ڏوڪري شهر
ڏوڪري شهر تعلقي جو صدر مقام ڪافي وقت کان رهندو آيو آهي، 1934ع تائين هن کي لب درياءَ تعلقو چوندا ايندا هئا، ۽ روينيو رڪارڊ ۾ باقراڻي ڏوڪري تعلقو نالو ڌريو ويو ۽ روينيو رڪارڊ به ڏوڪري ۾ آندو ويو، هي شهر وڻراهه سان ڍڪيل رهي ٿو، شهر کان ٻٽن ڪلوميٽرن تي ريلوي اسٽيشن آهي، لاڙڪاڻي کان ڏوڪري، نصير آباد ۽ڪراچي تائين شاهي روڊ آهي.
ڏوڪريءَ جون مشهور شخصيات:
(1) مولوي فيض محمد قاسماڻي،
(2) زميندار فتح محمد خان جوڻيجو پراڻي دور ۾ بمبئي ڪائونسل جو ميمبر رهندو آيو، هن ڏوڪري شهر ۾ جامع مسجد ٺهرائي، جيڪا اڄ به ڏسڻ وٽان آهي، ان کي 15 جريب وقف ڪري ڏنائين، ديني تعليم لاءِ ضلع دادو مان هاڪارو عالم دعوت ڏيئي مولانا فيض محمد قاسماڻي کي وٺي آيو، جنهن جو خرچ فتح محمد خان ادا ڪندو رهندو هو، پرائمري اسڪول ۽ سيڪنڊري هاءِ اسڪولن کي پلاٽ مفت ۾ بخشش ڪري ڏنائين.
(3) مولوي محمد بچل قريشيءَ جون نظم ۽ نثر تي ڪاوشون اڻ لکيل حالت ۾ سندن پوين وٽ محفوظ آهن.
(4) اڪبر ڪولاچي جو اڻ ڇپيل ادبي مواد سندس پوين وٽ سلامت رهي ٿو.
ڏوڪري شهر جون ذاتيون:
1 ابڙا
2 اوڏ
3 آريجا
4 بروهي
5 بليدي
6 ٻگهيه
7 ڀنڊ
8 ڀان
9 ٿهيم
10 تونيا
11 پٺاڻ
12 جيسر
13 جوڻيجا
14 جلباڻي
15 جتوئي
16 خاصخيلي
17 کوهارا
18 ڏيرا
19 سيد
20 سومرا
21 سولنگي
22 سوهو
23 سانگهرو
24 شيخ
25 گاڏهي
26 لوهر
27 ميراڻي
28 ميمڻ
29 مگسي
30 منگي
31 موريا
32 ميتلا
33 منڱڻهار
34 ڪنڀر
35 ڪاراڻي
36 ڪلهوڙا
37 ڪولاچي
38 ڪوري
39 قاضي
40 قريشي
41 هندو
42 هيسباڻي
گهڻائي واري ذات خاصخيلي آهي.
مولانا فيض محمد قاسمي:
صبح جو سمو، بسنت جي رت جي 3 مارچ 1978ع تي موٽر سائيڪل تي سوار ٿي، ڏوڪري شهر جي ريٽائرڊ پٽيوالي محترم عبدالحليم قاسميءَ سان مسٽر محمد موسيٰ خان ٻگهيي زميندار گڏ واري جي بنگلي ڏوڪري شهر تي گڏجاڻي ٿي، ان دوران هو بنگلي تي چوڪيدار هو، سندس جنم ڏوڪري شهر ۾ 1908ع ڌاري ٿيو، ڏسڻ ۾ ته ڪراڙو ٿي لڳو، پر سچ پچ ته ذهين پوڙهو ۽ تيز حافظي وارو پريو مڙس ڀانئجي پيو، نيرن لاءِ ڏاڍيون منتون ڪيائين، پر ناشتو اتي ئي هڪ شاگرد قاضي رڪن الدين وٽ نصيب ٿيو، هن مهربان کان سندس والد جو احوال وٺڻو هو.
