اوطاق يا دائرو يا تڏو منهه
اوطاق جي اڏاوت:
هن جي اڏاوت ۾ مَنهن، لانڍي، ڇن يا ڪچي پڪي جاءِ ٺهرائڻ ۾ ڳوٺ جي چڱي مڙس جي موڙي ڪم ايندي آهي، جڳهه جي تيار ٿيڻ کان پوءِ منجهس تڏا تونريون يا منجيون کٽان وغيره جي سلٽ ڪئي ويندي آهي يا موڙا ٽپايون، يا ڪرسيون ميزون رکي سينگاريو ويندو آهي، پاڻي پيئڻ جا مٽڪا، دلا ۽ هاڻي ڪولر سجايا وڃن ٿا، جتان سڀ ماڻهو هڪ هنڌان پيئندا رهن ٿا، آيو ويو، مهمان، مسافر، سرڪاري ڪامورو اوطاق ڀيڙو ٿيو، ته کاڌي رهائش جو بندوبست اوطاق جي ذمي هوندو آهي.
اوطاق ۾ ڪچهري:
اوطاق اٺئي پهر کليل رهندي آهي، صبح شام، رات تائين اچ وڃ رهي ٿي، صبح هارين، مزدورن ۽ ڌنارن جي ڪم ڪار ۽ تئونکري وارو سمو هوندو آهي، هاري ناري ٻني ٻاري ڏانهن راهي ۽ مارو ماڻهو مال ڇوڙي ويندا رهندا آهن، سج اڀري هر ڪو ٻني ٻاري ڏانهن منهن ڏيندو آهي، کين نيرن به زمين ۾ ڪم ڪندي نصيب ٿيندي رهندي آهي، منجهند مهل هر ڪو گهر ڀيڙو ٿي ويندو آهي، پر مانجهاندو ڪري، وري ماڳ ڪندا اوطاق کي.
ڪمهلي ڪچهري:
جڏهن ته اوطاق جا رسمي ويلا صبح، شام ۽ رات آهن، پر ڪن حالتن ۾ اويل سويل، گاهه بيگاهه، ڪنهن به سمي مهمان، مسافر يا سرڪاري ڪامورو اوطاق ۾ اچي سهڙيو ته ان ويل بنا دير اوطاق ۾ وسئن ۽ وهنواند ٿي ويندي، سڀ کان پهرين آيل جي ماني ٽڪي جو پورائو ٿيندو آهي، ان لاءِ چوڻي آهي، ”اول ماني پوءِ ڪاني“ يعني اڳ ۾ کاڌو بعد ۾ شوق شڪار يا ڳالهه ٻولهه، اوطاق ۾ اوپري آيل جي مان ۾ اڳ ويٺل ماڻهو پنهنجي جاين تان اٿي بيهي هن سان کلي کيڪار ڪندا آهن، هٿ ملائيندا يا ڀاڪر پائي پريت سان ملندا ۽ هلڪي ڦلڪي خوش خير ڪري ڇڏيندا، ۽ رسمي خير ڀلائي، ميل ميلاپ کان پوءِ مهمان جي خواراڪ جو پورائو ڪندا، پڇاڙيءَ ۾ خبرون چارون مٽايون وينديون آهن، اهي مذڪوره وهنوار اوطاق جي طريقن ۽ سليقن، آداب ۽ اطوار، رسم ۽ رواج ۾ شمار ٿين ٿا.
سياري جي موسم ۽ اوطاق:
سردين جي جيتري رات ڊگيهري ايتري ڪچهري وڏيسري، ان ڪري سردي ۽ سيءِ کان بچڻ خاطر اوطاق ۾ هڪ وڏو مچ مچايو ويندو آهي، جنهن مٿان ڳوٺاڻا رات جو ڪنرو ڪري ويهندا آهن، اتي قصا ڪهاڻيون، نڙ تي بيت، بنسري، بين جي سرن سان ڪچهري کي دلپسند ڪيو ويندو آهي، ڳجهارتون ڏيڻ وٺڻ ۽ ڳولهڻ ۾ اچرج جهڙو سمو هوندو آهي، ڪڏهن راڳ رس سان رهاڻ رچائي ويندي آهي، جنهن منڊل ۾ ڀرپاسي وارا ڳوٺائي به اچي گڏبا آهن، اهي آيل اوطاق جي وندر ۾ رلي ملي هڪ ٿي ويندا آهن.
چونڪي سرشتو ۽ اوطاق:
ڳوٺ جي سلامتي ۽ مال متاع جي بچاءُ لاءِ اوطاق پاران ڳوٺ ۾ رات جو چونڪي سرشتو جاري ڪيل هوندو آهي، پوءِ به ڪن حالتن ۾ چوري ٿي به ويندي آهي ته ڀنڀراڪي مهل ڳوٺ وارا چورن جا پيرا کڻڻ ۾ لڳي ويندا آهن، چورن جي وڃڻ جا پير نشان ڏسي ، پرکي سندن ڪڍ، پويان هلندا رهندا آهن، ڪٿي نه ڪٿي وڃي توڙ ڪندا آهن، پوءِ ان ڳوٺ کي گهيري ڪڙو چاڙهي ويهي رهندا آهن، ڀاڳيا جوابدار ڳوٺ کي چوندا ته سڳ (چوراڻو مال) ڏيو يا ڳوٺ کان ٻاهر چورن جو پيرو ڪڍي ڏيو جوابدار ڳوٺاڻا ٻنهين ڳالهين مان ڪا به هڪ نيت ۽ سهولت ڏيندا، اهڙي مڃتا ۽ نيت جوابدار ڳوٺ وارن جي اخلاقي فرضن ۾ شمار ٿئي ٿي، نيٺ جوابدار ڳوٺ ڀاڳين کي پهائيندو آهي.
شادي وهانءَ ۾ اوطاق جي حيثيت:
ڳوٺ اندر يا ڳوٺ کان ٻاهر مائٽي ۽ سڱابنديءَ جا رشتا جوڙڻ مهل تاريخون ۽ تٿيون طئي ڪرڻ ويل ڳوٺ جي واندڪائي ۽ ڌرين (گهوٽيتن ۽ ڪنئاريتن) جي گڏيل مرضي کي سامهون رکيو ويندو آهي، ان جوڙجڪ ۽ ٺهراءَ ۾ اوطاق جو وڏو هٿ هوندو آهي، شاديءَ جي مقرر ڏهاڙي تي ڳوٺ وارا پنهنجي ڪمن ڪارين کي پاسيرو ڪري، شاديءَ جي جشن ۾ گڏجي ويندا آهن، وهانءَ ڳوٺ ۾ هوندو ته ڳوٺ ۾ ئي شادي جي جنسار کي وڏي پاٻوهه سان سوڀارو ڪيو ويندو، پر جيڪڏهن ڪنهن ٻئي هنڌ شادماني جي ڪوٺ هوندي، ته ڳوٺ وارن جي لاڳاپي سان اٽڪل اڌ ڳوٺ گهوٽيتن سان جلوس ۾ شامل ٿي رهندو، اهڙن رشتن کي اوطاق وڏي چاهه ۽ چس سان ملهائيندي رهندي آهي.
