لڪل ۽ کنڊريل مواد مٿان ويچار
سڀ ڪو پنهنجي ڪرت ڪار جي ڪٿا کوڙ ساري موج ۽ مهارت سان ڪندو رهندو آهي، هوبهو انهيءَ ڪڙي سان عمر جو ڳپل ڳهو پڙهڻ ۽ پڙهائڻ ۾ کپي ويو آهي. ان ڪري هن ڪتاب ۾ روايتي سکيا، ابتدائي ۽ ثانوي تعليم جي ادارن جي به ياد تازي ڪئي وئي آهي، ڇاڪاڻ ته تعليمي اِدارا ئي تمدن ۽ سڀيتا جا عظيم ٿنڀا رهيا آهن. ان اپٽار کي ڇڏي ڪري، موضوع جي کيتر جي مٽ سٽ ڪندي ڪن واقعن، موقعن، سير سفر جي وندر جي وڙن کي به نه وساريو ويو آهي، ساڳي سمي جي جائزن ۽ تجربن يا تجزين کي به جاءِ ڏنل آهي.
جڏهن ته تاريخ جي کيتر ۾ سرڪش بادشاهن سر ڦري اميرن، سٻر ساهيٽن ۽ پڌر پيل پرمارن جي ڪارنامن کي چڱيءَ ريت ٿانئيڪو ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ هر قلم ڌڻيءَ پنهنجي قوت ۽ ڪڙي کان گهڻو ٽپيل پهلوانن، وڏن شڪارين، يا هوندي وارن کي ڪتاب جي زيب زينت بنايو آهي. اهي خطرناڪ هستيون هر ننڍي وڏي جي ڪن ۽ وات آيل ۽ ٻڌل رهن ٿيون. مثال دارا شهنشاهه ايراني، سڪندر اعظم يوناني، چنگيز خان منگولي، تيمور خان به منگول هو؟ نادرشاهه ايراني وغيره جن کي ڏاڍ ۽ جبر جي جهان ۾ گهڻو ياد ڪيو وڃي ٿو، تن اڳرائي ڪندڙ جابرن ۽ پراون ۽ امن پسند ملڪن مٿان هلان ڪري دنيا ۾ رڳو تباهيون ۽ برباديون آنديون هيون.
جهان ۾ مذڪور آپيشاهن جي پيدا ڪيل مانڌاڻ کي ڪو به دانشور منهن موڙ نٿو ڪري سگهي. تاريخ اهي ڪردار هر نئين پود کي ياد ڏياريندي رهي ٿي، ليکڪ اهڙن پرمار شڪارين، هاڪاري اڙيالن ۽ پاڻ وهيڻن ڏاڍن جي ڏاڍاين جي لڙهي کي ڍونڍي هٿ ڪري تاريخ جي سيني تي آڻڻ ۾ سرگردان رهيا آهن. پوءِ ڀل ته اهڙي کوجنا کي ڳولهي ميدان تي پهچائڻ ۾ ورهين جا ورهيه لڳيو وڃن. ان جاکوڙ ۽ هورا کوري ۾ پنهنجي عمر عزيز جي اهم حصن کي ڳارڻ ۽ کپائڻ جي پرواهه نه ڪندا آهن. ساڳي انهيءَ مٿا ڪٽ مٿان ذاتي خرچ ڪرڻ کان به نه ڪيٻائيندا آهن. ان جستجو ۾ ڄڻ ته ڪا گوءِ کٽڻي پوي ٿي. اهو لکت وارو ڍنگ رواج پيل هڪ قسم جي ريت رسم پئي ٿي هلي.
مٿين وستار مان اها ماجرا به پڌري ٿيندي رهي ٿي ته ماڻهن جي گهڻائي شينهن کي گهڻو پسند ڪندي رهي ٿي. ساڳي سمي انسان پنهنجي مٿان ڪنهن نه ڦاڙيندڙ جانور جو نالو يا لقب چوائڻ تي پاڻي کان نڪري ويندا آهن، پر شينهن سڏائڻ تي ڏاڍا سرها ۽ گد گد ٿيندا آهن، اهڙي هانءُ ڦاريندڙ جاندار جي تصوير به ڇاتيءَ مٿان لڳائڻ ۾ ناز ۽ وڏائي ڄاڻندا آهن.
اها به هڪ لکيل ۽ چٽي حقيقت آهي ته پيڙهيل، ماريل، هار کاڌل يا ڪنگال ۽ ڀينگ ٿيل ڌڙي جو بيان ڪيو ويو هوندو ته ان کي نه ايتري مڃتا ملي هوندي نه وري ڌيان ڏنو ويو هوندو، ڇاڪاڻ ته ڊنگ ۽ ڦوروءَ کي سماج اڃا سوڌو ويجهڙو ۽ من پسند رکيو اچي ٿو.
بيان ڪيل وايو منڊل ان ڪري مٽ نٿو ٿئي، جو هتي تعليم عام نه آهي، هي ملڪ ورهاڱي کان اڄ تائين سکيا جي کيتر ۾ پٺتي ڌڪيل رهيو اچي ٿو. اها ڳالهه ڳڻيندي هن ڪتاب ۾ اپٽار ڪيل ڍنگ جي ابتڙ هڪ نڪور راهه سان هلجي ٿو، جن ۾ هيڪڙ ٻيڪڙ ڪردارن کانسواءِ انهن واکاڻيل وڻجارن کي جائگير ڪيو ويو آهي، جن کي فقط پنهنجا گهر ڀاتي ياد رکندا آهن، ٿي سگهي ٿو ته هن ڌڙي جي ڪارجن جي نرالي لکت کي ڏسڻ سان خاص سوچ ساڃاهه وارا شايد پسند ڪري وجهن، انهيءَ ريت ڪتاب جي ڪن وڙن کي پڙهندڙ دوستن جي وندر لاءِ ڪم آندو وڃي ٿو.
سنڌ جي اوطاق جو پسارو، سنڌي نصاب جي پڄاڻي تي پبلڪ سروس امتحان يا ڪاميٽي امتحان يا ورنيڪيولر فائينل امتحان، ملڪي آزاديءَ جو جائزو سنڌ ايڪتا ضروري، ڪلهوڙا دور جي غلط تاريخي ماڳ ”دهر“ جي درستي، ضلعي لاڙڪاڻي جي تاريخي ماڳن ماهوٽا، هٽڙي، ٽڳڙ، نائچ، نانگو شاهه هيرا منڊي، آريجا، مائي شاهل، وارثڏنو ماڇي وغيره ڳوٺ ۽ وسنديون ۽ اتي جي شخصيتن جي دلچسپ نموني وستار ڪئي ويئي آهي. ٽي سفرناما، انجمن صديقي جهڙن انوکن عنوانن کي نروار ڪيو ويو آهي. ان ريت لاڙڪاڻي پرڳڻي جي رنگين نچوڙجي وچور کي پڌرو ڪيو ويو آهي. هنڌن ماڳن جا نالا ته ساڳيا رهن ٿا، پر منجهن رنگ ٻيا ڀريا ويا آهن، جن ۾ گهڻي کان گهڻي نواڻ نروار ٿيل آهي.
تاريخي ماڳ ماهوٽا جي موهن جي دڙي جي سڀيتا سان نبست رهي آهي، جنهن ٿاڪ کي يوناني ليکڪن پنهنجن تاريخ ۾ سانڍيو آهي ۽ ٻين ڪيترن دانشورن به وسان نه گهٽايو آهي، پوءِ به هن سدا بهار وٿاڻ جي سيٺ تيجومل جي هڪ سؤ گهاڻن ۽ هڪ سئو ڏاندن جهڙي وڻج، ڌاڙيل سفر چاچڙ ماهوٽائي جا حيران ڪن واقعا، اتان ئي هڪ وينگس کي اغوا ڪندڙ سنڌ جي سياستدان، اديب ۽ دانشور کي وائکو ڪيو ويو آهي. هٽڙي ڳوٺ ته ڪيترن ئي واقعن سان ڀريل آهي، پر هتي جي حاذق حڪيم علي شاهه جي حڪمت ۽ غلام شاهه گويي جي فنڪاري ۽ شاعري پڌر پٽ ٿي آهي، هن جي فني صلاحيتن ۽ ادبي ڪاوشن جي ڪري سندس نالي کي ”هٽڙي غلام شاهه“ نالو ملايو ۽ ڳنڍيو ويو آهي، ان روءِ ۽ روپ سان اها جاکوڙ رهي آهي ته لاڙڪاڻي خطي کي هڪ نويلي ۽ نئين ڍنگ سان هن ڪتاب جي زيب زينت کي وڌايو ويو آهي، هاڻوڪو ٽڳر ڳو ٺ ڪنهن سمي تعلقو هوندو هو، جيڪو ڏوڪري تعلقي جي حدن ۾ آهي، ٽڳر کانپوءِ باقراڻي تعلقو جڙيو، ان پڄاڻا تعلقو لب درياءَ ٺهيو، جڏهن ته لب درياءَ ڪنهن به ماڳ مڪان يا وسنديءَ جو نالو نه هوندو هو. لب درياءَ جي نالي کي مٽائي ڏوڪري شهر کي تعلقي ۽ صدر مقام جو درجو ڏنو ويو، جڏهن ته هاڻوڪي باقراڻي شهر کي به تعلقي جي ڪڙيءَ تي جوڙيو ويو آهي، ٽڳر وسندي ارغون دور حڪومت ۾ سندن ظالم ڪمدارن کي به نشانبر ڪيو ويو آهي، ساڳي وٿاڻ تي ڪلهوڙا حڪومت سمي علامه مخدوم محمد اسماعيل جوڻيجو پريالوءِ وارو وڏي حيثيت سان اڀريو، جنهن سان نادر شاهه ايراني ۽ احمد شاهه ابدالي افغاني مليا. ڪلهوڙا دور جي بي بسي مٿان جائزو، نائچ ڳوٺ جا ابڙا زميندار، سِکَ ساهيٽا واپاري ۽ ڀٽائي سائين جن جو نائچ ۾ تڪيو پڌر پيل حقيقتون رهيون آهن، هونءَ ته ضلعي لاڙڪاڻي جي جاگرافي هن ٿاڪ جو ذڪر ڪري ٿي، يا ٻين ڪيترين لکتن ۾ هن جو رسمي بيان ٿيل آهي. اهڙي اڳ ۾ آيل مواد کان هٽي ڪري لڪل تاريخي ورقن کي ڳولهي لکيو ويو آهي. هتان جو زميندار علي محمد ابڙو راڳ ويراڳ ۽ ٿيٽر ڏسڻ جو ڏاڍو هيراڪ ٿي گذريو آهي. پراڻي دور ۾ لاڙڪاڻو سيئنما گهر رائل ٽاڪيز ۾ نورجهان ۽ ڀيڻس عيدن جهان زندهه ناچ ۽ گانا ٿيٽر جي شڪل ۾ ادا ڪيا، جنهن ۾ ابڙي زميندار هنن جو سکر، لاهور کان قصور تائين پيڇو نه ڇڏيو، ان جو نتيجو ۽ جائزو ڏنو ويو آهي.
