن کان مٿي جو ذڪر ڪرڻ وڏو رسڪ آهي. جنهن لاءِ اها به پڪ نه هجي ته اها واهه واهه به ٿيندي يا نه؟
هونئن ته ڪرسيءَ کي هر ڪنهن اهميت ڏني، پر انگريز سرڪاري ڪرسيءَ کي وڌيڪ طاقتور بڻايو ۽ هن باقاعدا ضابطا بڻايا. جنهن سان اها ڪرسيءَ اڃان وڌيڪ مظبوط ٿيندي ويئي. انگريزن جا ٿيل ڪم تمام ڀلا آهن. جن تي اسان کي سندس احسانمند ٿيڻ گهرجي. هڪ ته سنڌي الفابيٽ ٻيو ريل جو نظام ۽ ٽيون ڪم سٺ سالن کانپوءِ سرڪاري نوڪريءَ مان رٽائرمنٽ.
خبر ناهي ته انگريز سرڪار نوڪري جي مٿئين عمر سٺ سال ئي ڇو مقرر ڪئي؟ ان جا ڪيترائي جواب ٿي سگهن ٿا. پر ڳالهه اسان جهڙن عام رواجي ۽ ڪم عقل ماڻهن کي اها نه اڳ ڪڏهن سمجهه ۾ آئي آهي ۽ اميد ته نه ئي اڳتي ڪڏهن سمجهه ۾ ايندي.
هونئن ته ڪيتريون ئي ڳالهيون آهي جيڪي پاڻ کي اڃا تائين سمجهه ۾ نه آيون آهن، جو انهن ۾ سمجهه نالي ڪاشيءِ هوندي ئي ناهي. جيئن اڳوڻو ڊائريڪٽر انفرميشن ميان نصرت حسين ابڙو رٽائرڊ ٿيڻ کانپوءِ ”مير“ ٿي ويو ۽ اڄڪلهه هڪ وڏو پوسٽر نما ڪارڊ کڻيو پيو گهمي، جنهن ۾ ڊائريڪٽر انفارميشن رٽائرڊ ٿيڻ کانپوءِ هينئر هو تاحيات ڊائريڪٽر جنرل انفرميشن صحافت هائوس. سچل ڳوٺ ڪراچي ٿيو آهي اهو اُهو رتبو يا مرتبو آهي، جتان رٽائرمينٽ وٺڻ جو ته سوال ئي پيدا نٿو ٿئي، بهرحال ان ۾ اسان جو نقصان به ڪونهي. اها بيءَ ڳالهه آهي ته محترما سلطانه وقاصي اڃا تائين ناراض آهي. ته مون کيس آرٽس ڪائونسل ۾ ”مير“ لقب لاءِ سيڪنڊ ڇو ڪيو؟ هونئن به ڀلا هن ڪنهن کان پڇي ”مير“ ته نه چوايو آهي، ته وري ٻئي پاسي ميان نصرت حسين ابڙو، مونسان ناراض آهي. هن گذريل ڏينهن محترم سميع بلوچ جي آفيس ۾ چيو ته ”يار“ ڀلي دنيا مون کي ”مير“ چوي. تون نه چئو
بهرحال انگريزن جي حڪمت ۾ ضرور ڪجهه نه ڪجهه حڪمت عملي ضرور هوندي. شايد ڪوشش ڪجي ته اها ڳالهه سمجهه ۾ اچڻ لڳندي. مون ڪجهه وقت اڳ ميان نصرت حسين ابڙي کي هڪ لطيفو ٻڌايو هيو جيڪو هن ڏاڍو پسند ڪيو هو ۽ چيو هئائين ته دوستن کي اڪثر ڪري ٻڌائيندو آهيان. مان چاهيان ٿو ته اُن مان اوهان به لطف وٺو. چوڻ وارا چون ٿا ته ڪنهن پرستار مشهور ڳائڻي مختيار شيديءَ کي صلاح ڏني ته هو پنهنجي نالي پويان شيدي هٽائي قمبراڻي يا ڪو ٻيو لفظ استعمال ڪري، چوڻ وارا چون ٿا ته مختيار شيدي ٺهه پهه وراڻيو ته اسان وٽ ماڻهو اڳيان پويان ”مير“ لڳايو ٿا وتن ۽ پرواهه نٿا ڪن ۽ خوش ٿين ٿا، مون جي شيدي چوايو ته ڪهڙو گناهه ٿي پيو.
هونئن به چوڻ وارا چون ٿا ته ميرن ۽ شيدين جو پراڻو ۽ تاريخي ساٿ آهي.