هن آس پڄندي مهل گهوٽيتا وس ۽ سگهه آهر ڪين گهٽائيندا آهن، پرڪي ساهيٽا گهراڻا ڦنڊرون ڪهي رکندا، گوشت چانور پلاءُ جون اڻ ڳڻيون ديڳيون لاٿيون وينديون آهن، شاديءَ جو ڀت گهر گهر سڏ ڀريندڙ کي پهچايو ويندو آهي، مردن کي اوطاق ۾ به کارايو ويندو آهي، جيئن ننڍو وڏو، مرد ۽ عورت ڀت کائڻ ۾ شريڪ رهي، گهڻو ڪري ان ڏڻ تي پوري ڳوٺ ۾ سانجڻ نه ٿيندي آهي، گهوٽيتن کي ڀت کارائڻ عيوض پاهت (مبارڪي) ڏيندا رهندا آهن، ان حالت ۾ دعوتي گهراڻا ڄڻ گهوٽيتن جي شاديءَ جي خرچ ۾ سهائتا پيا ڪن، هن ڏس ۾ ڏيڻ وٺڻ، کائڻ ۽ کارائڻ کي ڀائپي ۽ برادريءَ جو ٻنڌاڻ سڏجي ٿو، وهانءَ تي مڱڻهارن کي به آندو ويندو آهي، ان ڪري دهل جي ڌن ۽ شرناءِ جي تنوار تي ڳوٺاڻا مست لڳا پيا هوندا آهن، ڌن ۽ تنوار تي گهوٽيتا ڇيڄ ڪندا آهن، جنهن ۾ ننڍا وڏا، جوان پوڙها شامل ٿي نچڻ جو مزو وٺندا آهن، برادريءَ وارا ڇيڄ وارن مٿان ڏوڪڙن جو وسڪارو گهور ڪندا آهن، اها رقم مڱڻهار کي ملندي رهندي آهي، اهو ڏيک وهانءَ وارن جي امنگن ۽ اڌمن جي عجيب ترجماني ڪندو آهي، اڃا به ڪي گهراڻا وهانءَ تي راڳ رس جا پسارا به مچائيندا آهن، جن ۾ ڀرپاسي وارا ڳوٺاڻا به اچي ڳاهٽ ڏيندا آهن، راڳين کي ڪاڄ وارا ماڻهو داد ۾ ڏوڪڙ پئسا ڏيندا رهندا آهن، راڳ جي هلندڙ منڊل ۾ اوپرا ماڻهو به پنهجن من گهرين ڪلامن تي راڳيءَ کي سڏي ڏوڪڙ ڏيندا رهندا آهن، ڪڏهن ڪڏهن راڳ ٻڌندڙ گويي کي داد ڏيندي چٽا ڀيٽي ۾ پنهنجا کيسا خالي ڪيون، سکڻا ٿيو، پنهنجن گهرن ڏانهن راهي ٿي ويندا آهن، هن ڏس ۾ اوطاق جو مالڪ به پوئتي ڏسڻ ۾ نه ايندو آهي، خاص ڪري گهوٽيتا پنهنجو گهر ٻاري ڏياري ڪندا آهن، اهي وهانءَ جا کنڌا ورهين تائين پيا لاهيندا آهن.
فوتيءَ جي وار تي اوطاق جي اهميت:
ڳوٺ اندر فوتي ۽ مرتئي جون خبرون گهر گهر پهچائڻ ۾ اوطاق جو ڪم آهي، ڳوٺ جا ضروري ۽ غير ضروري ڪم ڪاريون بند ڪيا ويندا آهن، انساني همدردي جي بنياد تي اوطاق کي تڏي (هيٺ ويهڻ ۽ هيٺ سمهڻ) جي حيثيت سان هڪ ٻن ڏينهن لاءِ هلايو ويندو آهي، ڏکايل ڌڙي کي آٿت ۽ ڏک ۾ برابريءَ واري رسم سان اوطاق جو اهم ڪردار ليکيو ويندو آهي، ڏکارن کي دڙ دلاسا، ٽيڪ آسرا ڏيندا رهندا آهن، کين ”رضا رباني“ وارو دنيا جو قديم دستور سڻڻو پوندو آهي، ته جيئن سندن ڏک ۽ درد ڪٽجي وڃي، مالدار فوتيءَ جي ڇڏيل مال ملڪيت جي ونڊ ورڇ جو مونجهارو ۽ پسارو به جلد کان جهٽ اوطاق اندر ئي نباهيو ويندو آهي، ٺهه پهه ۽ ترت تدارڪ ۽ نبيرو ڪري وڇڙيل ڌرين کي سستو انصاف ڏئي کين دائمي راس ۽ راضي ڪيو ويندو آهي.
ديني تعليم ۾ اوطاق جو ڪارنامو:
انسان جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ تعليم وڏي جاءِ والاري ٿي، سکيا جي کيتر ۾ ديني تعليم ۽ سنڌي ابتدائي تعليم جي اهميت حيثيت رکن ٿيون، هن ڏس ۾ اوطاق جو ڪارنامو ساراهه جوڳو رهيو آهي، دين جي تعليم لاءِ ڳوٺ جي مسجد مرڪزي خال ڀري ٿي ان پورائي لاءِ ڪنهن عالم سڳوري کي دعوت ڏئي مقرر ڪيو ويندو آهي، ڳوٺ جي ڇوڪرن ۽ ڇو ڪرين کي مفت ۾ دين جي سکيا ڏني ويندي آهي، قرآن پاڪ پڙهايو ويندو آهي، نماز جي تربيت ۽ ٻيا ديني اخلاق سيکاريا ويندا آهن، ان پر عبادت جا سليقا به سيکاريا ويندا آهن، ائين ڪرڻ سان ايندڙ نسل جون اخلاقي حالتون بهتر ٿين ٿيون، معلم جي سهائتا لاءِ اوطاق جي چوڻ تي سڄو ڳوٺ تيار رهندو آهي، ان پار استاد سڳوري جون معاشي گهرجون به ڪنهن پاسي ٿڻ ٿانءِ ٿين ٿيون.
ابتدائي تعليم ۽ اوطاق:
سنڌي مادري زبان، تاريخ، جاگرافي، حسابي نصاب لاءِ سرڪاري پرائمري اسڪول حڪومت کان گهري ڪري ڳوٺ ۾ جاري ڪرايو ويندو آهي، جنهن جي جاکوڙ ۾ اوطاق جو وڏو حصو هوندو آهي، منڍ ۾ اسڪول جي جڳهه نه هئڻ ڪري اوطاق کي اسڪول ڪري هلائڻو پوندو آهي، ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ هڪ ڳوٺ ۾ جدا ٻه اسڪول کوليا ويندا آهن، ته جيئن ٻئي جنسون الڳ الڳ لاڀ پرائي ۽ هٿ ونڊائي سگهن. ان دڳ سان ڳوٺ جي ديني توڙي دنيوي تعليم سينگارجي ويندي آهي.
ٻهراڙي جي معيشت ٺاهڻ ۾ اوطاق جو حصو:
ٻهراڙين ۾ ڳوٺاڻن جو گذر سفر گهڻي ڀاڱي پوکي راهي ۽ مال ڍڳي پالڻ تي هجي ٿو، اڄ ڪلهه زمين کيڙڻ ۽ هموار ڪرڻ لاءِ ٽريڪٽر جو هجڻ ۽ سٺن ٻجن جي جنسن جو هٿ ڪرڻ ضروري ٿي پيو آهي، انهن مونجهارن کي ماٺي ڪرڻ ۾ اوطاق جو ڪارنامو رهي ٿو، اڙهي موڙهي هاري کي موڙهي قرض طور ڏيڻ به اوطاق جي بلي آهي، اهڙو قرض اوطاق پاران بنا مٿڪي جي ڏنو ويندو آهي، ان لاءِ اوطاق ڳوٺ جي هارين ڪاڻ مهلائتو امدادي اڌار وارو ادارو آهي، لوڙ پوڻ سان ڪڙمي پنهجن ڍڳن ڍورن کي مال پڙيءَ تي اڌ بها ۾ تين واڪ ڪرڻ ۾ ڪا به ڍر نه ڪندو آهي، اوطاق جي اوکي ويل ٽيڪ ڏيڻ سان هاري پنهنجي مال کي اڌوري وڪري ڪرڻ کان بچي وڃن ٿا، ان سهاري ڏيڻ سان هاري هڪ پاسي وياج کان بچي پون ٿا ۽ ٻئي پاسي پنهنجي چوپائي مال کي پاسيري رکڻ ۾ سوڀارا رهن ٿا.