نانگو شاهه هيرا منڊيءَ جي چڪرن ۾ ڪيترا امير، جاگيردار، زميندار ۽ ڪامورا ڦرجي ڦيريدار بڻجي ويا. ان چڪر بازيءَ ۾ هيرا منڊيءَ جي حسن، ناچ ۽ گاني جي هاڪ ۽ ناڻي جي دَن جي ڌاڪ وڏي اوج تي پهتي. اهڙي حسن جي کيڏ ۽ پيل خزاني مٿان فطري زوال اچي ڪڙڪيو. گهڻين شادين جو هيراڪ وڏو حاذق حڪيم، اديب، عالم، شاعر، فنڪار، سٺو شڪيل ڪيترن ٻولين جو ڄاڻو ڪليم الله شاهه هلندي هلندي وڏ گهراڻي جي عورت سان نڪاح ڪيو، ان واقعي جو نتيجو ۽ جائزو حيرت کان خالي نه آهي، ڏوڪري تعلقي جو ڳوٺ خير محمد آريجا ۾ روايتي سکيا گهر هند ۽ سنڌ ۾ هاڪارو رهيو، انهيءَ اداري جا علامه مخدوم شهاب الدين مڱريو ۽ علامه مخدوم نور محمد آريجو پڌرپيل عالم ۽ مدرس اعليٰ هئا، جن جا شاگرد رشيد علامه محمد عاقل شاهه هالاڻي، علامه محمد قريشي ٻيرائي، علامه سيد محمد راشد شاهه روضي ڌڻي عليه رحمة وغيره وڏا ناميارا علماءَ ٿي نڪتا. ملڪي آزاديءَ جون حقيقتون بيان ٿيل آهن، جن ۾ درسگاهه شهدادڪوٽ جا طالب گهڻو مشهور ٿيا، جن ۾ پير سيد تراب علي شاهه راشدي ۽ پير انور علي شاهه راشدي ناليوارا نالا رهيا، جن انگريزن خلاف ملڪي آزاديءَ جي لاءِ هند ۽ سنڌ ۾ وڏي هلچل مچائي ڇڏي.
مدرسو ملا ابڙا جي پيداوار مولانا احمد ملوي به خلافت تحريڪ کي زور وٺايو، دانشگاهه ڌامراها جي طالب ۽ بئريسٽر جان محمد جوڻيجي برٽش انڊيا حڪومت کي لوڏي وڌو، هند کان افغانستان تائين رڻ ٻاري ڏنو، مدرسي پير وڏل شاهه جي فڪر جي پيداوار مولانا پير مٺل شاهه راشدي آزاديءَ جي تحريڪن ۾ جيل ڪاٽيندو رهيو، پر انگريز مخالفت تان هٿ نه کنيائين. مدرسا هاءِ اسڪول لاڙڪاڻو مان فيض فضيلت وارا شاگرد سرشاهنواز ڀٽو، خانبهادر محمد ايوب کهڙو، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ملڪي ڇوٽڪاري لاءِ پاڻ پتوڙيو ۽ قربانيون ڏنيون، ملڪي آجپائي پڄاڻا سنڌ سان ٿيندڙ ڪلور ۽ ويڌن ويل کهڙي صاحب ۽ جتوئي صاحب جا مهاڏا اٽڪائڻ واکاڻ جوڳا رهيا. سنڌي ابتدائي تعليم سرڪاري نموني سنڌ اندر 1853ع کان هلي، جنهن جا امتحان ۽ نتيجا نڪرندا رهيا، ڪامياب شاگردن کي ”سندون“ (سرٽيفڪيٽس) ملنديون رهيون، جن ”سَنَدن“ جي اوسر جو احوال پيش ڪيل آهي، سنڌي تعليم کي زور وٺائڻ لاءِ ”اخبار تعليم“ نالي هڪ سرڪاري رسالو وجود ۾ آيو، جنهن ۾ خاڪا، بيان، مضمون سنڌي استاد ۽ تعليمي آفيسر لکندا هئا، جن جا موضوع تعليم جا طريقا ۽ اصول پڙهائڻ جي ڍنگ سان هئا، سنڌي نصاب، ڏيهي ۽ پرڏيهي شخصيتون، سائنسي ايجادون ۽ علم ادب مٿان قلم کنيل رهيو. سنڌ جي تاريخ ڪلهوڙا جي ليکڪ محترم غلام رسول مهر صاحب لکندي لاڙڪاڻي ضلعي جي مقام ”دهر“ لاءِ ظاهر ڪري ٿو ته اهو ماڳ هن کي سمجهه ۾ نه آيو آهي، ان وٿاڻ جي پرک پروڙ سان درستي ٿيل آهي. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ”اوطاق“ جو سنڌي سماج ۾ وڏو حصو رهندو اچي، جنهن ۾ عام ڪچهريون، رهاڻيون، آچار ويچار، صلاح مصلحتون هلندا رهن ٿا. زندگيءَ جي وندر خاطر راڳ ويراڳ ۽ مزاحي محفلون به رچايون وينديون آهن، اوطاق ڳوٺن جو ثقافتي ادارو ۽ سکيا گهر آهي، جنهن ۾ عوامي ڀلائي، شادي، فوتي، معيشت سڌارڻ جا رستا ازدواجي چڪرن ۽ ٻين ڦڏن جو ترت نيڪاليءَ جا گس گت ملن ٿا. جيئن ته ڪي هوندي وارا پنهنجا سير سفر قلم بند ڪري ڪتابي دنيا ۾ آڻين ٿا. ساڳي رنگ ۽ رس سان ٽي سفرناما ڏنل آهن، جن ۾ محمد صديق چانڊئي جو حرمين جو پيادل پنڌ، مسٽر عبدالحسين جوڻيجي جو سنڌ هند جو بنا سواريءَ سير ۽ ليکڪ جو تازو 2014ع ۾ عرب جي سرزمين جو 8 ڏينهن سفرنامو نظر مان ڪڍڻ جهڙا آهن، انجمن صديقي لاڙڪاڻو شهر جنهن جي اوسر ۽ دائري عمل کي ڏنو ويو آهي، جناح باغ انجمن صديقي ۽ سياسي ڌرين جي گڏجاڻين جو وڏو ڳڙهه ۽ مرڪز رهندو آيو آهي، تنهن جي ڪارگذارين کي آندو ويو آهي. وارهه تعلقي ۾ ”ڳوٺ مائي شاهل“ نالي آهي. محترمه شاهل عرف شاهه خاتون، جيڪا قمبر تعلقي جي جاگيردار گهراڻي جي هڪ مانائتي عورت هئي، سندس گهرواري ٻي شادي ڪئي، ان ڪروڌ مان نڪري پنهنجي نالي ڳوٺ قائم ڪري اچي ويٺي، انگريز دور حڪومت ۾ هن جي گهران چوري ٿي، جنهن جي واپسي نه ٿيڻ ڪري، برٽش حڪومت هن کي عيوض ۾ ٻه ٽي سئو جريب ناقبولي زمين ڏني، جنهن زمين ۽ ڳوٺ مٿان سندس پويان قابض رهندا اچن ٿا، قمبر شهر واسي ڌاڙيل پيارو گوپانگ کي گهٽهڙ ۾ ٿانيڪو ڪري پوليس مقابلي ۾ 1962ع ڌاري ماريو، جنهن ڪيتريون وارداتون ڪيون هيون. رتيديري تعلقي جي ڳوٺ وارثڏنو ماڇي مٿان افغاني گهلرن چڙهائي ڪئي، ڳوٺ واسين ماڇين ڏاٽن سان ڌاڙيلن جو مقابلو ڪري کين، ڀڄائي ڪڍيو.
مٿين ڌُنِ ۾ ضلعي لاڙڪاڻي جي پراڻي حدن کي ياد رکندي، قنبر، شهدادڪوٽ، ميروخان، سجاول، وارهه جي ماڻهن ۽ ماڳن کي به لکت جي دائري ۾ آندو ويو آهي.
اها به هڪ مڃيل ماجرا آهي ته ملڪ جي مهانگائي امن سلامتي اڻلڀ، ٿاڻيداري نظام جي ڦرلٽ ۽ اغوا انڊسٽري جو مانڌاڻ، سکيا سالن کان نجهڙي ۽ انصاف ڳولهيو نه لڀي جي ڪشمڪش ۽ پريشانين جي ڪري ڪي ٿورا ڪتابن کي ڏسڻ وارا آهن، جيڪي ساٿي گهرو بجيٽ ۾ ڪٽوتي ڪري ڪتاب ڳنهي پڙهندا رهن ٿا، سي وڏا جس کرا آهن.
جيئن ته اسرندڙ ملڪ ترقي ڪيل ديسن کان تعليم، فني سکيا، ذهني سوچ ۽ کوجنا جي ڪٿا کان گهڻو پوئتي پيل آهن، جيڪر ترقي يافته ڏيهه، پوئتي پيل ملڪن جي ڀلائي بهتري ۽ سلامتي چاهن ته پورو جهان جنت بڻجي وڃي.
ڊاول ديس انساني ٺيڪيداري جي وڙن ۾ عالمي ڀلائي ۽ عوامي جمهوريت جا راڳ ڳائيندا رهن ٿا. سچ پچ ته اهي دلال ئي غريب ملڪن جي بربادي ۽ اڻٽر حاڪمن جا ساٿاري ثابت ٿيندا رهيا آهن ته جيئن سر ڦريا ۽ ڊڪٽيٽر حڪمران سندن سازشي حرڪتن مٿان مٿا ٽيڪ ڪندا هلن ۽ پنهنجن ديسن جا ويري ٿي بيهن. گڏيل قومن جو چارٽر انساني بنيادي حقن جي سونهري لکت سان سينگاريل آهي، پر ان مقدس دستوري قلمڪاري جا ويري به پاڻ آهن.
مٿين ورتا جي ڏس ۾ اوڀر ڏور ۾ جاپان کي ائٽم بم سان اڏائڻ، ويٽنام سان ويڌن ڪرڻ ۽ ٽاڪوڙا وجهڻ، ڪوريا جي ڪٽ سٽ ڪري ڇڏڻ، وچ اوڀر جو مدامي مرڻاس ڪرائڻ، شام ۽ سوڊان ڏيهن جون وحدتون ٽوڙڻ، جنوبي ايشيا ۾ ملائيشيا ۽ انڊونيشيا مان ڀاڱا ڀيل ڪرڻ، عراق، افغان ۽ لبيا جون پاڙون پٽڻ واريون جوڙون توڙون، سڌريل ملڪ چورائيندڙ اتحادي ڌرين جو ابتو دستور رهيو آهي.