جنهن پنهنجي والد جي ڪٿا هيٺين ريت سلي:
1904ع ڌاري ڏوڪري شهر جو هاڪارو زميندار ۽ بامبي اسيمبليءَ جو ميمبر فتح محمد خان جوڻيجو هو، ساڳي سال مولانا فيض محمد ولد الهه ڏنو ولد محمد قاسم مير بحر ڳوٺ ويئجي، تعلقه ڪڪڙ ضلع دادو جو رهاڪو کي دعوت ڏئي ڏوڪري شهر ۾ آباد ڪيو، ته هو ڏوڪري شهر وارن کي ديني تعليم ڏيندو رهي، محمد قاسم مير بحرن جو چڱو مڙس رهيو، ان ڪري هن جي قبيلي وارن پنهنجي چڱي مڙس جي نالي تي پاڻ کي قاسماڻي ذات چوائڻ لڳا، مولوي فيض محمد عالم، شاعر،هوشيار، بهادر، ارادي جو پهاڙ ۽ ديندار شخص ٿي گذريو، خلافت ۽ هجرت تحريڪن جو نه ڊر ڪارندو هو، 1920ع ۾ پنهنجي ڪچڙي ڪٽنب جي 21 ڀاتين کي وٺي لاڙڪاڻي ريلوي اسٽيشن تي پهتو، جتان هجرت جي قافلي سان ريل گاڏيءَ رستي سکر روهڙي سنڌ کان ٿيندا، پنجاب راولپنڊي رسيا، جتي ڊاٻو ڪري، جلسي کي خطاب ڪندي مولوي فيض محمد تقرير جي شروعات ۾ هيٺيان جملا چيا:
اس ظلم و ستم کے ہاتھوں
‘‘سلام لوھم مسافروں کا، کہ ہم تو کابل جا رہے ہیں
اس ظلم و ستم کے ہاتھوں، وطن کی الفت کو مٹا رہے ہیں۔’’
قافلو راولپنڊيءَ کان پشاور پهتو، جتان مهاجرن کي ڏاند گاڏيون ۽ قافلي جي سرواڻ کي هڪ گهوڙي گاڏي ملي، اهڙيءَ ريت قافلو ڪابل پهچي ويو، ٻن سالن گذرڻ کان پوءِ مولوي فيض محمد 1922ع ۾ گذاري ويو، پوءِ سندس گهر ڀاتين جي درخواست تي هجرت جي منتظمين مولانا عبيدالله سنڌي، مولوي محمد علي ۽ ڊاڪٽر نور محمد سنڌي حيدر آبادي، ڪابل جي حڪومت کان منظوري وٺرائي، ڪابل حڪومت جي خرچ سان 21 ڀاتين کي ڏوڪري واپس ڪري ڇڏيو، ان وقت مسٽر عبدالحليم جي عمر 14 سال ٿي چڪي هئي، مولوي فيض محمد جو شاعريءَ تخلص فيض هو، سندس هڪ مناجات چيل هئي، جيڪا عبدالحليم هر رات جو ياد پڙهندو رهندو هو، هن جي والد سان ڏاڍي پياس ۽ محبت رهي، کيس مرشد ڪري ڄاڻندو هو.