ڳوٺ جا جهيڙا جهڳڙا ۽ اوطاق جي ٽياڪڙيءَ واري چڱ مڙسي:
جتي به تمدن ۽ سڀيتا چوٽيءَ تي رسي ٿي، اتي ڦڏن ۽ ڏچن جي ڀرمار رهي ٿي، جيڏي وڏي آدمشماري، ايڏي گهڻي مونجهارن جي بوڇاڙ، وڏن ڳوٺن ۾ اوطاق هڪ مثالي ڪڙي ٿي اڀري ٿي، اتي اندريان توڙي ٻاهريان نبيرا به ڪيا ويندا آهن، جن نيائن کي مانائتي مڃتا ملندي رهي ٿي، ڪن حالتن ۾ ڪي نبيرا سرڪشي جي بنياد تي تڪراري ٿي ويندا آهن، ڦڏائي ٽولو فيصلي کان منهن موڙ ۽ انڪار ڪندو رهندو آهي، ان مهل فسادي ڌر کي مڃائڻ لاءِ مٿس دٻاءُ وجهڻ تي سڄـي ڳوٺ جو کائڻ پيئڻ ۽ سلام ڪلام بند رهندو آهي، جيستائين ارڏائي ۽ ڦڏائي ڌر سنئين راهه تي اچي ۽ فيصلي مڃڻ بعد ڌريون کير کنڊ ٿيو وڃن ان واٽ سان اوطاق ڳوٺ مان مانڌاڻ ڪڍڻ ۾ سوڀاري رهي ٿي، نياءُ ۽ نبيرا هڪ ٻن ڏينهن ۾ ٿي چڪندا آهن، فيصلن ۾ فريادي ۽ جوابدار ڌرين ۽ سندن شاهدن ۽ مشيرن کي کلي دل سان ٻڌو ويندو آهي، ان ڪري ڌرين کي ترت حق پلئه پوندو آهي، انصاف بي ريائي ۽ اڻ ڌريائي روءِ سان ڪيو ويندو آهي، جنهن کي ڏسندڙ ٻڌندڙ ۽ ڌريون دل سان قبول ڪنديون آهن.
زال مڙس رسامو ۽ اوطاق جي عدالت:
جڏهن گهرو اڻبڻت چوٽيءَ تي پهچي ٿي ۽ زال مڙس جا لاڳاپا دائمي جهيڙي جي ور چڙهي وڃن ٿا، تڏهن اهڙي ڪروڌ کي ختم ڪرڻ لاءِ راڄنيتيءَ طور ڪوششون ڪيون وينديون آهن، سرچاءِ جا حيلا ۽ اپاءُ اڪارتا ٿي وڃن ٿا، کيٽو ليڪو لنگهي چڪي ٿو، ان ڏڦيڙ ۾ او طاق ۾ گڏيل راءِ سان طلاق وسيلي کين سدائين لاءِ جدا ڪيو ويندو آهي، اوطاق ان ڏس ۾ مهلائتو اڪلاءُ ڪري واکاڻ جوڳو نبيرو ڪري سگهندي آهي.
واندڪائيءَ ۾ وندر لاءِ اوطاق جو منڊل:
جنهن گهڙي انسان پنهنجون بنيادي ضرورتون پوريون ڪري وڃي پار پوي ٿو، ۽ اٽي لٽي ۽ اجهي مان جان آجي ڪري پاڻڀرو ٿي وڃي ٿو، ان حالت ۾ هو وندر جي واٽ جو ڳولهائو رهي ٿو، اهڙي ڪميءَ کي پوري ڪرڻ ۾ اوطاق ديسي راندين رچائڻ جو چرچو ڪرائي ٿي، ديسي راندين ۾ ڪوڏي ڪوڏي، ملهه، ونجهوٽي، ٻيلهاڙو، ڏٽي ڏڪر وغيره، راندين کان پوءِ ڪڏهن ڪڏهن ميلا ملاکڙا لڳائڻ به اوطاق جي ڄاڻ ۾ هوندا آهن، راندين جي مقابلن ۽ چٽاڀيٽيءَ ۾ سوڀارن رانديگرن کي انعام اڪرام جون سوکڙيون ۽ ڏان ڏنا ويندا آهن، جيئن راندين رچائڻ ۽ کيڏڻ ۾ کيڏارين کي چاهه ۽ چس رهي.
راڳ رس رهاڻ ۾ اوطاق جو منڊل مچائڻ:
جسماني پورهيو ڪندي ٿڪاوٽ پاسا وٺي ٿي ۽ ساڳيو ساڳيو ڪم ڪار ڪندي ماڻهو ڪڪ ٿيو پوي، يا ڪڏهن دنيا جا ڏک ڏاکڙا اچي ورائي سوڙهو ڪري ڇڏين ٿا، ان پساري وقت ٽپائڻ ۽ درد ڪٽڻ ۽ حاجت مٽائڻ جو ڊؤل ماڻهو جي سرشت ۾ آهي ته ڪا مٽ سٽ هئڻ کپي، ته جيئن روح جي پوي. جيءَ کي قرار ڏيارڻ ۽ روح کي راحت وٺائڻ لاءِ راڳ ويراڳ، سرتار، کل مسخريءَ جهڙن ٽڪساٽن جي گهرج کڙي ٿئي ٿي، ان لاءِ اوطاق راڳ ويراڳ جا منڊل ۽ کل مسخري جون منڊليون کڙيون ڪري ڄاڻي، جنهن جي آڌار تي ڳوٺاڻن ۾ نئون روح ڦوڪجي سگهي ٿو، ته جيئن هو تازي تواني ٿيڻ ۾ دير نه ڪن، راڳ جي لئي، ڍولڪ جي ڌن، چرچائي جا ڊونگل، چرچي ڀوڳ سان اڳيون ۽ پاروٿو پسارو مٽجي وڃي ٿو، ان لاءِ تر جي فنڪارن ۽ پاڙي جي راڳين کي ڪوٺون ڏئي مانڊاڻ مچايو ويندو آهي، خاص ڪري ڳوٺ جا ڪي ٽاڻا ۽ سما نڪري نروار ٿي پوندا آهن، جن سان هيجن جا ڇيڄ ٿي پوندا آهن، جهڙوڪ ڪنهن جو وهانءُ، پٽ ڄائي جي آس پڄائي، چڱي مڙس جي پڳ ٻڌائي وغيره. ٽڪساٽن مٿان ڌام ڌوم جو سمان لڳي ويندو آهي، اهڙن سرهن سمن تي منگتن ۽ مڱڻهارن جي فن مان پورو رس مزو ورتو ويندو آهي، سندن سازن ۾ دهل، شرناءِ، بين، بنسري، نڙ، يڪتارو، چپڙيون، ستار، سرندو، دلو گهاگهر، جهانجهه وغيره سان گڏ جوڳيءَ جي مرلي جهڙن سازن جي سرتار سان ٻڌندڙن کان سسراٽيون نڪريو وڃن، راڳي ديسي، فنڪار ديسي ۽ سندن ساز سرود به ديسي، جن تي خرچ به نه جهڙو.
راڳ کان سواءِ کل ڀوڳ ، مزاح مسخري، چرچي گهٻي هئڻ جي ڪري دل جا وهم غم، درد سور ڪٽيو پون، چرچاين جي ٺهه پهه جوابن ڦهڪائڻ جي ڪري ڳوٺاڻا کلي کلي کيرا ٿيو پون، راڳ رچائڻ، کل ڀوڳ پٿرائڻ، نرت وجهائڻ، ڇيڄ هلائڻ ۾ اوطاق جي لاڳت هوندي آهي، پهاڪا، چوڻيون، متيون، لاهڻيون، بيت بازي، ڳجهارتون وغيره رونشن جو مانڊاڻ متل هوندو آهي، جن ۾ ڀرپاسي وارن واهڻن جي سپورنجهن جو به مليل انگ رهندو آهي، باقي ته چوپائي مال ۽ پوکي راهيءَ جون عام لاڀائتيون پچارون ته پيون ورجائبيون رهنديون آهن.