انسانيت جي لغوي کول، ماڻهپو، آدميت، شرافت، اخلاق، فضيلت آهي، پر ماڻهپي جا واڪ ڏيندڙ ترقي ڪيل ڏيهه انسانيت جي ابتڙ پنهنجي ڏاڍ ۽ سازشن جا هيراڪ ٿي چڪا آهن، جن ڪنگال ملڪن جي تڏا ويڙهه ۾ پئي ڪردار ادا ڪيا آهن. طالبان، القائده، بوڪو حرام، داعش وغيره تحريڪون به سندن کنڌي جي پيداوار آهن. پنهنجي اڳرائي، داداگيري ۽ گنهگاري کي گوڏي هيٺان سانڍي، مخالف ڌڙن کي دهشتگرد، بنيادپرست، انتهاپسند ڳڻي، کين ڪچليو وڃي ٿو. ڪنگال ديس پنهنجي ڪنگالپڻي ۽ بدحاليءَ جي ڪري ڊاول ۽ خوشحال ملڪن جا پيروڪار رهن ٿا.
حقيقت ۾ اپٽار ڪيل ويڙهاڪ ٽولا ته سگهو تباهه ٿي وڃن، پر انهن جي وحشي ڪاررواين کي اينگهائڻ ۽ زور وٺائڻ به خوشحال ملڪن جي حڪمت عملي ڪم ڪندي رهي ٿي، اهڙي ڇيڙ ڇاڙ ڪرائڻ جو ڪارڻ ڀينگين ۽ بيسهان ملڪن جي معدني وسائل تي قبضو ڄمائڻ آهي. ترقي يافته ملڪ امن پسند هٿ ٺوڪيون ۽ ويڙهاڪ منڊليون خوراڪ ۽ ٻيا انيڪ وسيلا ڪٿان آڻينديون رهن ٿيون، جو هو سالن جا سال ڪارروايون ڪندا رهن ٿا. پوءِ به اهي وحشي ويڙهاڪ چٽ ٿيڻا آهن. جيستائين اسرندڙ ملڪن جي تعليم جو سڌارو نه ٿيندو، تيستائين مغربي اتحادين جون من مانيون ۽ جوڙ توڙ جا ڄار ۽ ڌاڪا چٽ پٽ نه ٿيندا.
اتحادي ملڪن جي ويٽو پاورس جي جوڙ توڙ:
من ماني ڪندڙ پاڻ وهيڻا ۽ سگهارا يورپ آمريڪا اتحادي ملڪ عالمي تباهيءَ برباديءَ وارا هٿيار تيار ڪندا رهن ٿا. جڏهن ته دنيا جي ملڪن جي گهڻائي جديد فني صلاحيتن کان ڪوري ۽ اڻ ڄاڻ آهي، پر هن ڏس ۾ ڪو به نئون ملڪ اهڙي فني حرفت سازي ۽ ڪاريگريءَ جو ڍنگ هٿ ڪرڻ لاءِ جاکوڙ ڪري ڪنهن حد تائين سوڀاري ٿيڻ جي دنگن تي پهچڻ وارو آهي ته ڄڻ هن ڏيهه ککر ۾ کڙو هنيو. بنا ڍر جي اتحادي انهيءَ ملڪ جي ڪڍ پئجي وڃن ٿا، کيس هراس ۽ دٻاءَ ۾ رکڻ لاءِ مٿس پابنديون مڙهين ٿا. نيٺ ان ڏيهه جي معيشت کي کوکلو ڪري، کيس گوڏا کوڙائين ٿا. ان مان چڱيءَ ريت پڌرو ٿيو ته اتحادي، دنيا جي اسرندڙ ملڪن کي آزديءَ سان هلڻ نٿا ڏين.
اتحادين جي جڙتو راءِ ڦهلائڻ جو حربو:
ننڍي کنڊ ۾ 1857ع ۾ انگريز حاڪمن خلاف ملڪي ماڻهن آزاديءَ جي هلچل هلائي. انگريزن هنن کي دهشتگرد، فسادي ۽ باغي ٺهرائي، ڪچلڻ شروع ڪيو. 1896ع ۽ 1942ع ڌاري سنڌ ۾ ٻه ڀيرا مارشل لا لڳائي، سنڌين کي دهشتگرد قرار ڏنو ۽ هزارين سنڌين کي مشينن ۾ ڏيئي ڪتر ڪري شهيد ڪيو ويو.
هن سمي آمريڪا سرڪار جو ورلڊ آرڊر هلي ٿو، جنهن پٽاندڙ آمريڪا پنهنجي بچاءَ ۾ هر هنڌ هلان ڪري سگهي ٿي، پر جيڪڏهن ڪو ملڪ پنهنجي آزادي بحال رکڻ جي جاکوڙ ڪندي، اتحادين کان منهن موڙ ڪري ٿو ته اتحادي ملڪ ان آزادي پسند ملڪ جي خلاف دهشتگرديءَ جو بهانو گهڙي تيار ڪري، ان آزاد ملڪ کي چٽ پٽ ڪرڻ ۾ دير ئي نه ٿا ڪن. جهان جي آدمشماري ۾ مسلمانن جي ڳڻپ ڪنهن به مذهب کان گهٽ نه رهي آهي. ان وڌندڙ آباديءَ کان مغرب وارا ڊپ ۾ ڀريل رهن ٿا.
فوڪوياما: هن ماڻهوءَ کي اسلام دشمني جو وڏو خفت ۽ جنون آهي، هو اسلام کي اسلام و فاشزم ٺهرائي ٿو. انصاف جون حدون لتاڙ ڪندي وڏي واڪي چوي ٿو ته اسلام جي واڌاري سان تاريخ جو خاتمو گهٽ آهي، پر مغربي نظريه جو صفايو زياده ٿي ويندو. هن ساڙيل مغربي دنيا ۾ مسلمانن خلاف باهه ڀڙڪائي ڇڏي. هو گهري ٿو ته سڄي دنيا مٿان مغربي ممالڪ جي بالادستي ۽ فوقيت رهي.
سيميوئل هنٽنگٽن: هي حاسد به اسلام دشمن آهي، چوي ٿو ته اسلام دهشتگرد مذهب آهي، مغربي دنيا کي ايترو ڪميونزم مان خطرو نه هو، جيترو اسلام مان خوف آهي.
سچ پچ ته مغرب وارن ملڪن جي عجيب منطقي سوچ آهي، جڏهن ته مسلم شماري جهان جي آدمشماريءَ جي اڌ جيتري کن ٿيندي. مغرب وارن جون مقدس ڪتاب الله خلاف حرڪتون ۽ گستاخانا خاڪا ڇاپڻ سان ناروا ۽ بڇڙا حربا ڪم آڻي چيو وڃي ٿو ته اهو سڀ آزاديءَ راءِ جو اظهار آهي، چند ماڻهن جي ڇڙواڳي ۽ آوارگي واري راءِ جو احترام قائم رهي، پر ڪروڙها يا اڌ دنيا جي ماڻهن جي دل آزاري ٿيندي رهي. اها ته بين الاقوامي بي انصافي ۽ عالمي انڌير آهي.
مٿن ممڻ مچائڻ ۽ اڌ جهان جي جذبات کي ڀڙڪائڻ جي ڪري، جيڪڏهن انفرادي نموني گستاخانا خاڪا ڇاپڻ واري پريس پئرس مٿان هلان ٿي پئي، ڄڻ ته پوري مغرب مٿان آسمان ڪري پيو، جنهن وقت فلسطين جي علماءِ ڪرام ۽ صحافين کي جهاٽڪو ڪيو وڃي ٿو ۽ عربن جي ملڪن مٿان قبضن مٿان قبضا ڄمايا وڃن ٿا. تڏهن ته مغربي قوتون ڏاڍو تماشائي ۽ خاموش آهن.
[b]يورپي قومن جا دنيا جي کنڊن مٿان ڇاپا، ڌاڪا ۽ قبضا:
[/b] يورپي قومن پرمار ۽ شڪاري ڌاڙيلن ايشيا، آفريڪا کانسواءِ ٻي دنيا کي سمنڊ پار ڪري ڳولهي هٿ ڪيو، اتي جي رهاڪن کي تير ڪمان، ڀالا وغيره پراڻي دور جا هٿيار هئا، ان جي ڀيٽ ۾ يورپين وٽ جديد ٽيڪنالاجي وارا بارودي هٿيار، جن سان پراڻن رهاڪن کي تباهه برباد ڪري ڇڏيو.
جيئن ته آسٽريليا 29 لک چورس ميل زمين کنڊ آهي ته پوءِ 38 لک چورس ميل ڪئناڊا کي به ته کنڊ چوڻ جڳائي، برازيل به ساڳي ايراضي وارا ملڪ جنهن کي کنڊ سڏجي. اتر آمريڪا به کنڊ ليکجي، ڏکڻ آمريڪا کي وري پنجون کنڊ سڏجي، مذڪور پنجن کنڊن جي اصل ڄاون کي ماري ناس ڪري ڌرتي خالي ڪرائي، پنهنجن ماڻهن کي هتي آباد ڪيائون.
مذڪور کنڊن جي ڪروڙين جانين جو ڄاڻي ٻجهي ڪوس قتلام هڪ پاسي ڪيو ويو ۽ لکها چورس ميل زمين مٿان ٻئي پاسي ڌاڪا ڄمايا ويا. جڏهن ته ڪربلا جي قضيه کي صدين کان وٺي هر سال مسلمان غم ناڪ احتجاجن سان ياد ڪندا رهيا اچن ٿا، پر هن پنجن کنڊن جي اصلوڪي مالڪيءَ لاءِ ڪير به افسوس ناڪ ۽ غم ناڪ احتجاج ڪرڻ وارو ماڻهن جو ٽولو نه ڇڏيو ويو آهي. جيڪڏهن هجي به پر سندن واقعي کي ميڊيا تي آڻڻ وارو نه آهي، جيڪو هن عالمي ظلم جي داستان کي نندي ۽ بدنام ڪندو رهي، ڇا لاءِ ته ميڊيا تي به مغربي دنيا قابض رهي ٿي.
[b]مسلم ممالڪ:
[/b] دنيا جي گولي تي 57 کن مسلم ملڪ ٿيندا، جن جي زمين ايشيا ۽ آفريڪا کنڊن ۾ گهڻي کان گهڻي آهي، کين جيتري افرادي قوت تيتري پيداوار آهي، جنهن ۾ ذراعت، معدني، وسيلا، مٺي پاڻي جا ذخيرا، درياهه، سمنڊ، سامونڊي بندر آهن، مسلم قومي درد ۽ ساڃاهه رکندڙ مسلم سربراهن 22 سيپٽمبر 1969ع تي آرگنائيزيشن آف اسلامڪ ڪانفرنس (او آءِ سي) جو بنياد رکيو، جنهن جا هيٺيان مقاصد آهن:
1- مسلم اتحاد.
2- اسلام مخالف جڙتو راءِ جو توڙ.
3- يو اين او جي چارٽر تي عمل.
4- مسلم آزادي ۽ دفاع.
