خير محمد آريجو ڳوٺ
مڱرين جي آبادي جو اصل وٿاڻ جوڌپور جيسلمير چيو وڃي ٿو، جتان لڏي سنڌ ۾ جدا جدا هنڌن تي وسنديون کڙيون ڪيائون، مخدوم شهاب الدين منڱريي جا وڏا سنڌ ۾ الهداداڻي ريلوي اسٽيشن جي ڀرسان لڏي اچي ويٺا، جنهن کي ”لال چوهڙ مڱريي ڳوٺ“ چئجي ٿو، مخدوم شهاب الدين ديني علوم ۾ علامه مخدوم محمد اسماعيل پريالوءِ وٽ فيض فضيلت جي دستار بندي ڪئي، جيڪو موصوف اصل ڏوڪري تعلقي ڳوٺ ”ٽڳڙ باغ“ جو رهاڪو هو، ان نسبت سان مخدوم منڱريي صاحب ڏوڪري تعلقي کي چاهيندي، موجوده ڳوٺ خير محمد آريجا جي ٿاڪ جي چونڊ ڪري، اتي اچي پنهنجي خاندان سان وسئن ڪيائين، هڪ مسجد ۽ مدرسو به کڙو ڪيائين. ()
ڳوٺ جو اصل نالو ”مخدوم شهاب الدين مڱريو پيرزادو ڳوٺ“ پڌر ڪيو ويو، مڱريه ذات ۾ ڪمي اچي وئي، سندن معيشت توڙي تعليم موڪلائي وئي، ان جي ڀيٽ ۾ آريجا ذات ۾ واڌ ٿي چڪي، زمينداري سندن هٿن ۾ آئي، ته آريجن جي مان ۽ مرتبي ۾ اوڀار ايندي رهي، ساڳئي وقت سندن ذات ۾ علامه مخدوم نور محمد آريجي جهڙو دانشور اڀريو. ()
سنڌ ۾ ارغون، ترخان ۽ مغلن جي ڀيل جي ڪري شهر ۽ وڏا ننگر ويران ٿيندا رهيا، ڪلهوڙا دور ۾ هن سرزمين تي مڱريه گهراڻي بستي کڙي ڪئي، ان ڪري آس پاس جا ماڻهو هتي ايندا ويا، ديني تعليم تي ڌيان ڏنو ويو، تعليمي ڀلائي ۽ بهتريءَ سان هي وسندي هڪ وڏي شاهوڙ ڳوٺ ۾ مٽجي وئي. ()
آريجا ڳوٺ ۾ ٽالپر دور حڪومت ۾ وڏو واڌارو اچي ويو، هتي ميرن جو ديرو (سرڪاري آفيس) هوندو هو، جنهن ۾ سندن ڪمدار ۽ ڪاراوا هوندا هئا، سلامتي جي ڪري آبادي ۾ جهجهائي اچي چڪي. ()
انگريز دور حڪومت 1843ع کان سنڌ۾ جاري ٿي، سنڌ جي سرزمين جي ڪڇ ماپ ٿي چڪي، سروي دوران ديهون، تپا، سرڪل، تعلقا، ضلعا وغيره جون حدون نشان ٺهيا، نقشا، چارٽ ڪڍيا ويا، امن سلامتي ٿي وئي، ان ڪري ڳوٺ خير محمد آريجا جو اوج تائين پهچڻ ٿي ويو. ()
هي ڳوٺ لاڙڪاڻي ڏوڪري ، موئن جي دڙي روڊ جي اولهائين ڪنڌي کان ٺارو واهڻ ڳوٺ ۽ اوڀارين پاسي خير محمد آريجا ڳوٺ آهي، زمين زرخيز، پاڻي مٺو ، وڻراهه ، واڙي وکري جام ، انب ، زيتون ، ليما وغيره اڻکٽ باغات آهن، ڳوٺ ۾ اڳ مرد ۽ عورت کان سواءِ ٽين جنس جي اچڻ جي منع ٿيل هئي، کين جيڪڏهن خيرات وٺڻي هوندي هئي، ته مخدومن جي درگاهه تان اجازت وٺندا هئا، خير وٺي جلدي هليا ويندا هئا، دهلن ۽ نشي جي اوتارن جي ڳوٺ ۾ بندش پيل هوندي هئي.
خير محمد آريجا ڳوٺ ۾ ديني تعليم جو مانڊاڻ ڪلهوڙا دور کان شروع ٿيو، اسلامي سکيا جي کيتر ۾ هي وسندي مٿاهين منزل تي رسيل هئي، ان ڏس ۾ هن ننگ رکي سنڌ وستين جو سرتاج سڏجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو، جنهن جو پڌرو مثال ته مخدوم علامه شهاب الدين مڱريو، علامه مخدوم نورمحمد آريجو، سنڌ ۽ هند جا هاڪارا استاد ٿي گذريا، جن جي درسگاهه مان علامه سيد محمد راشد روضي ڌڻي، علامه سيد محمد عاقل شاهه هالاڻي سنڌ ۽ هند تائين مشهور رهيا، علامه مخدوم حافظ عبدالحليم ڪنڊوي علم ادب جو شهسوار ٿي رهيو، مولانا غلام حسين، مولانا غلام عمر، مولانا محمد هدايت الله آريجا ۽ مولانا تاج محمد کوکر پنهنجو مٽ پاڻ رهيا.
ڪتاب گهر گل حيات آريجا جو سرپرست وڏو مانائتو ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ آهي، جنهن موصوف جون ادبي سرگرميون سنڌ پاڪ توڙي هند کان ٻاهر تان هلي رهيون آهن، هن محترم علامه جي سماجي ۽ معاشي زندگي هن ڪتاب گهر لاءِ وقف ٿيل آهي، هن ڳوٺ جي ساراهه ڪندي انصاف جو پورائو ڪجي ٿو، واکاڻ کي ورجائڻ ۾ هن وٿاڻ جو حق ادائگي ٿيندي، پوءِ به خاص ۽ اهم حقيقت جي گڙنگ گهٽتائيءَ جو کٽڪو رهي ٿو، جنهن جو پورائو ڪرڻ ڪنهن به اديب ۽ محقق جي وس جي ڳالهه نه آهي، ڇو ته وڏي کوجنا ڪندي به حيرت جا هٿ مهٽڻا پون ٿا، جو علامه مخدوم نور محمد آريجا سائين جن جي والد جو نالو مبارڪ هٿ نه اچي سگهيو آهي، پرک پروڙ جي ميدان ۾ هي هڪ کري کوٽ رهجي وڃي ٿي، جنهن کي لهڻ لاءِ اجايا اڇانگ اڇلي نٿا سگهجن.
خير محمد آريجا ڳوٺ جي 1978ع جي ماڻهو شماري 15000 چئي وڃي ٿي، شهر ڳوڙهو ۽ گهاٽو ٻڌل آهي، ڳوٺ جون ذاتيون:
1.آريجا 2. ابڙا
3. بروهي 4. ڀٽي
5. مڱريا 6. ماڇي
7. مير بحر 8. مڱڻيجا
9. منگي 10. مڪراني
11.ڪلهوڙا 12 ڪوري
13. ڪنڀر 14 سيد
15. سومرا 16. سونارا
17. سيال 18. چنا
19. پٺاڻ 20. کوکر
21. کوهارا 22. لوهر
23. پيرزادا 24. شيخ
25. ٻرڙا 26. جوڳي.