اوطاق جو جائزو:
ڳوٺ جي ڪار گذارين ۽ ڪاررواين جو محور ۽ مرڪز اوطاق آهي، پر هن جو روح روان ۽ سرواڻ ڳوٺ جو چڱو مڙس، نيڪ مرد، وڏيرو آهي، جيڪو ڳوٺ جي ڏک درد ۾ سهائتا ڪندو رهي ٿو، اوطاق هڪ ويهڪ، ٽڪاءَ ۽ آستاني جو ڪم ڏيندي آهي، هن جي هر ڪارروائي هلائڻ، اوکيءَ ويل جي هلچل ۾ منهن ڏيندڙ ڳوٺ جو نيڪ مرد رهي ٿو، هو ڳوٺ جا مونجهارا ۽ ٽڪساٽ حل ڪندو رهي ٿو، اوطاق ڳوٺ جي جوڙجڪ، مانڊاڻ ۽ نظام جو نالو آهي، جنهن ۾ ڳوٺن جي تربيت، دڳ لائڻ ۽ سليقي سان هلائڻ جا گس ملن ٿا.
هر تنظيم ۽ نظام ڪمين ۽ ڪوتاهين کان آجو نه آهي، ان لاءِ چيو وڃي ٿو ته وڏيرو غلط ڪار، ڦورو، بي انصاف، تعليم جا ترا ڪڍندڙ، عورتن جا حق غضب ڪندڙ، ملڪي ترقي ۾ رڪاوٽ، قومي سياست جو شعور نهوڙيندڙ، معيشت جو ڏيوالو آڻيندڙ، قومي اتحاد ۽ سنڌي ڀائيچاري جو اميدون مٽائيندڙ، سنڌي ساٿ ۽ سٿ ۾ ڏڦيڙ پيدا ڪندڙ، هارين جو پرمار آهي، ان ڪري سنڌ صدين کان وڏيرا ڪلچر جي لوڙ لوڙيندي رهي ٿي، جيڪڏهن اڄ به سنڌ مان وڏيرا شاهيءَ جا تختا ڪڍيا وڃن ته سنڌي ماڻهو ٻڌيءَ ۽ يڪجهتيءَ جو بي مثال مظاهرو ڪري سگهن ٿا، ان ڪري جيڪر سنڌ کي هن ڌڙي کان ڇوٽڪارو ملي پوي ته سٺو سنوڻ ثابت ٿيندو، هي ڳالهه مڃڻ کان پري نه آهي ته دنيا جي ملڪن ۾ نفسياتي ويڙهه وڙهي وڃي ٿي، ترقي يافته ملڪن ۾ ماڻهو تعليم جي زيور سان سينگاريل آهن، ان ڪري نفسياتي ويڙهه مان جلد جان ڇڏائڻ ۾ سوڀارا ٿين ٿا، انهن جي ڀيٽ ۾ اسرندڙ ڏيهن جا رهاڪو تعليم ۽ ڄاڻ کان وانجهيل، من جا موڙهيل ۽ ڀورڙا هجن ٿا، اهي نفسياتي ڄار اندر ڦاسڻ ۾ دير ئي نٿا ڪن، سالن جا سال ان ڦندي ۾ ڳهندا رهن ٿا، پر جيڪڏهن ورلي ڪنهن هنڌان اهو ڄار ٽٽي به پوي ٿو ته هو ڦاٿل ڄار جي ڳٿي مان تيزيءَ سان نڪرڻ جي جاکوڙ به نٿا ڪري سگهن، ڳيجهائپ سندن عادت ٿيو پوي.
سنڌ اهڙي نفسياتي ڇڪتاڻ جو شڪار ٿيندي رهي آهي، سنڌ ۾ عصبيت ۽ قومي غيرت جي وڏي کوٽ آهي، سنڌ جا پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو به وقتي وقتي سنڌي قوم لاءِ مونجهارا ۽ مسئلا کڙا ڪرائيندا آيا آهن، ڇو ته ڄاڻي ٻجهي سنڌ جي آزادي تان هٿ کڻندا رهيا آهن، 1947ع ۾ سنڌي قوم کي پاڪستاني وحدت ۾ شامل ڪيائون ۽ ملڪ جي اعليٰ اقتدار جي لاءِ ٻاهريان هندوستاني ماڻهو دعوت ڏئي وٺي آيا، جن جا سنڌ ۾ ووٽ به داخل نه هئا، ۽ سنڌي ٻوليءَ کان به بي خبر هئا، انهن اوپرن ۽ ڌارين کي سنڌ اندر پنهنجي دائمي سگهه ماڻڻ جي وڏي هوس هئي، تنهن ڪري اهي ملڪي عام ڀلائي جي بدران اقتدار جهٽڻ جي هٻڇ ۾ ڪاهي پيا، ان جوڙ توڙ جي ويڙهاند ۾ سنڌين جي ڪيل وڙن ۽ ٿورن جو ڪو به ويچار نه ونڊيائون، اهڙي ڇڪتاڻ جا منڍ ۾ ئي اگرا نتيجا نروار ٿيڻ لڳا، 1948ع ڌاري سنڌ کان ڪراچي کسي وئي، سنڌ ۾ هندن جي ڇڏيل ملڪيت لاءِ قانون گهڙيو ويو ته مقامي سنڌي ماڻهو هندن جي ڇڏيل ملڪيت ڳنهي نٿا سگهن، اليڪشن، آئين ۽ جمهوريت تيتر وجود وٺي نه سگهيون، جيتر سنڌ ۾ ڌارين جي لوڌن جو انگ چوٽ نه چڙهيو، 1955ع ۾ سنڌ کي ون يونٽ جي ڪوڙڪي ۾ ڦاسايو ويو، سنڌو درياءَ مٿان غلام محمد بئراج ۽ گڊو بئراج اڏي، لکها ايڪڙ زمين غير سنڌين کي ڏني وئي، هو ون يونٽ جي آڙ ۾ سنڌ اندر زمين وٺڻ ۾ جنبي ويا، پنجاب مان چوڌرين جا ٽولا اٿلي پيا، سنڌ ۾ ڪيئي بستيون ۽ وسنديون تيار ڪري دائمي ٿاڪ ڄمائي ويٺا، ڏٺو وڃي ته نه رڳو آزادي دوران سنڌين کان اقتدار ڦريو ويو، پر سنڌين جي وسيلن ۽ زمينن مٿان به کپ کوڙيا ويا، جيڪي اڄ به سنڌ جي سرزمين تي هزارين بهانا ۽ هر با هلائي پاڻ کي اڪثريت ۾ آڻڻ لاءِ ڏينهن رات جتن ڪري رهيا آهن، ملڪي ڀلائيءَ کان اڻ ڄاڻ ، نفسيات جا شاطر ۽ پرماريت جا پوڄاري سنڌين کي پاڻ ۾ ويڙهائي رهيا آهن، ڪڏهن ته اعلان ڪندي چوندا رهن ٿا، ”لطيف جي ڌرتي“ مٿان سنڌي وڏيرن ۽ جاگيردارن جو قبضو آهي، سنڌي هارين کي جاگيردار ۽ وڏيرا لٽي رهيا آهن، انهن پرمار جاگيردارن ۽ وڏيرن کان زمين کسي، غريب هارين ۾ ورهائي ويندي، جڏهن ته هاڻي سنڌ اندر جاگير ئي نه رهي آهي.