5- دنيا ۾ امن بحالي.
ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته مسلم امت اڌ جهان ۾ پکڙيل آهي، سندن تنظيم، او آءِ سي جو نالو ۽ پسارو ڀاري، پر مسلم ڏيهن ۾ ويراني ۽ ڀينگ ٿي وسي. حقيقت ۾ جيڪڏهن ڪنهن رٿا ۽ سٽا مٿان عمل نه هوندو، ته اها منصوبابندي بي ڪار ۽ اجايو رهجي ويندي. هي ادارو اڃا فعال ۽ ڪارائتو نه ٿي سگهيو آهي، ڇالاءِ ته مسلم دنيا جا ٽي ملڪ عراق، لبيا ۽ افغانستان چٽ ڪيا ويا آهن. صوماليا، نائيجريا، الجزائر، مصر، يمن، شام وغيره ملڪن ۾ خلفشار هلي رهيو آهي.
”دانشور آصف جيلاني جي لکت پٽاندڙ ٻي مهاڀاري لڙائيءَ ۾ آمريڪا فاتح ٿي دنيا ۾ نروار ٿيو. ڪوريا جي جنگ کان پوءِ هن سمي تائين 37 ملڪن خلاف دنيا ۾ لڙائي ڀڙڪائي آهي، جنهن ۾ لکها ماڻهن کي موت جي آڙاهه م جلايو وڃي ٿو. 2009ع ۾ دنيا جي ملڪن جملي 1531 کرب ڊالر فوجي خرچ ڪيا. جيڪڏهن دنيا ۾ امن سلامتي ٿي وڃي ته آمريڪا جون اسلحه ڪمپنيون بوينگ، لاڪ هيڊ ۽ جنرل اليڪٽرانڪ ٺپ ٿي وينديون، ان ڪري آمريڪا کي دنيا ۾ صلح سانت خلاف رهڻو آهي.“
امير مسلم ملڪ پنهنجن ڏيهن ۾ آڪسفورڊ ۽ ڪيليفورنيا جهڙيون يونيورسٽيون کڙيون ڪري وجهن ها، جن ۾ سڀني مسلم شاگردن جي داخلا جا دروازا کليا رکيا وڃن ها ۽ کين اسڪالر شپ جون سهولتون به ڏنيون وڃن ها. ساڳي وقت شيعا ۽ سني جلندڙ مانڊاڻ جي به تيزي سان پاڙ پٽڻ کپي ها جيڪو مرڻاس صدين کان ڪر کنيو مسلم ايڪي کي هاڃو رسائي ٿو.
اسلامي هيڪڙائي ۽ اتحاد پرمار ۽ سازشي ملڪن کي ڀانءِ نٿو پوي نه پيو، مثال لارينس آف عربيا کان عثمانيه خلافت خلاف عربن کان بغاوت ڪرائي، خلافت جو شيرازو ٽڪر ٽڪر ڪيو ويو. وري عربن خلاف اسرائيل کي تيار ڪيو ويو. هاڻي ته سائنسي سازشن سان اتحادي شڪارين پنهنجي حريف ايجنڊا تي مسلم ممالڪ کي رکيو آهي، جن مان ڪن اسلامي ديسن کي نيست نابود ڪري چڪا آهن، باقي واري واري سان دشمنيءَ واري لسٽ تي چڙهيل ملڪ تباهه ڪيا پيا وڃن. عراق ۽ لبيا جي تيل مٿان ڌاڪي جي ڪري اتحادي سستو تيل کڻندا رهن ٿا.
اولاهان ارڏا ملڪ پنهنجن حوارين سان ٻٽ ٿي، اسلامي دنيا جي بربادي لاءِ سي آءِ اي موساد ۽ را وغيره کي ڪم آڻي تخريبڪاريون ڪندا رهن ٿا. جيڪڏهن اسلامي دنيا کي آزادي ۽ سلامتي برقرار رکڻي آهي ۽ صحت، معيشت ۽ تعليم سڌارڻي آهي ته عالمي ڌوڪيبازن ۽ شڪارين کان بچاءَ رکڻو آهي. اسلامي بلاڪ ۾ انصاف، برابري ۽ ايماندارانه سياست کي اوليت ڏيڻي پوندي ته جيئن داخلي هيجان ۽ بحران ختم ٿي وڃن. ٻي حالت ۾ الهندي وارا شڪاري اسلامي ملڪن جي اندروني خلفشار جو بهانو ۽ جواز کڙو ڪري منجهن انقلاب آڻائين ٿا. انساني بنيادي حقن جي پائمالي جا ڍنڍورا پٽرائيندا رهن ٿا. اهڙين اٽڪلن ۽ حرفتن سان مسلم ديسن ۾ ساٽو ۽ ٻاڪر ڪٽو وجهرائيندا رهن ٿا.
[b]سنڌ جي سورن جو داستان:
[/b] مذڪور مسلم ممالڪ دشمني ۽ مخالفت جا افسوسناڪ باب بيان ڪرڻ کانپوءِ پاڪستاني پاليسي حقيقتن جي چيري جي اپٽار ڪجي ٿي، جيئن ته هي ملڪ سنڌ ڄائي قائداعظم محمد علي جناح صاحب ۽ سندس سنڌي ساٿين گڏجي ٺاهيو، جن سنڌ اندر ملڪ جي گادي، بنگلا، آفيسون، پلاٽ، اثاثا ۽ ڪروڙِن روڪڙ پيش ڪئي، جن جي سهاري ۽ ٽيڪ سان پاڪستان کڙو ٿيو. پياري نئين مقدس ملڪ ۾ رهندي سنڌين جي غلامي واري دور (برٽش) سان ڀيٽ ڪجي ٿي:
[b]برٽش غلاميءَ وارو دور 1843ع کان 1947ع:
[/b] 19 فيبروري 1843ع تي انگريزن سنڌ ملڪ مٿان حڪومت شروع ڪري ڏني. انهيءَ غلامي واري دور ۾ سنڌ اندر ملڪ جي حالتن ۾ وڏو ڦيرو اچي ويو. سنڌ ۾ قانون جو جديد مانڊاڻ کڙو ٿيو. فوجداري ۽ سول پاسي جا قاعدا قانون تيار ٿيا. ڇپائي جي مشين سنڌ ۾ علم ادب جي لاءِ تاريخي انقلاب کولي ڇڏيو. نتيجو اهو نڪتو جو علم ادب ۽ فن جي وسيلي سنڌ کي چار چنڊ لڳي ويا. سنڌ جي معيشت ۽ صحت ۾ وڏو واڌارو اچي ويو. تعليم تربيت ۽ صحافت جي ميدان ۾ وسعت ٿي ويئي. سنڌي قوم کي هي پهريون موقعو مليو جنهن ۾ هو سياسي ڍنگ سان سنڌ جي معاملات کي گهرائي ۽ دلچسپيءَ سان وٺڻ لڳا. ان حالت ۾ سنڌ کي انگريزن هيٺيان پنج تحفا ۽ سوغاتون عطا ڪيون، جن جو ذڪر خير ڪجي ٿو:
1) سنڌ جي پهرين گورنر انگريز جنرل نيپئر سنڌ مان ڪارو ڪاري هچا ۽ وبا ختم ڪري، امن امان بحال رکي ڏيکاريو.
2) 1853ع ۾ سنڌي الف-ب صورتخطي تيار ٿي ۽ سنڌي تعليم جاري ٿي.
3) 1861ع ۾ ريلوي لائين سنڌ ۾ وڇائي، ريل گاڏيون هلايون ويون.
4) 1889ع ۾ روهڙي سکر لئنسڊائون پل سنڌو درياهه مٿان کڙي ٿي، جنهن تي ريل گاڏيون هلايون ويون.
5) 1932ع ۾ سکر بئراج تيار ٿي، جنهن جي کٻي ۽ سڄي پاسن کان ست وڏا واهه کوليا ويا، جن جي وسيلي سنڌ جي لکها غيرآباد زمين کي گلستان بنايو ويو.
[b]ملڪي آزاديءَ کان پوءِ وارو دور 1947ع کان 2016ع:
[/b] سنڌي ماڻهن انگريز غلامي دور کان 14 آگسٽ 1947ع تي ڇوٽڪارو ماڻيو ۽ سنڌي قوم سوچيو ته پنهنجي آزاد ڪيل ملڪ ۾ عزت نفس، خود اعتمادي، خوشحالي ۽ سلامتي رهندي. ڪراچيءَ ۾ پاڪستان جي گادي ٿي چڪي، مرڪزي سرڪار، سنڌ جي ڏنل اثاثن جو قرض اڃا واپس ئي نه ڪيو ته سنڌي قوم کي بنيادي حقن کان نرهه ڪيو ويو. 1955ع ۾ ون يونٽ ڪري سنڌ صوبي جي وحدت ۽ سلامتي چٽ ڪئي وئي، جنهن جي آڌار تي پنجاب ۽ سرحد صوبن جا لکين ماڻهو سنڌ ۾ گهڙي پيا، جن سنڌ ۾ نوڪريون، ڪاروبار، ڪارخانا، ٽرانسپورٽ، پئٽرول پمپ لڳايا ۽ زراعت جي ميدان ۾ وڏيون وڏيون زمينداريون تيار ڪري ورتائون. ان کانسواءِ غيرملڪي لوڌيون لکن جي ڳڻپ ۾ سنڌ اندر آڻي آباد ڪيون ويون ته جيئن سنڌي قوم کي اقليت ۽ ٿورائيءَ ۾ آڻجي.
مٿين ڏاڍ ۽ بي داديءَ خلاف سنڌي عوام واويلا، احتجاج، جلسا، جلوس ڪڍيا. سنڌي ميڊيا ۽ عوام وفاق جي انهيءَ سرڪشي ۽ داداگيريءَ تي هلچل ۽ ٻڙڌڪ مچائي ڇڏيو. سنڌي ليڊرن کي ملڪ دشمن ۽ اسلام مخالف قرار ڏيئي کين جيل ۾ بند ڪيو ويو ۽ سنڌي اخبارن، رسالن ۽ اهڙي قسم جي لکيل مواد مٿان بندش مڙهي ڇڏي، پوءِ ته اهڙي هر طريقي جي ظلم، جبر ۽ دٻاءَ جا در کوليا ويا، جنهن ۾ معدني وسيلن مٿان قبضا، دريائي پاڻي تي ڄمت، سامونڊي بندر، ڍل، ٽيڪس اڳاڙي ۾ سنڌ کي چوٿائي حصي کان به نرهه ڪيو پيو وڃي. سنڌ جي معيشت، تعليم ۽ صحت تيزيءَ سان تباهي ڏانهن ڌڪبي وڃي ٿي. سنڌ ۾ هٿيارن ۽ نشي آور شين جو کلي عام واپار پيو هلي. سنڌ ڄاون هندن کي سنڌ مان زوري تڙيو وڃي ٿو ۽ انهن جي جاين تي غيرملڪي ڀڳوڙن کي هتي آباد ڪيو وڃي ٿو. سنڌ ۾ امن سلامتي نالي ماتر رهي آهي. قبيلائي تڪرار تيز ترين هلي ٿو. ڪارو ڪاري ڪهرام، سرداري سَلَٽُ ۽ جرڳن جا چاڙهاڪا، اغوا ڪاروبار جون آسمان سان ڳالهيون هلن ٿيون. سنڌين کي لاشن جا تحفا پلئه پون ٿا ۽ آخر ۾ سنڌ کي ڀاڱا ڀاڱا ڪرڻ جون تيز سازشون پيون گهڙجن.