گهڻائي واري ذات آريجا آهي.
مولانا تاج محمد کوکر:
ولد مير خان کوکر، ڳوٺ خير محمد آريجا تعلقو ڏوڪري جنم، آريجا ڳوٺ ۾ جامعه مسجد مخدوم شهاب الدين جي ڀرسان هڪ ڪچو مدرسو مخدوم شهاب الدين جو تيار ڪيل هو، اتي مولوي الهه رکيو ۽ سندس ڀاءُ مولوي خدا بخش مير بحر درس ڏيندا هئا، جتي ڪلام پاڪ پورو ڪيائين، پارسي لاءِ مدرسو ڍارو واهڻ لڳ خير محمد آريجا ۾ مولوي غلام حسين ۽ مولوي قاضي غلام عمر آريجن وٽ پڙهيائين، عربي تعليم لاءِ تعلقي قمبر مدرسي ٺوڙهي بجار ۾ مولانا ڪريمداد وٽ شروع ڪيائين، مدرسو پير رشد الله راشدي لعلو رائنڪ تعلقي وارهه ۾ به پڙهيو، آخر ۾ مدرسه دار الفيض سونو جتوئي تعلقي لاڙڪاڻي ۾ سيالڪوٽي نصاب جي تحصيل ڪري ورتائين، ان کان پوءِ مدرسي نعمانيه لاهور ۾ علم منطق ڪبريٰ، علم النفس، علم حڪمت ۽ علم ادب جو اڀياس ڪيائين، مدرسو وزير آباد ۾ مولانا عبدالرسول وٽ به طب ۽ ٻين موضوعن تي مطالعو ڪيائين.
سعودي عرب ڏانهن پڙهڻ ويو.
مدرسه مدينه ۾ دور حديث ورتائين
شيخ الحديث علامه عبدالرئوف مصري جامعيه ازهر
شيخ الحديث علامه عبدالباقي مهاجر مدني
شيخ الحديث علامه عمر حمدان محرسي.
سعودي عرب ۾ ٻه حج پڙهي مڪي ۾ مطالعو ڪيائين.
شيخ القراءِ حسن شاعر مدني مڪه
شيخ القراءِ محمد اسحاق مدير مدرسه عثمانيه مڪه
شيخ القراءِ احمد حجازي مڪه
دارالفيض مان تحصيل ڪري 14 شوال 1337 هه برابر 13 جولاءِ 1919ع جامع مسجد مخدوم شهاب الدين آريجا جو پيش امام مقرر ٿيو، مدرسه مخدوم شهاب الدين آريجا ڪچو ڊهندو ۽ ٺهندو رهيو، جنهن جي نئين سر مولانا تاج محمد کوکر اڏاوت ڪرائي، ان کي نالو ڏنائين ”مدرسه محمدي دار العلوم عرف شمس العلوم“ آريجا، جنهن ۾ پڙهائڻ شروع ڪيائين، مدرسي جي سراسري شاگرد 70 کان 80 رهي، جنهن جي کاڌ خوراڪ ۾ ڳوٺ وارا مدد ڪندا هئا، سندس مدرسي مان ڪيترا شاگرد فيض ياب ٿي چڪا، جن ۾ خاص نالا هئا:
مولوي عبدالرحمان شهرو
مولوي عبدالصمد ميتلو
مولوي فيض محمد ٻرڙو
مولوي امير بخش کوکر سندس ڀاءُ
مولوي عزيزالله کوکر سندس سوٽ
مولوي شفيع محمد پيرزادو
مولوي محمد قاسم ڪلهوڙو
مولوي غلام محمد ڀٽه آبڙي
مولوي محمد اسحاق گاجي ديرو.
مولانا تاج محمد کوکر هلڪي ڦلڪي سرير سان وڏي علم وارو عالم هو، هن سيالڪوٽي نصاب کي مختصر ڪري جلد کان جلد شاگردن کي تحصيل ڪرائيندو هو، درس تدريس، واعظ ۽ مطالعي جو ڏاڍو شائق رهيو، شاعري به ڪندو هو، سندس وفات 3 ذوالقعد 1382هه برابر 8 اپريل 1962ع تي ٿي.
مدرسو شمس العلوم آريجا:
هي درسگاهه مولانا تاج محمد کوکر کڙو ڪيو، سندس وفات کان پوءِ ڀاڻس مولانا امير بخش ڪافي وقت مدرسو هلايو، جنهن کان پوءِ مولانا ڪرم الله ولد مولانا تاج محمد کوکر ساڳي مدرسي کي 1402هه ۾ هلائڻ شروع ڪيو، جيڪو اڄ تائين هلي ٿو، صدر مدرس مولانا ڪرم الله کوکر، نائب مدرس حفظ ۽ ناظران ڪلام پاڪ سيد سجاد حسين شاهه مولانا ڪرم الله شروع کان آخر تائين ديني تعليم جو نصاب مدرسي دارالعلوم حسيني رضويه ٺارو واهڻ ۾ پڙهي 1402هه ۾ پورو ڪري ڇڏيائين، سند مولانا محمد هدايت آريجا کان ورتائين، ساڳئي خير محمد آريجا ۾ پنهنجو مدرسو هلايائين.
مدرسو دارالعلوم حسيني رضويه ٺارو واهڻ:
ٺارو واهڻ ۽ خير محمد آريجا جي وچان لاڙڪاڻو ڏوڪري روڊ نڪري ٿو، روڊ جي لڳ ۽ اولهه پاسي ٺارو واهڻ ڳوٺ آهي جتي خلافت تحريڪ جي شروع ٿيڻ تائين گرانٽي ملا مڪتب هلندو هو، 1919ع کان ديني درسگاهه تيار ٿيو، جيڪو 1925ع تائين وڏي واڌاري ۾ هوندو هو، هن مدرسي جو ٻيو دور 1925ع کان 1947ع تائين مڙئي نالي ماتر هلندو رهيو.
هن مدرسي ۾ ٽن عالمن درس تدريس جو ڪم هلايو، اهي هئا:
مولانا غلام حسين پٽ محمد موسيٰ آريجو
مولانا غلام عمر پٽ محمد عثمان آريجو
مولانا عبدالله پٽ مولانا غلام حسين آريجو.
(1) مولانا غلام حسين مدرسي پاٽ ۾ ديني علوم پڙهي علامه مخدوم حسن الله پاٽائي جي رهبريءَ ۾ تحصيل ڪري، سند ورتائين، وفات 13 جمادي الثاني 1340هه.
(2) مولانا عبدالله ولد مولانا غلام حسين آريجو پنهنجي ابتدائي تعليم پنهنجي والد وٽ پڙهيو، بقايا ديني اعليٰ تعليم مدرسي ملا ابڙا ۾ مولانا محمد عالم ابڙي جي رهبريءَ ۾ تحصيل ڪيائين، وفات 11 ذوالقعد 1388هه تي ڪيائين.