مذڪوره هڏ ڏوکي بڻجڻ جو وجهه ۽ مهل اڃا کڙو ٿيو ئي نه، ته ڪراچي ۾ سنڌي هارين ۽ مزدورن مٿان ڪيس ٿيڻ شروع ٿي ويا، سندن ڳوٺ (لطيف سائين جا سنڌي ڳوٺ) پوليس ۽ رينجرز جي زور سان بلڊوز ڪرائي سنڌي عورتن، ٻارن ۽ پوڙهن کان ڪيڪٽ ڪرائي، کين ماري ڀڄائي، اهي ڳوٺ خالي ڪرائي، ڌارين جي حوالي ڪيا پيا وڃن، ان ڏاڍ ۽ انڌير آڏو ملڪي حڪومت ۽ ديني جماعتون ماٺ ۾ رهن ٿيون، هاٿيءَ جا ڏند ڏيکارڻ جا هڪڙا ۽ کائڻ وارا ٻيا جو مثال پڌرو آهي، جڏهن ته انسان قوت ۽ طاقت جو پوڄاري ۽ سلامي رهيو آهي، مثال شينهن حرام ۽ ڦاڙيندڙ درندو آهي، پوءِ به هن کي ”شير خدا“ چيو وڃي ٿو، سڀ ڪو پاڻ کي شينهن چوائيندي پيو ٻهڪي، پر ڇيلو حلال آهي، ان حلال ڇيلي چوائڻ کان هر ڪو پيو لهرائي، شينهن جي تصوير سيني سان لڳائڻ ۾ وڏائي ۽ مٿانهين پئي ڳائجي ۽ ڇيلي جي شڪل ڏي ڪير تڪڻ لاءِ به تيار نٿو ٿئي.
سنڌين جو ترس ۽ مهمان نوازي کين ڳچي ۾ پئجي وئي آهي، ان ريت سنڌ ڄاوا پنهنجي پراڻي پنگتي پساري سان هلندي هزارين ورهيه پئي اڪاريا آهن، پوءِ به کين ڪهل ۽ ٻاجهه ڪرڻ وارن ڳڻن تي مهڻا پيا ملن، ته سنڌي ماڻهو وهمن ۽ وسوسن ۾ وڪوڙيل ، سائنسي سوچ ۽ حقيقي پرک کان ڀٽڪيل آهن، هو پنهنجي تيار ڪيل ڪوڙڪي جو شڪار ٿيندا آيا آهن.
جيڪڏهن سنڌي ساڃاهه وندن آڏو مٿين مونجهارن جي حل ٿيڻ ۾ ٿوري به ديرلڳي ته پوءِ ڄاڻڻ گهرجي ته سنڌي دانشور پنهنجي شاطر ۽ هرڌا تي ويري کي تاڙڻ ۽ پرکڻ ۾ اڃا صديون پوئتي رهجي ويندا ، گهٽ ۾ گهٽ قلم ۽ آواز کي نين ۽ تازين ضرورتن پٽاندڙ ته هلائجي ، جيئن ورائي ورائي سنڌي ايڪي ۽ هيڪڙ ائي لاءِ جاکوڙ ڪجي.
مشرف دور حڪومت ۾ سنڌ پاڪستان جو ڄڻ صوبو ئي نظر نه پيو چڙهي، سنڌ مٿان هڪ غير سنڌي گورنر کي ايترو ته وڌايو ويو جو هن جي اختيارن جي ڪا حد ئي نه آهي، جڏهن ته باقي صوبن ۾ وزير اعليٰ وارن جي حاڪميت رهي آهي، فقط سنڌ جو وزيراعليٰ گورنر جي هر فيصلي جو محتاج ۽ هٿ ٺوڪيو رهيو، ان مان پڌرو آهي ته سنڌ ۾ اقتدار اعليٰ سنڌين کان ڦريو ويو آهي، سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ تي بي وس ۽ نڌڻڪا ڪيا ويا آهن، سنڌ ۾ ڄڻ سنڌي ٻئي نمبر جا شهري ٿي رهيا آهن.
ضياءَ دور حڪومت ۾ سنڌين پنهنجو آئيندو اونداهو ڏٺو، کين ڀلائي ۽ چڱائيءَ جون راهون اونداهيون ۽ ناس نظر چڙهيون، ان ڪري ٻڌي ۽ ايڪي جو سندرو تاڻي بيٺا، سنڌي ماڻهن کي سالن جا ڏک سور وسري نه ويا هئا، ان ڪري پنهنجي ڀڙڪيل اڌمن جو پورو مظاهرو ڪيائون، سنڌين مارشل لا دورن جون ڏاڍايون ۽ انڌير ننگريون دل تي پئي رکيون، وقت اچڻ سان ظلم ۽ ڏاڍ آڏو ميدان تي نڪري پيا، جلسا، جلوس، احتجاج، روڊ ڌرڻا، بک هڙتالون لائي ڏنائون، ڦٽڪن ۽ ڪاري قانون جي پرواهه نه ڪڍيائون، ايم آر ڊي تحريڪ پٽاندر ملڪ جي ڊڪٽيٽر شاهي جا تختا لوڏي ڇڏيائون، آمر شاهي پنهنجي انڌير ننگري خلاف سنڌين جي هلچل ڏسي دهلجي وئي، ان حالت ۾ ملڪ جي پرمار ۽ آپيشاهي ڌڙي پنهنجا نفسياتي هربا ۽ داءَ هلائڻ جاري ڪيا، پنهنجي ڏوهن ۽ پاپن کي پاسيرو رکي سنڌي وڏيرن ۽ جاگيردارن کي سنڌي عوام جو دشمن سڏڻ شروع ڪيو، سنڌي عوام جي زواليت ۽ بدحاليءَ جو جوابدار سنڌي وڏيري کي ٺهرائڻ جا داءَ پيچ لڳائڻ جاري ٿيا، سنڌي ٻوليءَ ۾ عام چوڻي جيان ”پنهنجي پَوَئِي، منهنجي وِسرَئي“ جا کيڏ ۽ ڍارا هڻڻ جا راهه ۽ رند شروع ڪري ڏنا.
سنڌ ڄاوا ۽ ڌرتي ڌڻي بي گهر، بي روزگار ۽ بي زمين هاري، ذريعن ۽ وسيلن هوندي بک ۽ بدحالي جو شڪار هجن ٿا ۽ سندن خلاف غيرن جي لوڌن جون سنڌ والارڻ لاءِ ونگارون ۽ سازشون پيون هلن، نئين سج ڌارين جون نيون گهلون ۽ ڪٽڪ ايندا پيا اچن، غيرن جي اچڻ سان کين زمين خريد ڪرڻ، ڌنڌي واپار ۽ نوڪري ڪرڻ جا حق عطا ڪيا وڃن ٿا، سنڌ ٽرانسپورٽ مٿان سندن قبضا، ۽ ڪالونيون اڏي، دائمي ٿاڪ ڪري رهڻ جو حق ڏنو وڃي ٿو، جڏهن ته سنڌي ڊاڪٽر، انجنيئر نوڪرين کان واندا، سنڌو درياءَ خشڪ، ذريعن مٿان ڄمت، سنڌ جي ڪمائي مان سنڌ کي ٻارهن پنج ساله رٿن لاءِ اڌوري خرچ جو حصو جاري رکيو وڃي ٿو، اهڙين زيادتين خلاف سنڌ جي احتجاجن کي انصاف روءِ سان ٻڌو به نٿو وڃي، اهڙي حق طلبي ۽ گُهر کي سنڌين جي سرڪشي، بغاوت ۽ ملڪ دشمني ڄاتي وڃي ٿي، ان لاءِ اٽلو کين سخت ورتو وڃي ٿو.