مناجات:
فضل ڪر يارب محمد مصطفيٰ جي واسطي
سيد ڪونين شاهي انبياءِ جي واسطي
يا الله العالمين ڪر عرض منهنجو هي قبول
استعجب هٰذا دعائي مجتبيٰ جي واسطي
دور ڪر رنج والم سختي سڀيئي آسان ڪر
حضرت اڪبر صديق با صفا جي واسطي
فضل جي هٿ سان مون کي مقصود جو ميوو کاراءِ
حضرت فاروق عادل بي ريا جي واسطي
ٻن جهانن جي وسيلي حضرت عثمان غني
ڪين شرمندو ڪجانءِ صاحب حياءِ جي واسطي
بارگاهه عالي تنهنجي ۾ هي آهي منهنجي التجا
حل ٿئي مشڪل منهنجي مشڪل ڪشا جي واسطي
بلبل باغ مدينه قوت عينين رسول
يعني بي بي فاطمه خير النساءِ جي واسطي
هر طرف کان فوج غم جي آهي سيني تي چڙهي
ڏي پناهه يارب شهيد ڪربلا جي واسطي
ڪير توري ڏي خداداد هن دلگير جو
زور ته فرياد رس زين العابدين جي واسطي
سخت حيران آهيان ڪر رحم جي مون تي نظر
باقر وجعفر، علي موسيٰ رضا جي واسطي
موسيٰ ڪاظم ۽ تقي، هم نقي ۽ عسڪري
۽ امام مهدي صاحب سخا جي واسطي
يا الهٰي دور ڪر اندوه دل جا درد غم
غوث اعظم پير مرشد رهنما جي واسطي
آهيان عاصي، ٿو ڪنبي هن خوف ۾ سارو بدن
هٿ کڻڻ، آهي شرم، مون کي دعا جي واسطي
ڪر شفاعت، هاڻي مون تي، يا نبي بحر خدا
يا خدا ڏي فيض مون کي مصطفيٰ جي واسطي.
جائزو:
هندستان ۾ خلافت تحريڪ هلي، اڳتي هلي خلافت تان تُرڪي هٿ کنيو، ان ڪري هي تحريڪ ٿڌي ٿي وئي، ان دوران سنڌ ۾ وري هجرت تحريڪ کڙي ٿي، جنهن ۾ سنڌي ماڻهن پنهنجا اجها ۽ ملڪيتون نيلام ڪري، هڪ جابلو، ويران ۽ غريب ملڪ افغانستان وڃي پهتا.
مقصد:
هندستان انگريز حڪومت مان هجرت (لڏي) اسلامي ملڪ افغانستان ۾ گڏ ٿي، انگريز ڪافر خلاف جهاد ڪجي، جيڪڏهن سنڌي ماڻهن کي جهاد ڪرڻو هو، ته حرن وانگر انگريزن سان سنڌ جي سرزمين تي ويڙهه ڪن ها، پر سنڌ مور نه ڇڏين ها.
نتيجو:
هجرت تحريڪ جي ڪري سنڌي مسلمانن پنهنجو مال مڏيون اڌ بها ۾ نيڪال ڪري پاڻ کي وڏا جوکا رسايا،، ان ڪري ورهين جا ورهيه پوئتي ڌڪجي ويا، اسلامي ملڪ افغانستان ۾ کين نه اجها، نه ڌنڌا، نه کاڌو، بک ۾ پاهه ٿي، ڪي اتي پورا ٿيا، ڪي ايندي ويندي ويا، ڪي جبل جهاڳي وري سنڌ جا سلامي ٿيا، هجرت جو مکيه ليڊر به ملڪ بدريءَ ۾ پرڏيهه دفن ٿيو، ان ٻن تحريڪن کان پوءِ 24 سالن ۾ سنڌين جي سورن مان سنڌي سنوان ئي نه ٿيا، ته ٽين تحريڪ 1947ع ۾ ملڪي ورهاڱي منهن ڪڍيو، ان ٽين بازيءَ ۾ به سنڌين وڏي هار کاڌي، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان هوندي سنڌ پاڻ کي پاڪستان ٺهرائي، ڀارت واسين کي سنڌ ۾ رهايو، ڪراچي ۽ ٻيا اثاثا به ڏئي ڇڏيا، اسلام ائين ته نه ٿو چوي، ته سنڌ ڄاوا ميربحر، ڪولهي ڀيل، اوڏ وغيره رولاڪ زندگي گهارين ۽ ڌارين کي سنڌ جون مڏيون مال حوالي ڪجن، هن وقت به پاڪستان جون سڀ قومون اول اسلام، پوءِ ملڪ آخر ۾ قومي مفاد جي ڳالهه ڪن ٿا.