مدرسي دارالعلوم حسيني رضويه ٺارو واهڻ جو ٽيون دور:
هي درسگاهه 1380هه برابر 1960ع ٽيون دور جاري ٿيو، جيڪو اڄ تائين هلي رهيو آهي، 1978ع ۾ 45 شاگرد هئا.
صدر مدرس: مولانا محمد هدايت ولد مولانا عبدالله آريجو
نائب مدرس: مولانا عبدالغفور ولد خدا بخش آريجو
نائب مدرس: مولانا حافظ محمد ولد مولانا هدايت الله آريجو.
حافظ محمد حسن جکرو: ڪلام پاڪ حفظ ۽ ناظران.
مولانا قاضي غلام عمر آريجو:
26 اپريل 1860ع تي ٺارو واهڻ لڳ خير محمد آريجا ڳوٺ تعلقي ڏوڪري ۾ پيدا ٿيو، سندس والد محمد عثمان 1863ع ۾ وفات ڪري ويو، 8 سالن جي عمر ۾ سندس والده هن کي ديني تعليم لاءِ مدرسه سيهڙا ڍورائي ۾ مولوي الله بخش کوهاري وٽ ويهاريو، جتي پارسي پڙهيو،، حڪمت ۽ عربي لاءِ مدرسي ترائي لڳ مديجي ۾ مولانا قاضي عبدالرزاق وٽ پڙهيو، ڪجهه وقت کان پوءِ ساڳئي مولانا الله بخش کوهاري وٽ عربي تعليم جي تحصيل ڪري ڇڏيائين، ان کان پوءِ پنهنجي ڳوٺ ۾ رهيو، وري فاضل ڪلهوڙي ۾ درس تدريس شروع ڪري ڏنائين، ۽ شفاخانو به کوليائين، 8. 10 سال اتي رهي، ائين گڏ ۾ پارسي تعليم 5 سال ڏنائين، آخر پنهنجي ڳوٺ ۾ شفاخانو کوليائين، ۽ مسجد ۾ درس به ڏيڻ شروع ڪيائين، حڪمت ۾ ماهر ٿي ويو، پارسي ۾ خط ۽ مضمون تر جي ماڻهن کي لکي ڏيندو هو، شاعر به هو، سنڌي، سرائيڪي، اردو، پارسي ۽ عربي ۾ شعر چوندو هو، هن شيخ سعدي جي پارسي ڪريما تي هن پنهنجي نموني شاعري جي طبع آزمائي ڪئي، جنهن جو ديپاچو سٺي نثر سان چٽيو آهي، هي بزرگ 9 فيبروري 1930ع تي فاني دنيا ڇڏي ويو.
مولانا محمد هدايت الله آريجو:
سندس والد جو نالو مولانا عبدالله ولد مولانا غلام حسين ولد محمد موسيٰ آريجو ڳوٺ ٺارو واهڻ ۾ 1940ع ۾ پيدا ٿيو، اعليٰ تعليم پنجا ب جي مشهور جامعه رضويه مظهر العلوم فيصل آباد ۾ علامه شيخ الحديث سردار احمد صاحب جي رهبري ۾ ديني علوم جي تحصيل ڪري، 1380هه برابر 1960ع ۾ فيض فضيلت سان سند ورتي، ساڳي سال ٺاري واهڻ لڳ خير محمد آريجا ۾ مدرسو دار العلوم حسيني رضويه قائم ڪيائين، جنهن جي نئين قسم جي عمارت کڙي ڪرايائين، جنهن ۾ جدا جدا هال، حفظ ڪلام پاڪ ۽ ناظران جو هال، عربي طالبن جو هال، پارسي شاگردن جو هال، لئبريري ۽ آفيس جدا جدا تيار ڪيل آهي.
علامه مخدوم نور محمد عر ف محمد آريجو
مذڪور علامه ڳوٺ خير محمد آريجا، تعلقو ڏوڪري ۾ 1130هه برابر 1718ع ۾ پيدا ٿيو، پارسي پوري ڪري، عربيءَ جا هيٺيان ڪتاب مدرسي خير محمد آريجا ۾ علامه مخدوم شهاب الدين مڱريه جي رهبري ۾ 1725ع کان 1732ع تائين پڙهيائين، اعليٰ تعليم لاءِ مدرسي سرهيه پڌر لاڙڪاڻي شهر ۾ علامه الشيخ ابن يامين صاحب جي رهبري ۾ فيض فضيلت سان سند ورتائين. ()
تعليم پرائڻ کان پوءِ پنهنجي ڳوٺ خير محمد آريجا ۾ پهتو، جتي 1751ع ۾ مدرسي آريجا جو باني علامه مخدوم شهاب الدين مڱريو ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي چڪو، ساڳي سال علامه مخدوم محمد آريجوي پنهنجي آبائي ڳوٺ واري مدرسي جو صدر مدرس ٿي رهيو، جنهن کي 45 سال هلايائين، 1796ع ۾ لاڏاڻو ڪري ويو، ()هي مدرسو هند، سنڌ بلوچستان، افغانستان تائين هاڪارو رهيو، جتان اڻ ڳڻيا شاگرد رشيد فيض ياب ٿيندا رهيا، هن مدرسي جا چار شاگرد گهڻو پڌرا ٿيا، جن ۾ هيٺيان صاحب ڄاڻ نالي وارا ٿي گذريا: ()
1. پير سائين علامه محمد راشد روضي ڌڻي ؓراشدي سيد
2. علامه محمد عاقل شاهه سيد لڪياري ڪاظمي
3. علامه مفتي محمد ٻيرائي قريشي
4. علامه ”ملا فقير“ محمد صالح ابڙو
”پاڻ اخير ۾ مولانا مولوي محمد صاحب آريجوي ؓوٽ ڪتاب پورا فرمايائون، هن مدرسي عاليه ۾ سيد عاقل شاهه ؓبه ساڻن هم مدرس هوندو هو، مگر حضرت پير سائين جن قدس سره جن اڳ ۾ علم جي نصاب مقرر جي تڪميل بعد فيض فضيلت جي دستار ڪري مدرسي تعليم کان رخصت ٿي درگاهه مقدس تي آيا ۽ جناب شاهه صاحب جن هڪ سال پوءِ دستار بندي فرمائي.“ ( )
دهلي جو شاعر ناطر علي برٽش دور ۾ پارسي شعر تضمين جي جواب ۾ سنڌي شاعرن جي طبع آزمائي جنهن ۾ ابو طالب سنڌي، حڪيم سيد محمد وفا لکوي، مولوي محمد صاحب آريجوي، آخوند احمد بقاپوري هئا، سندن شعر گوئي ۾ چٽاڀيٽي هن طرح ٿي:
1. ناصر علي دهلوي:
پرده بردار که صاحب نظران منتظر اند
ورنه از آه دلت پرده عالم بدراند
2. ابو طالب سنڌي:
آرزو مند مد روازه تومي نگر ند شوق داران بجهت ديدن تو قائم بد راند
لائقت نيست که باشي تو ازاشيان محبوب پرده بردار که صاحب نظران منتظر اند