مٿين غير قانوني ۽ غير فطري ڏاڍاين تان سنڌي عوام جو ڌيان هٽائڻ لاءِ ملڪ ڌڻين سنڌي عوام کي ونڊڻ ۽ ورهائڻ لاءِ سنڌي وڏيرن جون زيادتيون بيان ڪري، کين ٽولن ۽ ڌڙن ڦانڊڻ جون سازشون ڪري رهيا آهن، جڏهن ته دنيا جا سڌريل حڪمران پنهنجي فلاحي ۽ ڀلائيءَ وارن پروگرامن تحت گهرو مونجهارن ۽ مسئلن کي هٽائڻ لاءِ پنهنجي ڏاهپ ۽ ڏات وارن کي مقرر ڪري بحرانن جي حل ڪرڻ لاءِ رپورٽون تيار ڪرائين ٿا ۽ انهن رپورٽن ۾ سفارش ڪيل ڳالهين ۽ صلاحن تي عمل ڪري انهن خوفناڪ بحرانن کي دور ڪيو وڃي ٿو، پر هن ملڪ ۾ سنڌين جي ڀلائي ۽ بهبوديءَ جي ابتڙ سازشون ٿينديون رهيون آهن، ته سنڌيءَ کي ڪهڙي ريت چٽ ۽ پٽ ڪيو وڃي. ان قسم جي غير فطري سوچ ۽ سازش واري رٿا بنديءَ ملڪ جي تباهيءَ جو ڪارڻ ٿي سگهي ٿي، انصاف جي گهر ته اهائي هئي جو ملڪي ڀلائيءَ وارن رٿن کي ڪم آندو وڃي ها، ته بهتر ٿي پوي ها، ان جي ابتڙ 27 ڊسمبر 2007ع تي راولپنڊي شهر اندر عوامي جلسي ۾ سابق وزير اعظم محترمه بي نظير صاحبه تي قاتلاڻو حملو ڪرايو ويو، جنهن جي موٽ ۾ ملڪ جو اربين رپيا ڀڃ ڊاهه جي ڪري نقصان ٿي چڪو، جيڪڏهن حڪومت مرحوما جي سلامتي جو جوڳو بندوبست ڪري ها ته هي دردناڪ واقعا پيش نه اچن ها، ان ڪري ملڪي ڪارندن جو اهو ڍنڍورو پٽڻو پوي ٿو ته منڍ کان وٺي اڄ تائين ملڪ خلاف ڀٽڪيل ۽ گمراهه ڪن ويچار ڇڙيل ۽ ڇيڪ رهيا آهن، جن کي هر وطن دوست سڄاڻ توڙي اڻ ڄاڻ پڪي پهَه سان ورجائيندو رهي ٿو، ته ملڪي سياسي قيادت کي جنرل ڌڙي آزاد هلڻ ڏنو ئي نه آهي، نه وري کين آزاد هلائڻ لاءِ تيار ئي آهن، ڇو ته سندن ڪردار ڪشي ڪئي ويندي آهي، جيئن عوام آڏو پڌرو ٿئي ته ملڪ کي گوڏن ڀر ڪيرائڻ ۾ سياستڪارن جي سڄي هٿ جو کيل رهيو آهي، اهڙن من گهڙت راين، اڍنگن دڳن ۽ اکليل ويچارن جي نتيجي ۾ ملڪ بحرانن ۽ هيجانن کان ڪڏهن به آجو رهي نه سگهيو آهي.
مٿين مٿا ڪٽ مان پوريءَ ريت پڌري پٽ آهي ته ملڪي قيادت جي سوچ ۽ ساڃاهه جيڪا هر سمي نابري ۽ ناڪار تي هلندي رهي آهي، تنهن ملڪ کي ڏهڪائيندڙ واقعن ۽ هيسائيندڙ اوڪرن ۾ ڦاسائي ڇڏيو آهي، ان ڪري وطن دوستيءَ وارو ذوق ۽ لڳاءَ وڃي پيو سڪڙبو ۽ سوڙهو ٿيندو، هاڻ به وقت ويو نه آهي ته لڳل ٽڪساٽن ۽ هيرا ڦيريءَ وارن پسارن جا دڳ بند ڪري ديس جي ڀلائيءَ خاطر آزاد چونڊ جي راهه جي سختي سان نگراني ڪئي وڃي، ۽ اڪثريت راءِ سان ڪامياب ڌر کي اقتدار حوالي ڪيو وڃي ته سڀني ڏيهي مونجهارن ۽ ڏوجهرن کان وطن کي ڇوٽڪارو ملي سگهي ٿو.
سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ جتي به واهڻ وستيون، ڳوٺ ۽ ننگر آباد آهن اتي اوطاقون به ضروو هجن ٿيون، انهن دائرن ۾ ٻهراڙيءَ جي ماڻهن جون عام ڪچهريون ٿينديون رهن ٿيون جن رهاڻ گاهن ۾ مرڪزي اختيار ڪيل ڦڏن، ڏچن، ڏاڍاين ۽ زوراورين کي روزانو بدوڙيو ۽ ننديو وڃي ٿو، ان ريت سنڌي ماڻهن جي سينن ۾ ڏينهن رات ملڪ جي ٺيڪيدار قيادتن جي ابتڙ قطارڻ ۽ پچارڻ ڪنهن به موڙ ۽ توڙ تي اگرا آواز ۽ دردن ڀريون آهون ملڪ دوستيءَ کي نهوڙي نينديون، ان لاءِ ملڪ جي والين جا جيڪر ڌيان تيز، نگاهه تيز ۽ ڪن تيز ٿين، ته ملڪي ڀلائي ۽ بهتريءَ خاطر انصاف ۽ برابريءَ واري واٽ وٺڻ لاءِ جاکوڙ ڪن.
سنڌ جي سماجي مانڊاڻ ۾ اوطاق ٻهراڙيءَ جو عوامي آستانو، دائرو، تڏو، منهه، بيٺڪ، ڪچهري، آچار ويچار ۽ وندر گاهه رهي آهي، سڀيتا جي پيڙهه به هتان نسري نروار ٿئي ٿي، جڏهن ته ڳوٺن جون سماجي ۽ معاشي گهرجون به اوطاق پوري ڪندي رهي آهي، تڏهن ته واهڻن ۽ وسندين ۾ ماڻهن گڏجي رهڻ، ملي هلڻ، ڪس رس کائڻ، ڇڏ ڇوٽ ڪرڻ ۽ هڏ ڏوکائپ جا انگ سکيا، ان ڪري منجهن ماڻهپو، سڪ پريت، هٿ ونڊائي ۽ سهڪار جا گڻ جاڳيا، اوطاق انساني ڀلائي ۽ بهبودي جو ادارو آهي، جنهن جي لاڳاپي سان ڪيترائي ڦڏا، ڏچا، دنگ دڙيون، ڪاوڙ ڪروڌ ڌڪجي وڃن ٿا، ڳوٺ جو ساهيٽو ماڻهو جڏهن فوت ٿئي ٿو ته فوتي جي ڇڏيل مال مٿان ونڊ ورهاست تي تڪرار کڙو ٿئي ٿو، زال مڙس جو رسامو اڀري، سنگ ڪڍي ٿو، اهڙي تڏا تڏي ۽ گهپيهه ۾ ڪورٽن ڏانهن راهي ٿيڻ ۽ سُلجهڻ ۾ ڪي ڪساب لڳيو وڃن، جن ڪيسن مٿان لاڳت لڳي ٿي، اهڙي رڳڙي واري ناڻي کان ٻيڻي ٿي بيهي، حساب ڪندي ڦڏائي ڌڙن جون کنڌيون کڄي وڃن ٿيون، ايستائين جو هڪ پيڙهي جهڳڙي کي ڪورٽ ۾ هلندي ڌرتيءَ داخل ٿي وڃي ٿي، وري ان جي جاءِ تي ٻي پود انهيءِ ويڙهه کي نباهڻ لاءِ تيار ٿئي ٿي، ٻهراڙي ۾ پوکي راهي جي ڀيل، چوپائي مال جي چوري، اڳواڙي ۽ پوئواري جي سور پور مٿان گپا گيهه ۽ گهپي سان رسامان اڀرن ٿا، ان لاءِ هيڻيون ڌريون پوليس ٿاڻن جون ياترائون ڪن ٿيون جتي جوابدار ڌڙن کان اڳيون پويون حساب چڪتو ڪيو ويندو آهي، جيڪڏهن ڌريون اڃا به نه ٺهيون، ته ڪورٽن ڏانهن نيو ويندن، جتي وڪيلن، منشين، ڪلارڪن، پٽيوالن سان کين منهن ڏيڻو پوندو آهي، پوءِ حاضرين جو اڻ کٽ سلسلو جاري رهندو آهي، ڪورٽن جي اڪلاءُ ۽ نبيري ۾ اڻ ڳڻيا ورهيه لڳيو وڃن، ڌريون پنهنجون موڙيون ۽ پونجيون وڃايو نستيون ٿيو پون، پوءِ پنهنجي ڪئي تي ڏيهن کي ڏس ڏين، هڪ پاسي ڏوڪڙ جي چٽي، ٻئي پاسي وقت وڃائڻ جي مار، ڀوڳي پيا هٿ مهٽيندا آهن ۽ پوءِ وئي ويل جو نه دارون نه دوا“.