حضرت علي رضي الله عنه جن فرمائن ٿا:
”الملک يبقيٰ مع الکفر، لا يبقيٰ مع الظلم“
ترجمو: ”حڪومت ڪفر سان هلي سگهي ٿي، پر ظلم سان نٿي هلي سگهي.“
جيڪر مهاجر برادري هن آڇ ۽ صلاح تي عمل ڪري ها:
ڪتاب الله ۾ آهي:
ہَلْ جَزَآءُ الْاِحْسَانِ اِلَّا الْاِحْسَانُ۔
ترجمو: ”ڀلائيءَ جو بدلو ڀلائي ۾ ادا ڪريو.“
جيڪڏهن مهاجر برادري سنڌي ٻولي ۽ سنڌي تعليم کي ذوق سان پنهنجو ڪري وجهي ها ته سنڌي ٻولي ۽ ثقافت مٿان ڇائنجي وڃي ها، ان حالت ۾ صوبائي ڍل، ٽيڪس ۽ معدني پيداوار مان سنڌ کي صحيح ۽ جائز حصي رسي پلئه پوي ها، سنڌي مهاجر ڏڦيڙ وجود ئي نه وٺي ها. هي ٻه واٽي جي مفاد جا ٺيڪا ۽ دنگا فساد به پيدا نه ٿين ها.
حقيقت ۾ مفادن جي ٽڪراءَ ۽ ڇڪتاڻ جي نتيجن جي انتها نه هوندي آهي، بي پرواهي واٽ سان للڪارون ڪري چوڻ ته ”ٽي وي اور مڪان بيچو، هٿيار خريد ڪرلو“ ان قسم جي دٻاءَ ۽ دئونس مان ڪو به ۽ ڪڏهن به لاڀ نڪرڻو نه آهي، جيڪڏهن انهيءَ هچاري واٽ سان ڦل ملي ها ته جرمني نازي ۽ اٽلي فاشي پروگرامن کي ملي ها، جيڪي اڄ تائين عالمي ڪامراني ماڻين ها، پر هو ٻئي پسارا نيست نابود ٿي ويا. انساني فطرت هميشه دٻاءَ جو جواب ڏهڪاءَ سان پئي ڏنو آهي.
سنڌي ماڻهن مهاجرن لاءِ عظيم قربانيون ڏنيون آهن، جنهن جو بدل ۽ مٽ دنيا جي تاريخ ۾ هٿ اچڻ مشڪل آهي. دنيا جي ڪنهن به ملڪ ۾ انساني بنيادن تي ٿوري وقت لاءِ پناهه ۽ عارضي رهائش ملندي رهي ٿي پر لکها ماڻهن کي هڪ ملڪ ۾ دائمي شهريت نصيب ٿيڻ محال آهي. دنيا جي 57 مسلم ملڪن ۾ سعودي عرب ۽ ايران وڏن ايراضين وارا ۽ خوشحال ٺيڪيدار ڏيهه آهن ۽ سني شيعا جا اڳواڻ ته آهن، پر ٻئي ديس واري غير عرب (اجنبي) ۽ ڌاري ايراني کي مستقل شهريت ڏيڻ لاءِ بنهه تيار نه آهن.
هاڻوڪو مهاجر سنڌ ڄائو ٿي چڪو آهي، اڳئين پيڙهي مان گهڻي ڀاڱي ڪافي الله تعاليٰ کي پيارا ٿي چڪا آهن، جن کي سنڌ ڌرتي پنهنجي سيني ۾ سانڍي ڇڏيو آهي. نئين ٽهيءَ جو جيئڻ مرڻ به دائمي سنڌ سان رهندو. ان ڪري سنڌ ڌرتي، ٻولي، ثقافت سان وفادار رهڻ کپندو آهي، ائين نه ٿو جڳائي، کائي، رهي، مري سنڌ ۾ پر ڳائي وڄائي وري ڪنهن ڌارئي هنڌ لاءِ، جتي بنا پاسپورٽ وڃي ته جاسوس ٺهرائجي عمر ڀر جيل ۾ رهي. ٻن مهاڀاري لڙاين دنيا کي تباهي بربادي کانسواءِ ڪجهه نه ڏنو. منفي سوچون ڪنهن به ڌڙي کي لاڀ نه ڏئي سگهنديون. هن سمي مهاجر برادري ڀارت واسي ڪڏهن به نه ٿيڻي آهي، نه وري سنڌي پنهنجي پياري پاڪ پوتر ڌرتي سنڌ سونهاريءَ تان هزارن سالن جي مالڪي ڇڏي ڏيندا، ٻنهي ڌرين کي سرچاءَ ۽ سهڪار جي راهه وٺڻ ۾ عظيم فائدا ملي سگهندا.
[b]مڪتب ۽ مدسن جي مفت ۽ عام تعليم:
[/b] سنڌ ۾ سرڪاري تعليم مٿان اربين رپيا خرچ ڏيکاريو وڃي ٿو، پر تعليم تباهه ڪن ۽ نه جهڙي آهي. سرڪاري ڳاٽي ڀڳي تعليم کان مڪتبن مدرسن جي مفت سکيا بهترين ڍنگ سان هلي رهي آهي. قديم دور کان هن سکيا جو ڌاڪو هلندو اچي ٿو، جنهن جي ثابتي ۾ علامه جعفر ديبلي، علامه جعفر بوبڪائي، علامه سنڌي عطا عربي شاعر، علامه محمد حيات چاچڙ گهوٽڪي، علامه محمد معين ۽ علامه محمد هاشم ٺٽي وارا، علامه مخدوم محمد اسماعيل پريالوءِ ۽ هاڻوڪو علامه غلام مصطفيٰ قاسمي جنهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ سوين اسڪالرن کي ڊاڪٽر (پي ايڇ ڊي) بڻائي ڇڏيو.
سنڌ جو تاريخدان دانشور ڀيرو مل مهرچند آڏواڻي پنهنجي ڪتاب ”سنڌي ٻولي جي تاريخ“ ۾ لکي ٿو ته ڪلهوڙا دور حڪومت ۾ پارسي تعليم اڄ جي ثانوي تعليم جي برابر هوندي هئي، مسلمانن سان گڏ هندو به ساڳن ادارن ۾ پڙهند اهئا. هندو پارسي سکيا ۾ ماهر ۽ گوهر ٿي نڪرندا هئا. هو سنڌ حڪومت جي علم ادب ۽ خزاني مٿان ذهين عملدار ثابت ٿيا.
ڊاڪٽر غلام محمد لاکو ”ڪلهوڙا دور حڪومت“ ڪتاب ۾ ڄاڻائي ٿو ته ديوان موٽو مل، ديوان گدو مل حڪومت ۾ وڏي درجي وارا هئا. ديوان چيلا رام، ديوان مانجهو مل، ديوان گنشام داس، ديوان ٻالڪرام ۽ ديوان گلاب راءِ سنڌ انتظاميا ۾ اعليٰ حيثيت جا مالڪ رهيا. مدرسا تعليم، هندو مسلم گڏيل تعليم ڳڻجڻ ۾ ايندي هئي.
هاڻي به مدرسا تعليم مفت ۽ سياست توڙي اسٽرائيڪن کان پري آهي. مدرسا تعليم جي نصاب ۾ جيڪڏهن مئٿس، سائنس ۽ فني تعليم جو واڌارو ڪيو وڃي ته ان تعليم مان جديد تقاضائن ۽ گهرجن موجب پورو پورو فائدو وٺي سگهجي ٿو.
[b]سنڌ جي تعليم سنڌين جي زندگي:
[/b] سنڌ جي بقا بحالي، ڀلائي خوشحالي ۽ سالميت سلامتي تعليم جي عام واڌاري ۽ سڌاري ۾ سمايل آهي. هالي ووڊ، بالي ووڊ ۽ لالي ووڊ جي خفت ۽ سوداءَ کان سنڌ لاءِ سکيا 84 چنڊن جي برابر آهي. جنسي چڪرن ۽ مڪرن جي سوز گذار ۾ شوڪارا ڀرڻ، اڀا ساهه کڻڻ ۽ پيار جي ڀوت مٿان ڇڪن ٿي سماج جي تڏا ويڙهه ڪرائڻ جي سنڌ کي ڪا به لوڙ نه آهي. تعليم کانسواءِ روشن خيالي سنڌين جي خلاف ثابت ٿيندي رهي آهي. ان لاءِ روشن خيالي فقط سنڌ جي سکيا ۾ ڏيکارڻ کپندي آهي.
سنڌ جو هر ذي فهم ۽ سڄاڻ سٺي نموني ڄاڻي چڪو آهي ته تعليم کاتي تي بجيٽ ۾ اربين رپيا ڏيکاري، وزير ۽ سيڪريٽري ڦرلٽ ۾ جنبي وڃن ٿا، جڏهن ته مٿن تعليم جي بڇڙي ڪارڪردگي جا الزام ڌاريا وڃن ٿا ته هو عوام جي حملن جو رخ مٽائڻ لاءِ گوسڙو ماستر يا وڏيرا شاهي جا اسڪولي عمارتن مٿان قبصا يا اڳين وزيرن جون کاتي ۾ ناجائز سوين بلڪه هزارين ڀرتيون کولي عوام کي حيران ڪندا رهن ٿا، پر پنهنجا ڌاڙا لڪايو پيا لڪائين ان ڪري تعليم نٿي سڌري.
سنڌ صدين کان ڦربي، لٽبي، پيڙهبي ۽ ماربي رهي آهي، هاڻي به جيڪڏهن ائين طئه ڪجي ته تعليم فقط حڪومت سڌاري سگهندي ته پوءِ ٻه ڇيها رسندا، حڪومت ڄاڻي ٻجهي نٿي سنواري ته پوءِ اسان انفرادي سکيا جي وٺڻ لاءِ ڪا به جاکوڙ نه ڪريون، اهو پنهنجي پير تي پاڻ ڪهاڙو هڻڻ برابر آهي.