3. سيد محمد وفا لکوي:
به ديدار تو بسيار زاهل سفراند وطن بگذاشته مشتاق پئي يڪ اند
عجب اي شوخ که در پرده نشي بحجاب پرده بردار که صاحب نظران منتظر اند
4. مولوي محمد آريجوي:
حاجيان کعبه رويت بطواف بدراند بوسه خواهان چو حجاج سياه حجر اند
چند باشي زا ايشان بلباس رود پوش پرده بردار کي صاحب نظر اند منتظر اند
5. آخوند احمد بقاپوري:
عاشقان کشتدو مجروح تو بريکد يگراند سکنان بدرت غرق بخون جگر اند
چند مستور شوي يار تو در زير حجاب پرده بردار که صاحب نظران منتظر اند
علامه مفتي محمد قريشي
مولانا عبدالله کي ممون ڳوٺ تعلقي رتيديري ۾ مٿين نالي فرزند 1158هه برابر 1745ع ۾ پيدا ٿيو ، سندس والد ننڍي وهيءَ ۾ پٽ کي ڇڏي راهه رباني ورتو ، جنهن کي نئين مسلم ماهي شيخ پاليو ۽ تعليم جو بندوبست ڪيو، علامه محمد ديني تعليم جي تحصيل ڪري ورتي، ڪجهه وقت کان پوءِ رتيديري علائقي ۾ سخت ڏڪر اچي ڪڙڪيو، ان ڪري ممون ڳوٺ مان لڏ پٽي، لاڙڪاڻي خطي جي خوشحال حدن اندر دودائي ڳوٺ ۾ اچي رهائش ڪيائين، هڪ ڀيري پاڻ دودائي کان نڪري ڪنهن هنڌ ويل هو، ته اوچتو هن جي گهر کي باهه وڪوڙي وئي، سندس والده ڀڙڪندڙ باهه واري گهر ۾ اندر رهجي وئي، جنهن کي جان بچائڻ جي واهه نظر نه آئي، ايتري ۾ دودائي جي ماڻهن مڙسي ڪري، رلهيون پسائي بدن کي ويڙهي باهه ۾ ڪاهي پيا، ۽ ڪراڙي کي باهه جي آفت کان بچائي ٻاهر سلامتي سان ڪڍي آيا، باهه جي وقت ڪراڙي پٽ جو لکيل ڪتاب ”مخز الرويات“ ڪڇ ۾ ڪري ويهي رهي، جڏهن ته گهر ۾ رکيل باقي سامان ۽ ڪتب خانو باهه جو ٻل ٿي ويا، ڪجهه وقت کان پوءِ علامه محمد دودائي وارن کان موڪلائي، 1806ع ڌاري ٻير ڳوٺ اچي لڏ لاٿي، جتي تونيا ذات جي گهڻائي هئي، ٻير ڳوٺ تعلقو قنبر ۾ ديني درسگاهه کوليائين، ان ڳوٺ جي نسبت سان ٻيرائي مشهور ٿيو.
علامه محمد عاقل عباسي کهڙوي (وفات 1232هه برابر 1816- 1789ع ۾ مسند تي ويٺو، ٽالپر دور ۾ سنڌ جو چيف جج رهيو، هن جي قنبر تعلقي ۾ جاگير هئي ۽ مريد به هئا ان ڪري هو قنبر شهر ۾ آيو، هن جي علامه ٻيرائي سان گڏجاڻي ٿي، جنهن کان علامه کهڙوي لاڙڪاڻي پرڳڻي جو جج مقرر ڪرايائين.
مخزن الروايات ڪتاب:
هي ضخيم ڪتاب 50 بابن ۾ 1801ع جو لکيل آهي، هن جو ليکڪ علامه ٻيرائي آهي، مواد معاملات ۽ عبادات تي مشتمل آهي، عربي ۽ پارسي زبان ۾ تيار ڪيل آهي، ليکڪ کي زمين ۽ ڪتاب هئا، هن پارسي زبان ۾ هڪ وصيت لکي پنهنجي پوين وارثن ۾ ورهاست ڪئي، بزرگ جي وفات کان پوءِ سندس وارثن ڪيل وصيت پٽاندڙ پاڻ ونڊ ورڇ تي راضي ٿي، پنهنجو پنهنجو ونڊ کنيو.
علامه مفتي محمد ٻيرائي جي تعليم بابت چٽائي:
29 ڊسمبر 1976ع تي قنبر تعلقي جي ڳوٺ ٻير ۾ مولانا عبدالڪريم قريشي سان صبح ڌاري رهاڻ ٿي، جنهن پنهنجي وڏي ڏاڏي علامه محمد ٻيرائي جي ڏيٺ ويٺ ڪرائي، تعليم جي باري ۾ چيائين ته موصوف مدرسي ڪنڊي بلوچستان ۾ علامه عبدالحڪيم کان تعليم پرائي.
علامه ٻيرائي جي سکيا جي مانڊاڻ کي ذاتي پرک پروڻ جي ڪسوٽي تي رکي ڇنڊ ڇاڻ ڪجي ٿي ته پوءِ شايد دانشور دوست اهڙي گنجريل ٽڪسات کي پرکي پروڙي حقيقت سان سهمت ٿي پون.
علامه ٻيرائي جو جنم 1158هه برابر 1745ع ۽ وفات 1273هه برابر 1856ع تي ٿي چڪي، قمري سن جي حساب سان هن جي عمر 115 سال بيهي ٿي، جڏهن ته علامه حافظ عبدالحليم جي پيدائش 1191هه برابر 1777ع ۽ لاڏاڻو 1254هه برابر 1838ع تي ٿئي ٿو، ان ليکي سندس ڄمار 63 سال ٺهي ٿي.
مذڪور اپٽار ٻڌائي ٿي ته جڏهن استاد ڪنڊوي ڄائو، تڏهن شاگرد ٻيرائي صاحب جي ڄمار 32 سال هئي، ساڳي شاگرد ڪتاب مخزن الروايات 1216 برابر 1801ع ۾ لکي تيار ڪيو، ته شاگرد ٻيرائي صاحب جي عمر 56 سال هئي، ان ڪٿا سان استاد ڪنڊوي صاحب 23 ورهين جي عمر سان مدرسي هالاڻي مان علامه سيد محمد عاقل شاهه جي رهنمائي ۾ پڙهي، 1800ع ۾ سند ورتي ۽ ساڳي سمي مدرسو ڪنڊي بلوچستان کوليو.
1800ع ۾ مدرسو ڪنڊي جاري ٿيو، جنهن ۾ 55 سالن جو شاگرد ٻيرائي صاحب ديني علوم جي سکيا وٺڻ شروع ڪري ته کيس تعليم پرائڻ ۾ شايد 15 سال لڳي وڃن، ان روءِ سان هو 70 سال جي ڄمار ۾ تحصيل ڪري وٺي، ايتري وڏي عمر واري کي جوان ته تسليم نه ڪيو ويندو.
70 سال ۾ تحصيل ڪرڻ کان پوءِ ٻه وڏا ڪم ڪندو رهي، هڪ مدرسو هلائي ۽ ٻيو لاڙڪاڻي خطي جو جج مقرر ٿي فيصلا ڏيندو رهي، درس تدريس ۽ عدالت هلائڻ ٻئي ڪٺن حاجتون آهن، جيڪي وڏي ڄمار ۾ سر انجام ڏيڻ مشڪل کان خالي نه آهن.