اسان ذڪر ڪرسي جو کنيو ويٺا آهيون، پوءِ ان ڪرسي ۾ اهي سڀ ڪرسيون شامل ٿي وڃن ٿيون. حالانڪ اڄڪلهه مارڪيٽ ۾ ڪرسيون به ڏاڍيون سٺيون هلڪيون سلڪيون ۽ وزني به ملن ٿيون جن جو ملهه ساڍا ٽي سؤ کان شروع ٿئي ٿو ۽ اڳتي هلندو ۽ چڙهندو ٿو وڃي. بس پنهنجي پنهنجي پسند آهي، پر ڪرسيءَ ۾ ماپ جو خاص خيال رکڻ گهرجي ٿو ڪٿي ماڻهو وڏا ۽ ڪرسيون ننڍيون آهن. ته وري ڪٿي ڪرسيون وڏيون ۽ ماڻهو ننڊا آهن حالانڪ ڪن ملڪن ۾ هڪ جهٽڪي واري ڪرسي به آهي، الله ان کان اسان سڀني کي امان ڏئي ۽ بچائي.
ٽي وي ايوارڊ سائل آزاد ۽ ممتاز ڪنول
اسان جي ملڪ ۾ ڪيتريون ئي شاندار روايتون رائج آهن. اُهي شاندار ان ڪري جو، هنن جي نه هجڻ سان شايد شان ۾ گٽتائي ايندي هوندي. خبر ناهي ته اسان ٻئي ڪنهن کي خوش ٿيندي ۽ خوشي ملندي نه ڏسي سگهندا آهيون. ۽ نه ئي سهي سگهندا آهيون. حالانڪ اها به سڀني کي خبر آهي ته هر ماڻهوءَ جو پنهنجو نصيب آهي ۽ گهٽ ۾ گهٽ نصيب انسان جي پنهنجي هٿ وس آهي. رنگ سڀئي سهڻا آهن، پر هر ماڻهوءَ جي پنهنجي پنهنجي پسند آهي. گهڻن کي ته ڪارو رنگ به وڻي ٿو ته آخر خراب رنگ ڪهڙو آهي؟ اِهو. اُهو سوال آهي جنهنجو جواب شايد ڪنهن وٽ نه هجي. پر هڪ جواب اهو به ٿي سگهي ٿو ته حسد ۽ ساڙ جو رنگ، جيڪڏهن ڪو رنگ آهي ته پوءِ پڪ سان اهو رنگ خراب آهي. ان لاءِ قرآن ۽ حديث ۾ به آيل آهي. پر انسان پنهنجي عادت ۽ فطرت کان مجبور آهي. خبر ناهي ته اها فطرت ۽ عادت اسين ايڪويهين صديءَ ۾ به کڻي هلنداسين؟؟
گذريل ڏينهن تاريخ 3 نومبر تي پي ٽي وي ڪراچي سينٽر جي نائين انعامي ايوارڊ جي تقريب ٿي گذري، جن کي انعام مليو انهن جو به ڀلو ۽ جن کي انعام نه مليو انهن جو به ڀلو. هونئن به اهي انعام ڪي انسان کان مٿي ناهن ۽ انهن سان نه ڪي چار چنڊ لڳن ٿا. بندو پنهنجي شخصيت سان آهي. ڀلو آهي ته ڀلو آهي گندو آهي ته ڀلي ڪيترا به انعام ملنس. ڪهڙو ٿو فرق پوي هونئن به اڄڪلهه ڪيترائي ادارا آهن، جيڪي مال ڏيو ۽ انعام وٺو جي بنياد تي ڪم ڪن ٿا. جنهن ۾ ڪراچي جا ڪيترائي سوشل ادارا ۽ تنظيمون شامل آهن، جيڪي شامون ۽ رهاڻيون به ملهائن ٿيون. خادم انسانيت اعليٰ ڪارڪردگي جا انعام به ڏين، سو ذاتي طور مان ڪنهن شڪايتي اسٽائيل جو قائل ناهيان. ڀلا جي سائل آزاد کي بهترين شاعر جو ايوارڊ مليو ته ان سان اسان جي صحت تي ڪهڙو اثر پيو؟ پر هُو مولائي خوش ٿي ويو حالانڪ سائل چيو ته هن کي فاعلاتن ۽ فاعل جي به خبر ناهي. هڪ مزي جي ڳالهه اها آهي ته ادل سومرو مان ۽ سائل آزاد گڏ ويٺاسين . سائل کي فلو هيو جيئن ته هو منهنجي ڀرسان ويٺو هو. سو لڳاتار نڇون ۽ هلڪي جهڙ ڦڙ وقفي وقفي سان هلي پئي، آخر جان جي امان پائي عرض ڪيوسين ته قبلا! رومال رکو. يا وري ٿورو ٻاهر وڃي اندروني ۽ بيروني صفائي جو انتظام ڪري اچو. ورنه اجهو اسان جو به اهو حال ٿيندو. سائل آزاد جيئن ته هر ڪنهن ڳالهه کان آزاد آهي، فورن چيائين، يار! چئين سچ ٿو. پر بس هاڻي منهنجو وارو آهي. (يعني شاعري جي ڪيٽيگري