ان ڪري تعليم تان سر ۽ سرمايو ٻلهار ڪرڻو آهي، ذهني ذوق ۽ دل جي لڳڻ ۽ هورا کوري سان تعليم پرائڻ کپي، سکيا جي جستجو ۽ جاکوڙ ۾ ڏينهن رات، ننڊجاڳ ۾ تعليم جي پرائڻ جا خواب ۽ سپنا لهڻ گهرجن، سنڌ جي مارين، موملن، مهرين، وينگس، سسئين، سهڻين، سورٺن، ليلان، نوران وارين راڻين ڌيئرن، ڀينرن ۽ مائرن کي تعليم جو برهه ۽ نينهن جاڳائڻ ۽ نباهڻ جڳائي، سکيا جي راهه رستي جي تانگهه، تنوار تڙپ ۽ تجسس پيدا ڪرڻ کپي، جنهن سان سائنسي مضمون، پي ايڇ ڊي ۽ سي ايس ايس جي امتحانن جيڏا ٻڌا ڏاڪا سر ڪرڻ کپن. اهڙي ريت سنڌي جوانن کي پنهنجو املهه جيون ۽ حسين زندگي خماري دونهن، ولايتي پاڻي ۽ ديسي گهرڙ گهوٽ وارن پاڻين کي پري رکڻ جڳائي. ڇو ته سنڌي نويلن جي لاءِ اصل ڌن دولت صحت ۽ تعليم آهي، جنهن جي وندر ۾ رڌل رهڻ گهرجي. جان ۽ جسم کي سکيا جي سونهن، صورت، عزت، عظمت سان سينگارڻو آهي ته فيصلو ڪرڻو پوندو ته زندگي تعليم ۽ تعليم زندگي آهي. اصل اثاثا، ناڻا، خزانا ۽ بئنڪ بئلنس تعليم ئي آهي.
جيڪڏهن زيست جي سڀني پاسن پهلوئن جي لڪل ناڻي کي ڳولهي لهڻو آهي، ته پنهنجن گهرن، ڪٽنب، قبيلن ۽ پاڙن مٿان قيمتي وقت قربان ڪري، کين سکيا سان سنوارڻو پوندو. سچ ته پوري سنڌ هڪ روحاني گهر آهي، جنهن جو ننڍو وڏو مرد عورت، جوان، پوڙهو ڪيڙي، ڍالي، سڌاري،سهڻو سڄاڻ ۽ حسين همٿ وارو بڻائي کڙو تڙو ڪري تيارڪرڻو آهي. ان ۾ ڀيل، باگڙي هجي، جوڳي، ڪولهي شمار جي، ميربحر ماڇي ڳڻجي يا هندو مسلم، اوڏ ليکجي، سڀ کي جديد ۽ نئين رنگ ڍنگ جي تعليم سان نوازڻو آهي.
اهوئي سنڌ جو سنڌين مٿان اولين ۽ اتم قرض ۽ فرض رهندو اچي ٿو، جنهن جي نباهڻ ۽ ڀاڙڻ سان سنڌين جا کسيل ۽ ڦريل حق ۽ لاڳ واپس ورندا. ان ريت ايڪتا اتحاد جي سگهه، ڪاڇي، ٿر، بر جا اندريان ٻاهريان خزانا ۽ کاڻيون پاڻهي ور چڙهنديون. سکيا جي هڪ ٽول سوگهي ٿيڻ سان سوين سَڌون، هزارين حاجتون، لکين لوڙون، ڪروڙين ڪارون ۽ اربين آرزو ۽ اونا سولائيءَ سان سڌا ٿي ويندا.
ڏٺو وڃي ٿو ته هرڪو ماڻهو پنهنجي ڪاروهنوار پٽاندڙ وڏي ذوق سان ڌنڌي، ڪاروبار جون ڳالهيون ٽاڻا ٽلون ۽ ٽيڪا ٽپڻي ڪندو رهي ٿو. هوبهو ائين مان به منڍ کان پڙهائڻ سيکارڻ سنوارڻ واري واٽ سان سلهاڙيل رهيو آهيان، هن ڪتاب ”لاڙڪاڻو سڀيتا سندو ناڻو“ کي رسمي وستار سان ضرور ڀريو آهي، پر پنهنجي ڪار ڪرت جي وندر وچور سان روحاني ادارن کي به نروار ڪندو رهيو آهيان. 1962ع ڌاري مڊل اسڪول ٻيڙو چانڊيو جو هيڊ ماستر فدا حسين قادري صاحب ۽ سندس عملي مان استاد لڇمڻ داس ۽ ٽيون ٻاهران آيلن ۾ مان رسيس چند گهڙيون رهاڻ ڪئي سون، مسٽر فدا حسين مون کان پڇا ڪئي ته توهان ماستريءَ مان راضي آهيو مان کيس چيو ته منهنجو ماستري من پسند پيشو آهي، پاڻ پڌرو ڪيائين ته ”مان ماستري پسند نٿو ڪريان“ مان پنهنجي پسنديده ڌنڌي جي رهاڻ جي نوڪري دوران 16 سال هڪ پائلٽ سيڪنڊري اسڪول لاڙڪاڻي ۾ گهاريا، جتي چئن هزارن کان مٿي شاگرد شماري ۽ سئو کان ڪجهه مٿي سيکارڻ وارن جي ڳڻپ رهي. هر هڪ ڪلاس روم ۾ 120 جي عدد اندر پرائڻ وارن جو انگ رهيو ٿي. سچ پچ ته سکيا گهر مندر، گرجا ۽ مسجد جي درجي تي سمجهڻ کپن، جنهن ۾ قومي خدمت ۽ ذاتي عبادت ڪرڻي آهي. تعليمي ادارن جو تقدس بحال رکڻ فرض ۾ شمار آهي. هر اداري ۾ دنيا جا عجائب آهن، جتي استادن جي لاءِ نئين سج نئون جهان آهي. هن هنڌ اسيمبلي ۽ پارليامينٽ آهن، جنهن ۾ مرڪزي توڙي صوبائي حڪومتون آهن، کين آئين پٽاندڙ جمهوري رنگ سان هلائڻو پوي ٿو، اداري ۾ کوڙ سارا جهنجهٽ اڀرن پيا، جن کي حل ڪندي تجربن جو انبار پيو ڪٺو ٿئي، نه رڳو ٻار پيا سکن، پر استاد به پنهنجي ڄاڻ ۾ نت نواڻ پيا آڻين. پاڪ پوتر اداري جي تيار ٿي وڃڻ لاءِ روزانو شيو، غسل، ڪپڙا ڪريز سان، بوٽ پالش، ڪائي جي چمڪ جيان سينگارجي سنوارجي اچڻو آهي. ٻيڙي يا اڻ وڻندڙ هيرن ۽ عادتن کان ڪوهين ڏور، سدائين کلمک چهرو رکڻو آهي، ڪلاس ۾ ٽپڻ سان استاد ٻارن جي چاهت نه چاهت پروڙي وڃي ٿو، تڏهن ته سکيا جو عمل اثرائتو رهي سگهي ٿو.
منهنجي سياسي ڌڙن توڙي گسٽا جي ڪارگذارين کان دوري رهي، ٽيوشن کان پري، فقط پڙهائڻ پڙهڻ، سيکارڻ ۽ سکڻ سان پاٻوهه ۽ اسڪولي خالي پيرڊس ۽ گهرو وندر ۾ ڪتاب ساٿي رهيو. اسڪول جي تعليمي ڦل ۽ نتيجن جي ڪاٿي کي سولائيءَ سان پيش نٿو ڪري سگهجي. باقي گهرو تعليم جي لاڀ جي پڌرائي ۾ ٻه ڀائر ايل ايل بي ٿيا، جن ۾ هڪ ائنٽي ڪرپشن ۾ ايس پي ٿي رٽائرڊ ٿيو. ٽيون ڀاءُ ايريگيشن کاتي ۾ اي سي ٿي فارغ رهيو. منهنجو فرزند روايتي سنڌي پرائمري، سيڪنڊري کان انٽر ميڊيئٽ ڪاليج لاڙڪاڻي مان نڪري ڪراچي يونيورسٽي مان بي اي انجنيئرنگ ڪري هڪ فيڊرل گورنمينٽ جو امتحان پاس ڪري تربيت وٺي آفيسر ٿيو. ان بعد سي ايس ايس سر ڪري (ڊي ايم جي گروپ) ۾ ويو. هي شاگرد ڪنهن به ڪئڊٽ يا ايچيسن ڪاليج لاهور ۾ نه پڙهيو. هن جو تعليمي سفر ڏاڍو مزيدار آهي، جنهن کي پائلٽ سيڪنڊري اسڪول جي لکيل ”تاريخي ڪتاب“ ۾ ڏنو ويو آهي.
مون وارو ذاتي تعليمي وايو منڊل به اچرج کان واندو نه آهي. ايم ائڊ ۽ ايم اي جي امتحانن کان اڳ ۾ ئي پي ايڇ ڊي ڪرڻ جو خفت ۽ ويڳ ڌيان مٿان سوار رهندو هو، جنهن 10 سال اوسيئڙا ۽ رولڙا ڪرايا، ڦڏن جي منهن وڌو. رت ست ڪڍيو، ڪافي خرچ ٿيا، ٽي ڄڻا، وي سي مٽيا، جن ۾ پهريون محترم شيخ اياز صاحب، ٻيو معزز ابڙو محمد الياس صاحب، ٽيون جناب صديقي مظهر صاحب جنهن کان سورن سندي سند نصب ٿي. هاڻي ٿوريون پي ايڇ ڊي آزمائش جي اگرن اوکن ڦلن جون پچارون اپٽار ڪجن ٿيون.1974ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو ڏانهن مان پي ايڇ ڊي ۽ مسٽر نثار احمد صديقي ريٽائرڊ ڪمشنر ڊي ائڊ امتحانن لاءِ جدا جدا پنهنجي روءِ وياسون، روءِ داد لهي، سنڌ جي تعليمي سيڪريٽري سيد پناهه علي شاهه سان به پنهنجي منهن اسٽڊي ليو لاءِ ملياسون جنهن ڊگهي موڪل ڏيڻ ۽ ڊاڪٽري امتحان ۾ ويهڻ جي اجازت عطا ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، ظاهر ڪيائين ته سيڪنڊري تعلم کي ڊاڪٽوريٽ ڊگريءَ جي لوڙ نه آهي. صديقي صاحب وڃي پي سي ايس ڪري روينيو کاتي کي لڳو. مان محترم محمد عاقل هنڱوري صاحب جي لاڳاپي سان کاتي کان موڪل وٺي ويس.
انهيءَ ڏس ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل، ڊاڪٽر نذير احمد مغل ۽ ڊاڪٽر محمد ابراهيم شاهه جي رهبري وٺڻ لاءِ سنڌ يونيورسٽيءَ جون ڪيترا ڀيرا ياترائون ڪري چڪو هوس، پر هو صاحبان موجود ئي نه رهيا، ان لاءِ منهنجا ڦيرا ۽ ڀيرا اجايا ۽ بي سود ثابت ٿيندا هئا.