ان سمي سنڌ جو وڏو ناليوارو درسگاهه خير محمد آريجا، ڏوڪري تعلقو 1751ع کان هلي رهيو هو، علامه محمد آريجوي صاحب جي پيدائش 1130هه برابر 1717ع تي ٿي چڪي، ۽ رحلت 1210هه برابر 1790ع ۾ ڪيائين، ان ڪاٿي سان ويچاريو وڃي ته علامه ٻيرائي مدرسي آريجا ڏوڪري تعلقي مان فيض ياب ٿيو هوندو.
ٽين چٽي ٽل ته علامه ٻيرائي جي ڳوٺ ممون جي پنڌ جو مفاصلو آريجا ڳوٺ کي 27 ميلن تي پوي ٿو، جڏهن ته درسگاهه ڪنڊي، بلوچستان ڳوٺ ممون کان 100 ميل ڏورانهون رهي ٿو.
چٽو دليل آهي، جنهن لاءِ علامه مصطفيٰ قاسمي ”الرحيم رسالي“ جي 80 صفحي تي لکي ٿو ته ”علامه ٻيرائي جي لاڏاڻي جي فاتح خواني جي لاءِ پير پاڳاره سيد حزب الله شاهه راشدي پير ڳوٺ ضلع خيرپور رياست مان هلي ڪري تعلقي قنبرجي ٻير ڳوٺ ۾ علامه ٻيرائي جي پٽ مولانا محمد ڪامل سان پڙهي، اهو ان ڪري جو پير سيد حضرت روضي ڌڻي محمد راشد به مدرسي آريجا جو شاگرد رشيد ۽ تحصيل يافته هو، پنهنجي خاندان جا پراڻا تعلقات هئا.
مٿيون چار حجتون ۽ تڪراري ٽيڪا ٽپڻيون هن منجهيل معاملي کي سمجهڻ ۾ آساني پيدا ڪن ٿيو، ساڳي سمي علامه ٻيرائي جي پڙهائي دوران آريجا درسگاهه کان سواءِ لاڙڪاڻي پرڳڻي توڙي بلوچستان ۾ ڪو به هاڪارو ديني درسگاهه نه هو.
علامه مفتي محمد ٻيرائي جو خاندان:
(1) علامه محمد ولد مولانا عبدالله قريشي (تونيه) جنم 1158هه برابر 1745ع تعليم ۽ تحصيل مدرسه خير محمد آريجا ، مدرسه ٻير قائم ڪيائين. وفات 1273هه برابر 1856ع )
(2) مولوي محمد ڪامل پٽ علامه محمد 1800ع ڌاري پيدا ٿيو، هن سموري سکيا مدرسي ٻير ۾ ورتي ، والد جي رهبري ۾ سند وٺي مدرسي ٻير ۾ نائب مدرس ٿي پڙهايائين 1875ع ۾ وفات ڪيائين.
(3) مولانا عبدالله ولد مولوي محمد ڪامل 1846ع ڌاري پيداٿيو، ابتدائي ڪتاب مدرسي ٻير ۾پڙهي ، اعلي تعليم لاءُ مدرسي شهداد ڪوٽ ۾ داخل ٿي 1876ع ۾ تحصيل ڪري ورتائين، ان بعد مدرسو ٻير اچي سنڀاليائين 1343هه برابر 1924ع ۾وفات ڪري ويو .
(4) مولانا محمد عالم ولد مولوي عبدالله مدرسي ٻير ۾ پڙهيو، تحصيل به اتي ڪري ورتائين، ان بعد مدرسي ٻير ۾ پارسي ۽ عربي طالبن کي پاڙهيندو هو.
(5) مولانا عبدالڪريم ولد محمد عالم مدرسي ٻير ۾ پارسي ۽ ڪجهه عربي پڙهيو، اعليٰ تعليم علامه غلام مصطفيٰ قاسمي وٽ جدا جدا مدرسن ۾ پڙهيو، آخر ۾ ساڳي استاد جي رهبري ۾ مدرسي قاسم العلوم گهوٽڪي ۾ 1947ع ڌاري فيض ياب ٿيو ۽ سند ورتائين. ()
علامه سيد محمد عاقل شاهه
علامه سيد محمد عاقل شاهه ولد سيد محمد حسين شاهه لڪياري ڪاظمي، هالاڻي اهو هاڪارو شهر، جتي ڪلهوڙن ۽ ميرن جي فيصلا ڪن ويڙهه ۾ ٽالپر خاندان کي سرسي پلئه پئي، ساڳي وٿاڻ تي 1755 ۾ سيد محمد عاقل شاهه جنم ورتو، سندس تڙ پوٽي محمد حسين شاهه جي چوڻ پٽاندڙ، ته علامه سيد مدرسي پنهواري ضلع جيڪب آباد ۾ ديني علومن جي تحصيل لڌي، جڏهن ته ٻيا لکڻ جا وسيلا خاص ڪري ملفوظات روضي ڌڻي جي ذريعي سان ته علامه سيد محمد عاقل شاهه مدرسي خير محمد آريجا ڏوڪري تعلقي ۾ ديني علوم ۾ فيض ياب ٿيو، جتي جڳ مشهور علامه مخدوم محمد آريجوي جي رهبري ۾ علمي خزانو نصيب ٿيس، جنهن جو منطقي ڪارڻ اهو به ٿي سگهي ٿو ته علامه حافظ مخدوم عبدالحليم ڪنڊوي علم جي ذوق ۾ پڇا ڪندي مدرسي خير محمد آريجا ۾ پهچي استاد ڪل علامه نور محمد آريجوي جي دست بوس ٿيو، جنهن موصوف هن کان دور ڪيل علمي ڄاڻ جي زباني آزمائش وٺي نئين طالب جي ڄاڻ کان ڏاڍو سرهو ٿيو، جسماني ڪمزوري جي ڪري، کيس هڪ سفارشي خط پنهنجي شاگرد سيد محمد عاقل شاهه هالاڻي واري ڏانهن لکي ڏنو، خط کڻي ويندڙ اتي ئي رهيو، جو علامه ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو، سيد صاحب استاد جي تدفين جي رسمن ۾ شريڪ ٿي، سفارشي خط جي بجا آوري ڪئي.