مٿيان ڪيتا لوڙي پوءِ ماڻهوءَ ۾ سڌارو ته اچي ٿو پوءِ جيڪڏهن جوڀن وڃائي جاڙ ڪري، ڄمار ولوڙي رک ڪري، پيري ۾ سئنين واٽ لڳي ڪهڙي سود جو ٿيندو، ان چٽاڀيٽيءَ ۾ اوطاق هڪ صحيح اخلاقي آستانو آهي، جنهن اندر هر وڙ جي ڏجهن ۽ ڏوجهرن کي نبيرڻ جو اخلاقي اختيار رهي ٿو، ستايل ڌرين کي ٺهه پهه ”دائري“ ۾ آڻي، سندن ڦڏن کي ٽياڪڙي ريت سان ٻڌي سڻي کين دير تائين کير کنڊ ڪرڻ جون جاکوڙون ڪيون وڃن ٿيون.
اها ڳالهه به گمان کان خالي نه آهي ته اوطاق کي وڏيرا هلائيندا آهن، جهان جي ڪنهن ڀاڱي جو وڏيرو ملڪن مٿان رحمت نازل ٿيل نه آهي، نه وري هندوستان جو پٽيل (وڏيرو) اتي جي عوام جي لاءِ نعمت آهي، ان ريت نه پنجاب جو چوڌري ڪو هارين جو غمخوار رهي ٿو، ان ڪڙي سان سرحد جو ارباب به ساڳي باغ جو موري آهي، جي ٿري ارباب پيرن اگهاڙن جو خير خواهه نه ٿو رهي ته پوءِ سنڌ جو وڏيرو ڪهڙي ريت هارين جو ساٿي ٿي سگهي ٿو، نه وري بلوچي سردار ۾ ڪا نئين جاڳرتا آئي آهي، جنهن سان هو هارين ۽ مزدورن جا اونداها اجها روشن ڪندو رهي.
پوءِ به سنڌ ۾ ڪي ٿوريون اوطاقون اونڌي دڳ سان هلي ماڻهو آزار ڪنديون رهن ٿيون، جن جي وستار نه ڪرڻ انصاف جي ابتڙ ٿي پوندو، انهن دائرن ۾ چور پاٿاري هلائي وڃي ٿي، جتي چور، ڌاڙيل پاليا وڃن ٿا، جن عام ماڻهن جو سک آرام ڦٽايو آهي، اوطاق پاران چورن ۽ ڌاڙيلن جي ناجائز ڀرجهلي ڪري پوليس ۽ ڪورٽن جي چنبن کان آجو رکيو وڃي ٿو، هاڻي ته هٿ جو هيرايل وڏيرن کي به نٿو معاف ڪري، اغوا جي واردات ۾ لکين رپيا ڀنگ طلبيو وڃي ٿو، ان ڪري ڏوهن جي گهڻائي ٿي چڪي آهي، ٻهراڙيون ۽ واهڻ ڦٽندا وڃن ٿا، ڳوٺاڻا ڳوٺ ڇڏي، شهرن ڏاانهن تيزيءَ سان ڀڄندا رهن ٿا، هڪ پاسي واهڻ ويران ٿيندا وڃن ٿا، ٻئي پاسي شهري ڪچي آباديءَ جا انيڪ جنجهٽ اڀرندا رهن ٿا.
سچ پچ ته انهن بحرانن کي جنم ڏياريندڙ به ملڪ جا ڪارندا ئي آهن، جن پنهنجن حمايتي ڇاڙتن کي ڇوٽ ڇڏيو آهي ته ملڪ ۾ هيجان ۽ بحران هجن، جن کان شهري آزاد ٿيندا ته سندن آمريت خلاف ڪمر ساهيندا، ان ڪري سندن ڇاڙتا قانون کان مٿاهين زندگي گهارڻ جا عادي ٿي چڪا آهن، آمريت جا ٺيڪيدار اوطاقن ۾ ڪتا پالين ٿا، جن سان ٻيلن ۾ هرڻ جو شڪار ڪيو ويندو هو، هاڻي ته ٻيلا به وڍايا ويا آهن، ان زمين مٿان آمر شاهي جي ٻٽيرن جا قبضا ٿي چڪا آهن، ٻيلن جي تباهي جي ڪري سنڌ کي چوڻو ڇيهو رسي ٿو هڪ مال جو چارو چٽ، ٻيو ماحو ل جي گدلاڻ ۾ زيادتي، ٽيون برسات جي گهٽتائي، چوٿون گرمي پد ۾ واڌ ايندي رهي ٿي، جهنگل جو شڪار ذري گهٽ وڃي چڪو آهي، پوءِ به پاليل ڪتن سان رڇ تي بڇ جو رونشو ڪيو ويندو آهي، جيڪا دل ڏاريندڙ ڪڌائي آهي، يا ڪڪڙ ۽ تتر پالي ويڙهايا وڃن ٿا، جن مٿان هزارن جو شرطون لڳايون وڃن ٿيون، يا تاش چوپڙ ڍاري جوا کيڏي ويندي آهي، جوا جي اڏن تان ڪي گهراڻا هڪ رات ۾ شاهوڪار ته ٻيا گهڙيءَ ۾ پيا نانگ ٿي ڪريو پون، يا ڏاند ۽ گهوڙا ڀڄائين ٿا، جنهن ۾ به جوا جو جزو پڌرو هوندو آهي، ان کان سواءِ ڀنگ، چرس، شراب ۽ هيروئن جا ڌنڌا به اوطاقن ۾ ٿين پيا، نشي جي موذي مرض ۾ عام ماڻهو ڦاسايا وڃن، ان ڪري قومي صحت جو وڏو ڏڪر ٿو ڏسڻ ۾ اچي، جوا ۽ نشي جي هل چل ۾ پوليس ٿاڻو ۽ ايڪسائيز وارا اهڙين اوطاقن سان ٻٽ آهن، جيئن ته ڄاڻ جي ترقي جي ڪري دنيا هن وقت هڪ گهر ٿي چڪي آهي، ان ڪري نجي پنگت جو ڍنگ وڃي ٿو پراڻو ٿيندو، ان لا ءِ اوطاق جي نبيري نڇيڙي ۽ ٻيا عمل دقيانوسي ۽ جهونو آچار ويچار آهي، جنهن جي ترت تڏا ويڙهه ٿيڻ جڳائي، نجي فيصلا پٿرجي دور جون ساروڻيون آهن.