ان سمي سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پاڪ اسٽڊي جو شعبو کڙو ٿيو، جنهن مٿان محترمه ڊاڪٽر حميده کهڙي صاحب کي ڊائريڪٽر ڪري رکيو ويو، جنهن سان ملاقات ڪري کيس من جي مراد پيش رکي، محترمه وڏي درياءَ دليءَ سان صلاح مشورا ڏيئي تيار ڪري ڇڏيو. پوليٽيڪل سائنس جو کيتر به هن بيورو جي حدن ۾آيو ٿي. مان اسڪالر جي حيثيت سان فارم ڀري مقرر واجبات ادا ڪري ڇڏيا ڊاڪٽر صاحبه جي رهبريءَ ۾ پي ايڇ ڊي ڊگري جي تحقيقات ڪرڻ لاءِ درخواست پيش ڪئي جيڪا قبول ٿي چڪي، ان وچ ۾ 5 ڊسمبر 1975ع تي موضوع منظور ٿيو.
Role of Polilfcal leadership of Larkana District: Wlth perticular reference to Provincial and National palitics during British Period.
ڊاڪٽر صاحبه سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ گهرائي لڳاتار ٽي ڏينهن ٿيسز جي سمجهائڻ تحقيقات ڪرڻ جا نمونا ۽ لکڻ جي ڍنگ تي طريقا سمجهايا. ساڳئي وقت اهو به چئي ورتائين ته مون کي لنڊن ۾ پي ايڇ ڊي دوران پنهنجي گائيڊ فقط 3 ڪلاڪ هدايتون ڏنيون ۽ رهبري ڪئي هئي.
سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهيل پرجهيل سنڌين جي به ياد تازي ڪجي ته بهتر ٿي پوندو، سنڌ ۾ اڻ پڙهيل سنڌين جي پاڻ ۾ سالن جي مَ سهائي ته آهي ئي آهي، پر هن مقدس اداري کي به روايتي سنڌين جي ڪاتين ڪهاڙين کڻڻ کان بس نه آهي. اهوئي سبب آهي جو هتان جا فيضياب ٿيندڙ سياستدان به پاڻ ۾ اتحاد ۽ ايڪي کان ڪوهين ڏور آهن، انهيءَ وڙهاند جي جنون ۾ سنڌي ڊپارٽمينٽ جي هيڊ سان سندس آفيس ۾ ملاقات ٿي، کيس ڄاڻ به هئي، ته هي پي ايڇ ڊي ڪرڻ جي چڪر ۾ آهي. موصوف چيو ته ڊاڪٽر حميده کهڙي صاحب وٽ پي ايڇ ڊي بدران علامه غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب جي رهبريءَ ۾ ڪريو، کيس وراڻيم ته مونکي ڊاڪٽر کهڙي صاحبه جن جي رهبريءَ ۾ موضوع به ملي چڪو آهي. هاڻي ته ائين رهبري مٽائڻ مناسب نه لڳندو. منهنجي اهڙي هڪ ڳالهه تي ڳنڍ ڏيڻ جي هوڏ موصوف کي وَٽ کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو.
سنڌي ڊپارٽمينٽ واري اڳواڻ سان شناسائي ۽ نيازمندي ته يونيورسٽيءَ جي اولڊ ڪئمپس کان رهندي آئي، ڇاڪاڻ ته ايم اي، بي ائڊ توڙي ايم ائڊ جون ڊگريون حيدرآباد يونيورسٽي جون عطا ٿيل هيون، ان ڪري اداري جي پروفيسر صاحبن سان سلام ڪلام رهندو آيو.
مليل ٽاپڪ پٽاندڙ لاڙڪاڻي جي زندهه سياستدانن ۾ جناب قاصي فضل الله ۽ جناب خانبهادر محمد ايوب کهڙي وغيره جن کان انٽرويو وٺڻ جا سلسلا شروع ڪري ڏنا هئا. خبر تڏهن ملي ته 29 جنوري 1976ع تي يونيورسٽيءَ ٽاپڪ رد ڪري ڇڏيو آهي، ان جي جاءِ تي 14 جون 1976ع تي ٻيو هيٺيون مضمون ڏنو آهي:
“Education in Larkana, Sukkur, Shikarpur & Dadu District during Talpur & British Period”
انهيءَ ٽاپڪ مٿان پرک پروڙ ڪرڻ لاءِ مان انڪار ڪري ڇڏيو، ان رساڪشيءَ جي ڪري يونيورسٽي جي اخبار وارن 11 آڪٽوبر 1976ع تي ٽيون عنوان عنايت ڪرڻ جون مهربانيون ڪري ڇڏيون.
“Role of Education in Socio, Political of Economic conditions of Larkana, Sukkur & Dadu districts during Talpur & British Period”.
وستار ڪيل مضمون گائيڊ جي مهربانين ۽ مشورن سان فقط ضلعي لاڙڪاڻي جي حدن کي بحال رکي ڪم شروع ڪري ڏنو. هڪ 100 موٽرسائيڪل خريد ڪري ڏيڍ سال موڪل وٺي، تحقيقاتي ڪارروائي کي لڳي ويس. روايتي تعليم جي ڄاڻ لاءِ مولانا محمد عظيم شيدا سولنگي نصيرآبادي، مولانا جمال الدين ابڙو ملن ابڙن وارو، مولانا قاضي محمد ابراهيم ڪارڙن وارو، مولانا محمد قاسم جتوئي سونو جتوئي ڳوٺ وارو، مسٽر مشتاق احمد صديقي پاٽائي، ماستر جمال الدين چنو فيروز شاهي، استاد قادر بخش سولنگي سيتائي، مولانا حافظ عبدالله ميمڻ بدين، سيد محمد حسين شاهه هالائي، مولانا نجم الدين ڳڙهي ياسيني، ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي، ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو، جنهن 1853ع وارو سنڌي ٽيڪسٽ بوڪس سيٽ ڏسڻ لاءِ عنايت ڪيو. هندن ۾ مکي ڪوٽو مل لاڙڪاڻو استاد نرڄن لعل نصيرآبادي جي ٿورن سان ڪم کي اڳتي وڌائڻ جي سهڪاري سگهه پيدا ٿي.
سنڌي پرائمري تعليم ۽ سڪينڊري سکيا جي لاءِ ادارن جا انفرادي وزيٽرس بوڪ، ضلعي تعليم انتظآميا جو آفيس رڪارڊ ۽ ڊائريڪٽر حيدرآباد آفيس رڪارڊ جي مدد سان مواد هٿ چڙهندو رهيو. تعليم کاتي جي 1960ع کان پوءِ چيرڦاڙ ۽ رڪارڊ جي دربدري ضرور ڪي ڏيکيائون کڙيون ڪيون، جن کي پڻ دور ڪيو ويو.
پي ايڇ ڊي عنوانن جي مٽ سٽ ۽ يونيورسٽيءَ استادن جي پاڻ ۾ ناٺاهي جي ڪري جيڪا ٿيسز مونکي ٽن سالن ۾ ڏيئي ڊگري وٺڻي هئي. اها ڏهن سالن ۾ ملي چڪي. 5 مئي 1982ع ۾ ٿيسز تيار ڪري، يونيورسٽيءَ کي پيش ڪئي وئي.
وقت جي وي سي جناب محمد الياس ابڙي کي تيار ڪيو ويو، ته ٿيسز صحيح نه آهي، جنهن گهرايو، ملاقات ۾ منهنجي ٿيسز ٽي ڀيرا دهرائي او او اها ٿيسز ته رد ٿي چڪي آهي، جنهن جي حوالن ۾ ليکڪن جا نالا ۽ ڪتابن جا نالا اڳي پوءِ رکيل آهن. ان لاءِ کيس چيو ته اوهان ڪڏهن اڳ ڪنهن ٿيسز لکڻ جي جاکوڙ ته نه ڪئي هوندي ته پوءِ توهان ته فيصلو حوالن جو نٿا ڪري سگهو. نيٺ ٻڌايائين ته سنڌي ڊپارٽمينٽ وارن ٻڌايو آهي. اڳتي بحث کي ختم ڪندي وي سي ابڙي صاحب چيو ته هي بي اختيار وي سي آهي، پر جيئن ٿيسز لاءِ رد ڪرڻ لاءِ چيو ويو آهي، اهوئي برابر ٿيندو.
ساڳي ٿيسز واپس وٺي 9 فيبروري 1983ع تي ورائي يونيورسٽي کي پيش ڪئي وئي، جنهن کانپوءِ ٿيسز جي هڪ ڪاپي پنجاب يونيورسٽي جي پرووائيس چانسيلر ڊاڪٽر منيرالدين احمد چغتائي صاحب پوليٽيڪل سائنس جي هيڊ ۽ ٻي ڪاپي ڪراچي يونيورسٽيءَ جي ساڳي لياقت واري ڊاڪٽر منظور الدين احمد صاحب ڏي اماڻي وئي، وري اهو به کين تاڪيدي نوٽيس ڏنو ويو ته اسڪالر ۽ گائيڊ ٻئي اسلام ۽ ملڪ مخالف تاثرات رکن ٿا. سال لڳي ويا، نيٺ پنجاب جي موصوف چغتائي صاحب سان ٻه ڀيرا منهن ميل ٿي جنهن وضاحت ڪندي چيو ته امتحان وٺڻ پيپر سنڀالڻ شاگرد پڙهائڻ سرڪاري ڪمن سان جپان، چين، ترڪي وغيره ملڪن ڏانهن وڃڻ، سيمينار ڪرڻ ۽ ڪرائڻ وغيره ان حالت ۾ مٿي کنهڻ جي وٿي نه آهي، پوءِ وقت ڏيئي ٿيسز جي اقتباس کي ٻڌائين جنهن جي آڌار تي سمي پڄاڻا رپورٽ رواني ڪري ڇڏيائين.
2 جنوري 1985ع تي ڊاڪٽر منظور الدين احمد ۽ ڊاڪٽر حميده کهڙي صاحبان جي نگرانيءَ ۾ پڇا ڳاڇا جو عمل جاري ٿيو جنهن کانپوءِ ڊگري مبارڪ جي ساڳي سال تي نوازش ٿي چڪي.