علامه مخدوم حافظ عبدالحڪيم جڏهن دستار بندي ويجهو اچي پهتو، تڏهن هڪ ڀيري ڪنهن مسئلي تي استاد جي پيش ڪيل تشريح کان مطمئن نه ٿيو، ان ڪري اتان ترڪي نڪري هليوويو، ان تي سندس استاد ڏاڍو پريشان ٿيو، گهوڙي تي چڙهي، شاگرد جو پيڇو ڪري ٽن مهينن کان پوءِ جيڪب آباد جي هڪ مسجد ۾ هن کي لڌائين، گهوڙو ٻير جي وڻ سان ٻڌي، مسجد ۾ آيو، ان مهل مسجد جو پيش امام عالم ساڳي مسئلي تي شاگردن اڳيان تقرير ڪري رهيو هو، مولانا سيد صاحب کي ڏسي واعظ بند ڪري، اٿي بيهي وڏي پاٻوهه ۽ سڪ سان آجيان ڪئي، ڄڻ ڪن سالن کان وڇڙيا مليا، تنهن تي علامه سيد کيس چيو ته توهان مون کي پهريون ڀيرو ڏٺو آهي، مولانا هائو ڪار ۾ جواب ڏئي وراڻيو ته اوهان جي شڪل ۽ رويو ڏسي، صحيح ڪيو ته توهان سيد ۽ عالم ٿا لڳو، پوءِ استاد ۽ طالب سيد صاحب جي تعظيم ۽ تڪريم ڪرڻ لڳا، کيس عرض ڪري مجبور ڪيائون، ته هلندڙ مسئلي تي روشني وجهي، پاڻ هن ڀيري منطقي کول ۽ وضاحت ڪيائين، جنهن کان سڀ سامعين ڏاڍو متاثر ٿيا، مخدوم حافظ عبدالحليم استاد جي پيرن تي ڪري، کانئنس معافي ورتائين، علامه سيد محمد عاقل شاهه ساڳي مدرسه مسجد ۾ مخدوم ڪنڊوي کي فيض فضيلت جي پڳ ٻڌائي، دعا گهري، هالاڻي اچي نڪتو، جتي 21 ذوالحج هه برابر 2 جولاءِ 1926ع تي راهه رباني ورتائين.
علامه سيد محمد عاقل شاهه جا چند شاگرد رشيد:
1. سيد محمد پريل شاهه سندس وڏو فرزند ۽ شاگرد، جيڪو مير علي مراد ٽالپر والي خيرپور رياست جو دفاع جو وزير هو.
2. سيد فتح علي شاهه سندس ننڍو پٽ ۽ شاگرد، جيڪو خيرپور رياست جو وزير اعظم ٿي رهيو.
3. علامه حافظ عبدالحليم ڪنڊوي.
علامه سيد محمد عاقل شاهه غير معمولي ذهين شخصيت جو مالڪ هو، جنهن جو ثبوت اڄ تائين سندس اولاد جي ذهانت ۽ بصيرت واري روشني جا ڪيئي چنڊ ٽڙي پکڙي رهيا آهن، جيئن ته مولانا شهاب الدين شاهه ولد سيد فتح علي شاهه خيرپور رياست جو نائب وزير ٿيو ۽ مير علي نواز ٽالپر والي رياست جي ڀائرن ۽ سؤٽن جو عربي ۽ پارسي جو استاد ٿي رهيو، جيڪو 21 ذوالحج 1344هه تي وفات ڪري ويو.
سيد حسن علي شاهه ولد ميران محمد شاهه رياست ۾ تعليم جو ڊائريڪٽر ٿي رهيو، ٻيو پٽ مدد علي شاهه ساراهه جوڳو ڊپٽي ڪمشنر ٿي رهيو، مذڪور شخصيات علامه سيد محمد عاقل شاهه هالاڻي واري جي پيڙهه مان اڀري ۽ اسري نروار ٿيا.()
محمد حسين شاهه:
سيد محمدحسين شاهه ولد سيد غلام علي شاهه ولد سيد مولوي پير شهاب الدين شاهه ولد سيد فتح علي شاهه ولد سيد علامه محمد عاقل شاهه ولد سيد محمد حسين شاهه لڪياري ڪاظمي 1912ع ڌاري هالاڻي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو ، 1941ع ۾ بامبي يونيورسٽي مان بي اي آنرس امتيازي حيثيت سان پاس ڪري گولڊ ميڊل کنيائين، 1939ع ۾ سنڌ جي گورنر سر لئسيلاٽ گراهم آڏو انگريزيءَ ۾ هڪ شعر چئي،هن کي ڏاڍو متاثر ڪيائين، جنهن هن جي اعليٰ تعليم جي سفارش جي خواهش ڏيکاري، ته انگلينڊ وڃي پڙهي، پر گورنر جي اهڙي خواهش شڪراني سان واپس ڪري ڇڏيائين.
رياست خيرپور ۾ سيد محمد حسين شاهه پنج سال تعلقي ناري ۽ فيض گنج مٿان مختيارڪار رهيو، هر جمعي ۽ عيدن جي نمازن تي پاڻ خطبو ڏيندو هو، ۽ وقتي نمازن جي پيش امامت به ڪندو هو.
پبلڪ سروس ڪميشن مان چونڊجي اٺ سال ريهيبليٽيشن مختيارڪار ٿيو، ان دوران ڪيترا گڊ سروس سرٽيفڪيٽس ورتائين، مذهبي اوقاف کاتي جو ميئنيجر مقرر ٿيو، ان دوران حضرت قلندر شهباز، حضرت داتا گنج بخش، حضرت عبدالله اصحابي، حضرت غوث بهاءُ الدين زڪريا، شاهه رڪن عالم، حضرت جمال ؓجن جي درگاهن تي ميئنيجر رهي، 15 مارچ 1972ع ۾ ريٽائرڊ ٿيو، هالاڻي ۾ مسجد ۾ هر جمعي تي جامع مسجد ۾ خطبو ڏيندو هو، دين جا شائقين خطبي ٻڌڻ لاءِ ڪافي کان گهڻا اچي فيض ڀريو آواز ٻڌي هدايات حاصل ڪندا هئا، کيس پنج فرزند ٿيا، جيڪي زيرڪ ۽ ذهين آهن.
سيد غلام علي شاهه خيرپور رياست جو ناليرو مختيار ڪار رهي چڪو، پارسي ۽ انگريزي ٻولين مٿان وڏي ڄاڻ هئي، کاتي جي قاعدن کان به سٺو واقف هو.