مٿين مانڊاڻ جي جوڙ توڙ جي جائزي مان چڱيءَ ريت پروڙي سگهجي ٿو، ته ملڪ پنهنجي پيرن تي کڙي ٿيڻ ۾ 61 سال ٿي چڪا آهن، پر سرڪاري ادارن جي فيصلن ڪرڻ جي ڪارڪردگيءَ جي باري ۾ سنڌ اندر ”اهي لاٽون اهي چگهه“ وارو سرشتو متل آهي، جڏهن ته منڍ کان ملڪ مٿان بئريسٽرن جي حڪمراني هوندي به عدالتي نظام کي آزاد نه ڇڏيو ويو، جيڪڏهن ائين ٿي پوي ها ته قانون جي مٿاهين ۽ سنڀال رهي ها ان حالت ۾ اوطاق جا نبيرا وڃي پوين پساهن تي بيهن ها، جڏهن ته هاڻي ان ويچار ۽ حڪمت عمليءَ ڏانهن ملڪ جا ڌڻي اڄ تائين ڏسڻ لاءِ تيار ئي نه آهن، جيئن پوءِ تيئن عدالت عاليه جي حيثيت ۽ عزت لتاڙي ۽ چيٿاڙي وڃي ٿي، ته پوءِ ان ڇڪتاڻ واري هلچل ۾ اوطاق جي ساک ۽ تقدس هن گهڙيءَ تي اوج ۽ اوچائي تي رسيل رهي ٿو اها به هڪ مڃيل حقيقت آهي ته سنڌ اندر قدآور ۽ گهڻ پاسائين شخصيت وارا ماڻهو اوطاقن جي پيداوار آهن، جن سنڌ واسين کي پرڏيهن ۾ هاڪارو پڌرو ڪيو آهي، انهن مانائتن ۾ مانائتو دودو سومرو، دولهه دريا خان، علامه بلال سمو، شاهه بهارو، ولي محمد لغاري، حسن علي آفندي، جان محمد جوڻيجو، جي ايم سيد، حيدر بخش جتوئي، قاضي فيض محمد، ڪامريڊ عبدالقادر، سر شاهنواز ڀٽو، خانبهادر محمد ايوب کهڙو، پير علي محمد راشدي، پير حسام الدين راشدي ۽ ٻيا.
راڳ ويراڳ جو وايو منڊل:
راڳ روح جي ريجهه، زندگي ۽ جياپي جي خوراڪ آهي، راڳ، ناچ ۽ ساز سرود انساني سرشت جي امنگن ۽ اڌمن، سرهائي ۽ تازگي جو دستو ر آهي، ساڳي ريت فطرت جو مانڊاڻ به آهي، فطرت جي هر چرپر ۾ سرتار گڏيل ۽ مليل رهي ٿي، جهڙوڪ پاڻي جا وهڪرا، هوا جا جهونڪا، پکين جو لاتيون، جانورن جون ٻوليون، جيتن جون تنوارون هر ڪو سڻندو رهي ٿو، سندن آواز ۾ سُر، سرود، ساز، سوز ۽ گداز هجي ٿو، پوءِ به خاص ڪري پکين ۾ ڪانءُ ۽ سرڻ جو بي مزي جهانگرو ۽ ڪڙڪي واريون زيلان خطري کان خالي نه آهن، انهن جي ڀيٽ ۾ بلبل ۽ ڪوئل جون دلسوز پڪارون ۽ هنيئن ٺار جهونگارون رهن ٿيون، ان ريت هارمونيم جا هڪڙا سر ڀان ڀان ڪري ڪن کائيو وڃن ته ٻيا سريلا ۽ وڻندڙ آلاپ ٿين ٿا، جيڪي اندر سَرهو ڪريو ڇڏين، اهڙي ريت ٻنهين نمونن جا آواز گڏجي ۽ رلجي هڪ سهڻي ادا ۽ ڀلي لئي کي اڀارين ٿا.
جيئن ته سنڌو ماٿري، سڀيتا جو گهوارو رهي آهي، هتي سدائين ساوڪ، وڻراهه، گلڪاري، گلزاري ۽ شادابي عام رهندي آئي آهي، ان ڪري جيتن، پکين ۽ جانورن جي ڳاڻاٽي ۾ وڏي واڌ ٿيندي رهي آهي، ايڏي کوڙ ساري ساهداري ڳڻپ جي ڪري سندن موهيندڙ آواز، پڪارون، ٻهڪندڙ ٻوليون، لوليون، ۽ وڻندڙ لاتيون ۽ تنوارون رلجي ملجي سنڌ جي فضا کي چاهه ۽ چس وارو بنائين ٿيون، ان لاءِ ناچ، راڳ ۽ ساز سرود هتي جي ماڻهن جي خمير ۽ سڀاءُ ۾ رچيل ۽ بسيل رهي ٿو، سريلي راڳ ٻڌڻ سان ساهه پساهه ۽ رڳن مان خوشي ۽ سرهائيءَ جون سيسراٽيون ۽ لاٽون اڀرن ٿيون، ان تار تنوار جي پڙلاءِ پوڻ سان لنؤن لنؤن ڪانڊرايو وڃي، دنيا جي ٽڪساٽن ۽ کر کسن کان جيءُ آجو ٿيو پوي، ننڍو ٻار به سريلين ۽ مٺين لولين ۽ ٻولين تي ننڊ ۾ گم ٿيو وڃي، ايستائين جو نانگ به مرلي جي لهرن ۽ آلاپن تي سر جو سانگو لاهي، لهريون هڻندي، ماڻهوءَ جي هٿان شڪار ٿيو وڃي، ان روءِ راڳ ويراڳ ۽ سُرتار واري رهاڻ سان من موهجي وڃي ٿو، ڪٽيل ۽ ويران هينئان جرڪن ۽ مرڪن ٿا، سر، تار، لئي، راڳڻي، طرز تنوار جون هڙئي ڌنون انساني امنگن ۽ سيڪارن کي جهومائن ۽ نچائن ٿيون.
جسماني پورهيو ڪندي، سِرُ کپائيندي ماڻهو ٿڪجيو پوي، ساڳي ڪم ۾ ڳهندي انسان ڪڪ ۽ مونجهو ٿيو پوي، يا جڏهن اوچتو لاها چاڙها، ڏک ڏاکڙا، مرض ۽ مصيتبون اچي ڪڙڪن ٿيون، ان مانڌاڻ ۾ ماڻهو مرجهايل ۽ ماندو رهي ٿو، اهڙي آنڌ مانڌ ۽ مونجهه کي دور ڪرڻ لاءِ روحاني ٺاپر ۽ ٺار گهرجي ٿو، اهڙو سڪون ۽ سرور راڳ ۽ ويراڳ جي منڊل ۽ محفل مان پلئه پوي ٿو راڳ رچائڻ ۾ سرتار سان اڃا به لئي وڌي ٿي، يڪتاري جي چپڙين جي جوڙ، ستار ۽ سرندي جي جهونگار، هارمونيم ۽ ڍولڪ جي ڌن جو مزو وڌيڪ رونق لڳائي ٿو، سرتار ۽ سنگيت جي ڄاڻوءَ کي فنڪار ۽ راڳ ڳائيندڙ کي گويو چيو وڃي ٿو، ڪڏهن ڪڏهن اوطاق اهڙن ڪلاڪارن ۽ گوين کي روح رهاڻ لاءِ هڙ کولي نينڍ ڏئي ڳوٺ ۾ گهرائيندي رهندي آهي، جنهن مان ڀرپاسي جا ڳوٺ ۽ واهڻ پڻ مزو وٺندا آهن.