ٿيسز جي تحقيقاتي ڪارجن ۾ منهنجي ڀائرن مان عبدالقادر ۽ غلام سرور جي مدد به شامل رهي، مان پهرين موٽرسائيڪل هلائي نه ڄاڻندو هوس، ڀائرن جي مدد سان مقرر ۽ گهربل هنڌن، ماڳن، جاين ۽ واقعن وارن وٿاڻن تي روبرو ڏسڻ ۽ ماڻهن سان ملاقات ٿيندي رهندي هئي، ننڍو ڀاءُ محمد حسن مهراڻ يونيورسٽي ۾ انجينئري جو شاگرد رهيو، جنهن هٿ جي لکيل ٿيسز کي پڙهي، سمجهي وي سي مهراڻ يونيورسٽيءَ جي اسٽونوگرافر مسٽر محمد اسلم پٺاڻ کي ڊڪٽيٽ ڪرائي، ٿيسز ٽائيپ جي شڪل ۾ آندي جيڪا تعريف جهڙي ڳالهه آهي. ڇالاءِ ته هو سائنس جو شاگرد ٿي ڪري، علم ادب، تعليم، سياست وغيره جي کيتر کي سهڻي نموني نباهي چڪو. 1974ع ۾ پي ايڇ ڊي ۾ رجسٽريشن ٿي 22 جنوري 1974ع تي شادي ٿي چڪي، منهنجي ذوق ۾ گهرواري دريا دلي سان ڇوٽ ڏني. اڳي هلي منهنجي فرزند طاهر حسين جي مدد به شامل رهي جيڪو منهنجو شاگرد به رهيو. 28 سالن تائين ٿيسز ڇپجي نه سگهي، تنهن اُن جي ڪاپي ”انڊومينٽ فنڊ ٽرسٽ فار پرزرويشن آف دي هيرٽيج آف سنڌ“ کي ڏيکاري، سندن ذوق وڌائي ڇپائيءَ لاءِ ڏني، جيڪو ڪتاب 2016ع ۾ ڇپيو جنهن جي 22 آگسٽ 2016ع جيمخانه ٺٽي ۾ شاندار نموني پڌرائي ٿي گذري. طاهر حسين سي ايس سي آفيسر آهي.
هتي ڪجهه ذاتي احوال به ڏيڻ ضروري آهي جيڪو اڳ ۾ هڪ ڪتاب ۾ اچي چڪو آهي، پر ڇاڪاڻ ته اهو هتي ڏيڻ انهيءَ ڪري ضروري آهي جو اهو احوال ذاتي هوندي به اسان جي سماج سان تعلق رکي ٿو.
صحت جي بحاليءَ جي ڳالهه به ڪرڻ ضروري آهي، حقيقت اها آهي ته مان ڪڏهن به پوڙهو يا ڪراڙو ٿيڻ جوڳو نه هوس، پر سنڌي ڊاڪٽرن جي تجربن ۽ لاپرواهيءَ جي ڪري منهنجي صحت جي تباهي اچي وئي. 2008ع ۾ سڄي سٿر ۾ هڪ ننڍي ڳوڙهي بنا درد جي نڪتي، ساٺ سنوڻ مان ڄاتو ته ”ويلڻ اٿلي آهي“ ساٺ سڳا ڪندو رهيس، 2009ع ۾ ڊاڪٽر سري چند آرٿوپيڊڪ سول اسپتال لاڙڪاڻو کي ڏيکاريندو رهيس ڪجهه وقت کان پوءِ هن چيو ته مونکي خبر نٿي پوي، منهنجي سينيئر ڊاڪٽر ضمير سومري کي ڏيکاريو جنهن چيو ته سٿر جي بايوپسي ٿيندي، ان لاءِ گهربل ٽيسٽون ڪرايو ته بايوپسي ڪريون، جنهن لاءِ ٽيسٽون ڪرائي بايوپسي جي لاءِ تيار ٿيس.
مٿين مسئلي لاءِ منهنجو ڳوٺائي ڊاڪٽر غلام علي هليو، ڊاڪٽر ڪالوني چانڊڪا اسپتال ۾ رهندو هو ۽ سول اسپتال ۾ شايد آر ايم او به هو، آچر ڏينهن هن جي بنگلي تي ملاقات ڪري هن کي بايوپسي ۽ ڊاڪٽر ضميري سومري لاءِ سمجهايو ۽ هن کي ٻڌايم ته مان گهروارن سان ڳالهه نٿو ڪريان، توهان منهنجي مدد ڪريو، هن سهڪار ڪرڻ جو دم ڀريو. سڀاڻو ٿيو ته آيو ۽ هن جي روبرو ڪاغذن تي صحيح ورتائون آپريشن ٿيٽر ۾ وٺي ويا ته ڊاڪٽر غلام علي هليو لاپرواهه ٿي هليو ويو. هنن بايوپسي بدران اڌوري آپريشن ڪري بي هوشي جي حالت ۾ ڦٽو ڪيو. ڊاڪٽر هليي ڏانهن فون ڪيائون ته اوهان وارو مريض بي هوش پيل آهي، جنهن جي مالڪي ڪيو، ڊاڪٽر هليي منهنجي هڪ شاگرد ڏي فون ڪري منهنجي لاءِ ٻڌايو جنهن منهنجي گهروارن کي ٻڌايو، گهروارن اچي مون کي بستري داخل ڪيو ۽ هوش ۾ آڻايو.
هونئن ته ڊاڪٽر غلام علي هليو تبليغ واري جماعت سان گڏ مسلمانن کي مسلمان ڪرڻ لاءِ مهينا گهر ۽ اسپتال کي ڇڏي ويندو هو ڇو ته هن اها عبادت سمجهي آهي پر منهنجي صحت جي تباهيءَ کان بچاءَ عبادت نه ڄاتي، وري جنهن آپريشن ڪئي اهو منهنجي پائلٽ اسڪول ۾ پڙهندو هو ۽ مونکي هڪ استاد جي حيثيت سان سڃاڻندڙ هو، پر هو به تجربن جي ذوق ۾ مونکي بي هوش ڇڏي وڏي ناز ۽ انداز سان ويندو رهيو، جنهن جو نالو ڊاڪٽر عبدالمالڪ شيخ آهي، هو به تبليغي جماعتي ۽ عبادتي آهي پر هن کي به خبر نه آهي ته ڪا صحت به عبادت آهي، وڏي ڳالهه ته سومري ڊاڪٽر جي سينسيارٽي هئي جنهن بايوپسي چئي، آپريشن ڪرائي ڇڏي.
اڳتي هلي ٽنگ ۾ ڪينسر ٿي چڪي چار ڀيرا ڪراچيءَ ۾ آپريشن ٿي، نيٺ ٽنگ تان هٿ کڻڻو پيو، هي سنڌي ڊاڪٽرن جا سنڌي ماڻهن سان همدرديءَ جا دک دائڪ داستان آهن. 2016ع ۾ وري هن بيماريءَ ڪر کنيا آهن.
ائين به مڃڻو پوندو ته ٻين کي چڱن ڪمن جي هدايت ڪرڻ ڏاڍي سولي ۽ آسان ڳالهه هوندي آهي، پر پاڻ کي سمجهائڻ ۽ عمل ڪرائڻ ڏاڍو اڻانگو ڪم آهي، جيئن ته مان به پگهار وٺي ٻين کي پڙهايو آهي. بنا پگهار پڙهائڻ سيکارڻ جي قرباني نه ڏيئي سگهيس، جيئن ته منهنجي مڪتب جي استاد سائين محمد هدايت الله احمد سانگي دودائي مڪتب ۾ مفت پڙهايو جنهن جو احوال ڪتاب ”داستان دودائي“ ۾ ڏنل آهي، پوءِ به اڃا وقت نه ويو آهي، ان لاءِ نه جهڙي قرباني ڏيڻ مناسب سمجهان ٿو. ديهه ننگر سانگي، تپه وڪيا سانگي، تعلقي لاڙڪاڻي ۾ سروي نمبر 58 ايراضي 27-5 ايڪڙ ۽ سروي نمبر 59 ايراضي 02-4 ايڪڙ جملي ايراضي 29-9 ايڪڙ ۽ روڪڙ 1500000 رپيا، تعليم جي باري ۾ ٽرسٽ ٺاهڻ گهران ٿو. وقف ڪري هن خير جي ڪمن کي اڳتي وڌائيندو رهندس.
[b]ڪتاب جي پرک پروڙ جي ڪسوٽي جي باري ۾ تاثرات:
[/b] جيئن ته مان لونگائي ڳوٺ ۾ ليمون ڪوش بدنام ڌاڙيل ۽ زميندار ستار بخش ڪلهوڙو جي مقابلي جو ذڪر ڪيو آهي ۽ ضلعي لاڙڪاڻي تي 1943ع ۾ آءِ سي ايس ڪليڪٽر سيد هاشم رضا هو، تنهن صاحب ليمو ڪوش ڌاڙيل ۽ پوليس مقابلو ڏيکاري رپورٽ ڏني آهي. انهيءَ رپورٽ مٿان ڇيڙڇاڙ ۽ تنقيد ڪئي آهي.
مٿين کٽراڳ جي صفائي ۽ سنڌي دانشور مون کان ڌامراها ٿاڻي تي ليمون ڪوش ڌاڙيل خلاف فرسٽ رپورٽ جو نقل ۽ ان وقت جي اخبارن جي لکت جو مطالبو ڪندا. اها گهر بنهه ضروري آهي، جنهن کان ڪڏهن به لنوائي نٿو سگهجي، پوءِ به سنڌ جي ڏاهن ۽ پارکو دوستن آڏو هڪ ٽئين دڳ جو بهانو پيش ڪجي ٿو، جنهن مٿان شايد سهمت ٿي پون.
1943ع وارو ڌامراها ٿاڻو اڄ ڪنگا ٿاڻو، آريجا ٿاڻو ۽ ماهوٽا ٿاڻو ۾ ونڊجي جملي چار ٿاڻا ٿيا آهن. ڌامراها ٿاڻي جا ڪاغذات 73 سال هڪ هنڌان ڪنهن ٻئي هنڌ مٽ سٽ ٿيندا رهيا آهن ۽ 73 سالن جون پراڻيون اخبارون خانگي ڪتب خانا، سنڌو درياهه جي ٻوڏ جي ور به چڙهنديون رهن ٿيون. سرڪاري لائبريريون ڏسڻ ۽ اخبارن جي ڳولها لاءِ هلڻ، گهمڻ ۽ ڪلاڪن تائين بيهي انتظار ڪرڻ ۾ صحت ساٿ ڇڏي ڏنو آهي.
مذڪور دليل ۽ بهاني کي ڪم آڻڻ ۾ لونگائي ۽ ڏتل ابڙي جي ڳوٺن جي وارداتن کي پيش ڪرڻ ۽ صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ ٽيون تجسس جو دڳ اکين ڏٺا شاهد پيش ڪيل آهن، لونگائي ڳوٺ مان زميندار ستار بخش جو پوٽو مسٽر اياز ڪلهوڙو تعليم پوسٽ گريجوئيٽ ۽ سابق ناظم ۽ ڳوٺ جو شمس الدين چنا ڳوٺ ڏتل ابڙا جو صاحب خان ابڙو جيڪوان وقت جو اکين ڏٺو شاهد جيئرو آهي، پوليس ۽ ليمون ڪوش مقابلي ڏيکاريل مهل22 سالن جو هو. منهنجي تحقيق جو هي ٽيون رستو آهي، پر جيڪڏهن ڪو پارکو پهريان ٻه دڳ وٺي ڪم ڪري ٿو ته اهو وڏي واکاڻ جو شاهراهه ٿيندو.
[b]ڊاڪٽر غلام علي سانگي
[/b]ڳوٺ دودائي سانگي، لاڙڪاڻو