علامه حافظ عبدالحليم ڪنڊوي
1777ع ۾ ڳوٺ ڪنڊو تعلقو تنبو ضلع بلوچستان ۾ صوفي احمد دين کي سدا سڀاڳو فرزند عطا ٿيو، جنهن جي خوشبوءِ بلوچستان، هند، سنڌ، افغانستان، ايران ۽ عراق جي سرزمين کي واسي ڇڏيو، ابتدائي تعليم مدرسي ڀاڳ ۽ مدرسي ميرپور ۾ نصيب ٿيس، نيٺ مدرس قاضي محمد ابراهيم ميرپوري جي سفارش تي اعليٰ تعليم لاءِ مدرسي خير محمد آريجا تعلقي ڏوڪري ڏانهن رخ رکيائين، جتي علامه محمد آريجي سان ملاقات ٿي، جنهن پرک پروڙ ڪري، هن جي ذهانت جي ڏاڍي تعريف ڪئي، پاڻ علامه وڏي عمر جي ڪري کيس پڙهائي نٿي سگهيو، ان ڪري هن کي پنهنجي هڪ شاگرد علامه محمد عاقل شاهه هالاڻيءَ واري ڏانهن سفارشي خط ڏنو، جيستائين حافظ عبدالحليم هالاڻي وڃي، تيستائين علامه آريجوي ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي چڪو، سندس دفن ڪفن جي رسم تي شاگرد علامه محمد عاقل شاهه به آريجن ۾ پهتو، جنهن استاد جو سفارشي خط اکين تي رکي حافظ عبدالحليم کي تدفين جي رسم کانپوءِ پاڻ سان وٺي ويو، مدرسي هالاڻيءَ ۾ ديني علوم جي اعليٰ تعليم حاصل ڪري، فيض فضيلت سان دستار بند ٿيو، 1800ع ۾ سند ماڻي بلوچستان راهي ٿيو، جتي پنهنجي آبائي ڳوٺ ڪنڊو ۾ ساڳي سال مدرسو جاري ڪيائين ڪن ڳالهين جي ڪري بلوچي مانڊاڻ کان نڪري سنڌ جيڪب آباد جي هڪ ڳوٺ آباد ۾ 1922ع ۾ درس هلايائين، ٽن سالن کان پوءِ 1925ع ۾ مدرسو همايون جاري ڪيائين، جتان 1938ع ۾ اتر سنڌ جي شاگرد عالمن جي مدرسن جي معائني خاطر نڪتو، روهڙي شهر پهچڻ سان بيمار ٿي، دار البقا ڏانهن ساڳي سال راهي ٿيو. ()
مدرسو ڪنڊو:
تعلقي تنبو ضلع ڀاڳ، ڊويزن قلات، بلوچستان جي حدن ۾ مدرسو ڪنڊو 1800ع ۾ علامه حافظ عبدالحليم کوليو، هي ادارو بلوچستان توڙي سنڌ ۾ ناميارو رهيو، جتي 22 سال درس تدريس جو ڪم سٺي نموني سان هليو، هن دانشگاهه مان برک عالم، سٺا مدرس ۽ وڏا مبلغ پيدا ٿيا، ڪن سببن جي ڪري علامه حافظ بلوچستان جو ماحول پسند نه پيو، ان ڪري هي مدرسو 1922ع ۾ بند ڪري، ضلع جيڪب آباد سنڌ جي هڪ ڳوٺ آباد ۾ درس جو ڌنڌو شروع ڪري ڇڏيائين، مدرسي ڪنڊي ۽ آباد مان وڏا علماءِ تيار ڪيا ويا، جن جو لاڳاپو، ايران، عراق، افغانستان ۽ انڊيا سان هو، انهن سڀني عالمن جي نشاندهي نه ٿي سگهي، پر سنڌ بلوچستان ۽ پنجاب جي عالمن جا ڪي نالا هٿ چڙهيا، اهي معززين هي هئا:
1. علامه خليفو محمد يعقوب همايوني
2. علامه نور محمد شهداد ڪوٽي
3. علامه تاج محمد ڀاڻيجو
4. علامه عطا محمد ڀاڻيجو
5. علامه محمد حسين ابڙو ڪٽباري
6. علامه سلطان محمود دسپوري پنجاب
7. علامه حامد حضوري تونيو ميرو خاني
8. علامه عبدالڪريم جوڻيجو ٺل رتوديرو
مدرسو همايون:
هن درسگاهه جي بيان ڪرڻ کان اڳ ۾ ٿورو پويون احوال ڪجي ته حقيقت کلي پوندي، جيئن ته مدرسو ڪنڊو تعلقو تنبو ضلع ڀاڳ قلات ڊويزن بلوچستان ۾ مشهور ادارو هوندو هو، ان دور جا عالم خود اعتماد، بي پرواهه ۽ الله تعاليٰ تي ڀروسو رکندڙ رهيا، ڪن سببن جي ڪري علامه حافظ عبدالحليم مدرسو ڪنڊو بند ڪري، پاڻ ۽ شاگرد بلوچستان ڇڏي سنڌ ڏانهن لڏي آيو، بلوچستان سان دنگئي سنڌ جو ضلعو جيڪب آباد هو، جنهن جي هڪ ڳوٺ آباد ۾ اچي مدرسو 1822ع ۾ قائم ڪيائين، جتي ٽي سال ديني تعليم ڏنائين، انهيءَ مدرسي ۾ همايون ڳوٺ جا ٻه ڀلوڙ ماڻهو هر هڪ غازي خان سومرو ۽ مسو خان سڌايو پهتا، جن علامه کي همايون ۾ ديني تعليم قائم ڪرڻ لاءِ دعوت پيش ڪئي، جنهن تي علامه راضي ٿي سندن ڳوٺ همايون آيو.
همايون درسگاهه 1240 هه برابر 1825ع ۾ کوليو ويو، هن اداري جي هلائڻ ۾ علامه حافظ سان ٻانهن ٻيلي سندس شاگرد رشيد علامه خليفو محمد يعقوب پيچوهو به هو، مدرسي جي جاني مالي امداد جو بار مٿين زميندارن پاڻ تي کنيو، اڳتي هلي هن دانشگاهه جي پڌرائي اتر سنڌ کان ڏکڻ لاڙ، ڏکڻ پنجاب، بلوچستان ۽ افغانستان تائين پکڙجي وئي، هي ديني ادارو جدا جدا دورن سان نباهيندي اڄ تائين اسلامي سکيا جي شغل کي پيو هلائيندو اچي.
مدرسي همايون جا جدا جدا دور:
پهريون دور:
هن سمي 1825ع کان مدرسو هليو، 13 سال جاري رهي 1838ع ۾ پورو ٿيو، اُن وقت صدر مدرس علامه حافظ عبدالحليم هو ۽ نائب مدرس علامه خليفو محمد يعقوب رهيو، 1837ع ۾ جامع مسجد همايون ٺهي راس ٿي، ان ڪري مدرسي کي ڪشادگي ملي.
ٻيون دور:
1838ع کان هي سمو جاري ٿيو، 19سال هلي 1857ع ۾ پورو ٿيو، هي آخري سال اهو هو، جنهن۾ پوري ننڍي کنڊ ۾ انگريزن خلاف آزاديءَ جي جنگ شروع ٿي چڪي هئي، سڄي ملڪ ۾ هل هنگاما هئا، سنڌ فتح ڪندي انگريزن کي 14 سال ٿيا هئا، سنڌ ملڪ کي انگريزن بمبئي سان ملائي ڇڏيو هو، سنڌ ۾ به انهيءَ هلچل جو هيڪڙ ٻيڪڙ ا اثر هو، پر پوءِ ملڪي ماڻهن مان ڪي غداري ڪري انگريزن سان ملي ويا، ان ڪري انگريز آزاديءَ جي مجاهدن مٿان جلد قابض ٿي ويا، پهرين ۽ ٻئي دور جا جملي 32 سال ٺهيا، جيڪي مدرسي لاءِ ڏاڍا ڪارائتا ۽ شاندار ثابت ٿيا، هن عرصي ۾ ڪيترا عالم فيضياب ٿيا، جن مان گهڻي شهرت جا جيڪي عالم صاحبان نروار ٿيا ۽ پوري سنڌ ۾ ديني سکيا جو سلسلو قائم رکيائون، اهي هي هئا:
1. علامه عبد القادر انڍڙ
2. علامه محمد يعقوب عرف عبد الله مهر
3. علامه عبدالرحمان شيخ سکر وارو
4. علامه قادر بخش مڪي مهاجر
ٽيون دور:
1859ع کان هي سمو شروع ٿيو، 59 سال جاري رهيو، 1918ع ۾ هي وقت پورو ٿيو، هن دور ۾ پوين سالن ۾ درسگاهه ۾ ٻيا به مددي مدرس پڙهائيندا رهندا هئا، علامه عبدالغفور همايوني صدر مدرس جي حيثيت سان اداري جي سنڀال پاڻ ڪندو رهندو هو جيڪو مشهور شاعر هو. هن ٽيئن سمي پهرين ۽ ٻئي دور کان ديني تعليم جي ساک ٽپائي ڇڏي، ڇالاءِ ته هن سمي فتويٰ نويسي، رسالا ۽ ٻيا ڪيترا ڪتاب مدرسي پاران نڪرندا رهيا، ”رسالو همايون“ به هن دور جي پيداوار هو.