انائونس ٿيندي) مان پنهنجو ايوارڊ وٺي پوءِ هليو ويندس. ٿورو صبر ڪر مون ادل ڏي ڏٺو. ۽ ادل مون ڏي ڏسندو رهيو ته هي ڪيئن ٿو چوي ته هي ايوارڊ وٺي ويندو، پوءِ سائل ئي اسان کي ٻڌايو ته ادل ۽ سائل روشن تارا ۽ مان مهراڻ ميگ ۾ نامزد آهيون. هن کي پنهنجي انعام جي پڪ هئي ۽ خاطري پڻ حالانڪ ان کان اڳ مون کي اها خبر ڪانه هئي ته مان ڪهڙي پروگرام ۾ نامزد آهيان. بهرحال ڳالهيون ۽ انڪشاف اڃا گهڻا ٿيا. اسان سائل کي مبارڪباد ڏني، پر اسان کي خبر هئي ته ان ايوراڊ واري پروگرام جي ٻين ماڻهن، فنڪارن ۽ دل ڪارن پاران هڪ عدد ڪا روايتي موٽ به ملندي. سو ان لاءِ جنهن کي ايوراڊ نه مليو. انهن جا جذباتي بيان ڇپيا جن ۾ ممتاز ڪنول جو بهترين بيان، سندس عقل، تعليم ۽ عمل جو عظيم الشان مظاهرو ۽ نمونو آهي. ممتاز ڪنول بيان ڪري ٿي ته ”مون کي هن وقت تائين ٽي وي تي ڪم ڪندي 13 سال ٿي ويا آهن. پر مون ان وقت تائين شايد اها اداڪاري نه ڪٿي آهي. جيڪا شگفته ڀٽو ڪجهه وقت ۾ ڏيکاري آهي. ٻارڙي اداڪار کي ايوارڊ ملي پر ان جي ڀيٽ ۾ ٽي وي جي سينئر اداڪارن مون طلعت حسين، شڪيل کي فقط تعلقات جي نه هئڻ تي ايوارڊ کان پري رکيو ويو آهي. هن چيو ته انتظاميه کي کي اهو ماڻهو وڻندو آهي. جيڪو بلڪل اگهاڙو هجي. ڳالهه ممتاز ڪنول گڏهه ۽ گهوڙي جي به ڪئي آهي. بهرحال ممتاز ڪنول کان شايد ”ٽي وي ٽيمپو“ ۽ ”ٽي وي ٽائيمز“ ۾ ڏنل پنهنجا انٽرويو ۽ آمريڪا جي ڪهاڻيءَ وسري وئي هجي. پر اسان کي اڃان ياد آهي ته ۽ اسان کي اها به خبرآهي. ته هن 13 سالن ۾ ٽي وي اندر ۽ ٽي وي کان ٻاهر ڪيتري سٺي ”اداڪاري“ ڪئي آهي جو اداڪاري هن جو پيشو به آهي. اسان ممتاز ڪنول جي اها ”اداڪاري“ مختلف موقعن ۽ جاين تي ٻڌي آهي. ۽ ڏٺي به آهي ۽ اسان کي اها به خبر آهي ته پاڻ ڪل وقتي ”اداڪاره“ آهي. هاڻي انهن ٻن ”اداڪارئن“ جي اداڪاري ۾ ٽي وي جو ڪهڙو ڏوهه؟ يقينن ممتاز ۽ شگفته وچ ۾ اداڪاري جو مقابلو معمول مطابق روزانو ٿيندو هوندو.ٻئي هڪٻئي سان ملندو، کلنديون ۽ گڏبيون هونديون هڪ ٻئي کي ڄاڻينديون ۽ سڃاڻينديون به هونديون. ممتاز ڪنول کي شڪايت آهي ته تعلقات نه هئڻ ڪري کيس انعام نه مليو آهي. اهو به غلط آهي. هو 13 سالن کان ”ڪم“ ڪري ٿي جيترا هن جا تعلقات آهن شايد ئي ڪنهن جا هوندا. جو ذري گهٽ وچ ۾ هڪ نسل جوان ٿي ويو آهي. سندس اڃان اڳتي چواڻي ته انتظاميه کي اهو ماڻهو وڻندو آهي جيڪو بلڪل اگهاڙو هجي. حالانڪ ممتاز ڪنول ۾ ”اداڪاري“جو سڀ خوبيون موجود آهن. ذاتي طور مون کي به سڀ ڪجهه خبر آهي. ايوارڊ واري ڏينهن سندس لباس به ڪجهه وڌيڪ ”زنانو“ هو، ان ڪري اهڙا لفظ گهٽ ۾ گهٽ ممتاز ڪنول جي منهن تي نٿا پون. باقي ممتاز ڪنول ۽ شگفته ڀٽو وچ ۾ ڪنهن مال تي يا ڪنهن حال تي ڪو ذاتي تڪرار آهي ته اها به پنهنجي نصيبن جي ڳالهه آهي، بهرحال ٽي وي ”اداڪاريءَ تي نه ادا وريءَ تي ايوارڊ ڏيندي آهي. جي مليو ته به واهه واهه جي نه مليو به واهه واهه
(روزاني هِلال پاڪستان ڇنڇر 13 نومبر1999ع)