چوٿون دور:
هي دور 1918ع کان شروع ٿيو، ساڳي سال علامه عبدالغفور همايوني هي جهان ڇڏي چڪو، ان ڪر ي صدر مدرس اتي جي نائب مدرس مولانا محمد ابراهيم سومري ڳڙهي ياسين کي رکيو ويو، جيڪو مددي مدرس جي حيثيت سان 1915ع کان پڙهائي رهيو هو، هي دور 12 سال هليو، جنهن ۾ ڪيترن عالمن فيض پرايو، ساڳي سمي مولانا عبدالباقي درس تدريس مان هلي ڪري تحصيل ڪيائين، جيڪو هن دور جو مشهور عالم ٿي اڀريو.
پنجون دور:
هن سمي صدر مدرس 1928ع ۾ مولانا عبدالباقي ٿي اڀريو، جيڪو هن درسگاهه جي پيداوار هو، موصوف علامه عبدالغفور همايونيءَ جي ڏهٽاڻ مان هو.
علامه خليفو محمد يعقوب همايوني:
محمد مبارڪ پيچوهو کي ڳوٺ ڇٽ تعلقي تنبو ضلع ڀاڳ بلوچستان ۾ 1795ع ۾ مٿين نالي سان فرزند عطا ٿيو، مدرسي ڪنڊي تعلقي تنبو ۾ علامه حافظ عبدالحليم جي رهبريءَ ۾ ديني تعليم جو نصاب پورو ڪري فيض ياب ٿيو، سندس استاد علامه حافظ کي بلوچستان جو مانڊاڻ راس نه لڳو، ان ڪري مدرسو ڪنڊو بند ڪري، بلوچي سرزمين کي 1825ع ۾ الوداع ڪئي، سنڌ جي ڀلاري ڀونءَ ڏانهن گهر ٻار ۽ شاگردن سميت راهي ٿيو، جيڪب آباد ضلع جي ڳوٺ آباد ۾ اچي ديني درس تدريس شروع ڪئي، جتي همايون ڳوٺ تعلقي شڪارپور جا رهواسي ٻه ڀلوڙ ماڻهو اچي مليا، جن جي عاجزانا دعوت تي همايون ڳوٺ پهتا، هتي علامه خليفي محمد يعقوب جي مدد ۽ سهاري سان درسگاهه جو بنياد 1825ع ۾ وڌو، خليفو نائب مدرس ٿي پڙهائڻ لڳو، اڳتي هلي 1838ع ۾ ساڳي اداري جو صدر مدرس علامه خليفو محمد يعقوب ٿيو، جنهن 19 سال درس جو ڪم جاري رکيو، ٽالپر دور حڪومت ۾ همايون ڳوٺ ۽ پسگردائيءَ ۾ خلاف شريعت ڪو به ڪم نه هلندوهو، هي نيڪو ڪار عالم 15 ذوالقعد 1273 هه برابر 14 جولاءِ 1857ع تي جهان ڇڏي ويو، نيڪ، پرهيز گار، ۽ برک عالم هجڻ ڪري سندس استاد کيس خليفي جو لقب عطا ڪيو.
علامه عبدالغفور همايوني:
سندن والد علامه محمد يعقوب پيچوهو، جيڪو مشهور ديني ڄاڻ جو صاحب هو، کيس عبد الغفور همايوني بختاور فرزند همايون ڳوٺ ۾ 1261 هه برابر 1845ع ۾ پيدا ٿيو، هن بزرگ گهڻو علم پنهنجي والد جي رهبري ۾ پرايو، علامه خليفي محمد يعقوب جي وفات جي ڪري مٿان ڪتاب رهجي ويا، اهو بقايا نصاب پنهنجي والد جي شاگرد علامه سلطان محمود سيتپوري پنجاب کان پڙهي راس ٿيو، جنهن هن کي 14 سال عمر ۾ برڪت ڀري سند عطا ڪئي، 1859 ڌاري فيض ۽ فضيلت سان تحصيل ڪري ورتائين، انهيءَ سال مدرسي همايون کي وسعت ڏنائين ۽ صدر مدرس جي حيثيت سان درس تدريس جو ڪم جاري ڪيائين، اڳتي هلي وڏو فقيهه ثابت ٿيو، پڙهائيءَ دوران فتويٰ جو ڪم به هلائڻ شروع ڪري ڏنائين. ”رسالو همايون“ به پنهنجي نگرانيءَ ۾ ڪڍيائين، علامه نثر توڙي نظم ۾ يڪتا هوندو هو، هڪ سٺي شاعر جي حيثيت سان نروار ٿيو، شعر سنڌي، پارسي ۽ عربي ۾ چيل اٿس، شاعري کيتر ۾ تخلص ”مفتون“ هو، ڪلام جو مجموع ”ديوان مفتون“ چڱو نالو پڌرو ڪيو، حڪمت ۾ به لاثاني حڪيم رهيو، حڪمت تي ”فرهنگ همايوني“ سنڌي ٻولي ۾ لکيو هئائين، ٻيا ڪيترا ڪتاب ۽ رسالا سندس ادبي ڪاوشن جا نشان ڀرين ٿا، سندس رهاڻ ۾ هر قسم جا ماڻهو ايندا رهندا هئا، هندو ۽ مسلمان ٻئي ڌريون کيس پيار ڪندا هئا، هن جي ڪچهري ۾ جيڪو ايندو هو ته واپس وڃڻ لاءِ تيار نه هوندو هو، 1336هه برابر 1918ع ۾ الله تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو.
حضرت مولانا عبدالغفور همايوني ' وڏو عالم، پير طريقت، شاعر، سياست کان پري، شرع شريف جي خدمت، درس تدريس، فقه جي تشريح ڪندڙ، پيري مريدي وارو، پنهنجي دور جو وڏو فقيه تسليم ڪيو ويندو هو، ”فتويٰ همايوني“ اڄ تائين مستند ڪتاب سمجهيو پيو وڃي، سندس ڪافيون جهنگ جر ۾ ننڍي وڏي جي وات تي هونديون هيون، خاص ڪري سندس هيءُ غزل گهڻو مشهور آهي: ()
”تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا،
زندان هزارين، مان نه رڳو،“
”هو ٿا چوڻ چڳن، منهنجا نيڻ سڪن!“
درسگاهه شهداد ڪوٽ جي مقالي مان رهيل ڳالهيون (2)