کنڊو ڳوٺ
تعلقي وارهه جي ورن ۾ وسيل ڳوٺ کنڊو ، وارهه شهر جي اتر پار 11 ڪلو ميٽر کن پنڌ تي روڊ سان مليل آهي، وسنديءَ جي چڱي مڙس جي ٻٽيهي مان سامهون هڪ ٻه ڏند خيرڪي هئڻ ڪري کيس کنڊو چوندا هئا، ان ڪري ڳوٺ جي نالي تي کنڊو عام سڃاڻپ پڌري ٿي وئي، کنڊو هڪ کوسو ذات وارو هوندو هو، جنهن هن ڳوٺ جو بنياد رکيو، بعد ۾ کوسا هتان لڏي ويا، هاڻي ڪو به کوسو ذات وارو هتي آباد نه آهي.
ضلع شڪارپور ۾ جنهن ابڙن جي ذات جو مرڪز آهي، اتي ابڙن ۾ اڻبڻت ۽ تڪرار اڀري پيو، تنهن ڪري اتان ڪي گهر لڏو کڻي ضلع لاڙڪاڻي تعلقي وارهه جي حدن ۾ ٽپي پيا، نيٺ کنڊو ڳوٺ ۾ دائمي ڊاٻو ڪيائون.
کنڊو ڳوٺ گولائي تي، پاڻي ڪسارو، وڻراهه نه جهڙي، زمين وارهه بئراج تي آباد ٿيندي رهي ٿي، هن ڳوٺ جي هاڻوڪي مشهور شخصيت استاد نجم الدين ولد مولانا ولي محمد ابڙو ايم پي اي آهي.
ذاتيون:
ابڙا، خاصخيلي، شيخ، کٽي، ٽوٽاڻي، لوهر، گاڏهي، چانڊيا، مگسي، مڱڻيجا، بروهي آهن، گهڻائي ۾ جيها، ابڙا آهن.
کنڊو ڳوٺ ۾ ديني ۽ دنيوي تعليم رهي آهي، ديني تعليم جي گهڻائيءَ جي ڪري، ڳوٺ جا ابڙا ٻن فرقن ۾ ونڊجي ويا، هڪڙا سني مسلمان ۽ ٻيا قادياني غير مسلمان، هي اهي ابڙا آهن، جن ضلع لاڙڪاڻي ۾ قاديانين جو ٻج پوکيو، ساڳي وقت سني مسلمانن جو قائد مولانا محمد دائود ابڙو هو، ۽ قاديانين جو هاڙهي مولوي عبدالرئوف ابڙو رهيو، جيڪو اڳتي هلي مسلمان ٿي چڪو، پر سندس پويان قادياني رهيا.
کنڊو ڳوٺ جي مهانڊو شخصيت ڀلي ڏنو ابڙو:
ڀلي ڏنو ابڙو سنڌ جي مسخرن ۾ مڃيل مسخرو هو، ساڳي وقت هو سنڌ جي مسخرن جو استاد ليکيو وڃي ٿو، جنهن جون مسخريون سنڌ ڀر مشهور هيون، هن پنهنجي ذاتي ڏوڪڙن مان کنڊو ڳوٺ ۾ مسجد ٺهرائي ۽ ديني تعليم لاءِ مدرسي جو بنياد رکيائين.
مولوي عبدالرئوف ابڙو ولد فتح محمد ابڙو:
مولوي عبدالرئوف 1889ع کنڊو ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو، ڪيس 1300 اڳڪڙ زمين پنهنجي والد جي طرفان ورثي ۾ ملي، بنيادي پارسي ۽ عربي تعليم کنڊو مدرسي مان پرائي، باقي اعليٰ تعليم مدرسي وڳڻ ۾ پڙهيو ۽ مدرسي علي خان قنبر ۾ مولانا شمس القمر پنجابي وٽ تحصيل ڪري ورتائين، هي عالم قاديانين جي سخت خلاف هوندو هو، مدرسي جي شاگردن کي ٻن ڌڙن ۾ ونڊي قاديانين خلاف بحث ڪرائيندو هو، ته جيئن شاگرد قاديانين جي غير اسلامي سرگرمين کان واقف ٿين، پر هي عالم سڳورو هنن جي خلاف ٺوس دليل پيش ڪرڻ ۾ پوئتي رهيو، ان ڪري عبدالرئوف ابڙي جهڙي ذهين شاگرد جي لاڙن ۽ سوچ مٿان ڄڻ قاديانين جو پڪو اثر پوندو ٿي ويو، هن ۾ قاديانين جي نظريه جي هڪ قسم جي تڙپ اچي اڀري. 1928ع ۾ فارغ التحصيل ٿي، کنڊو مدرسي ۾ صدر مدرس ٿيو، قاديانين جا ڪتاب گهرائي، مطالعو ڪندو رهيو، 1933ع ۾ قادياني ٿي ويو، 1947ع ۾ پاڪستان جو وزير خارجه چوڌري ظفر الله ٿيو، جنهن جي مدد سان هن کنڊو ڳوٺ ۾ قاديانين جو جلسو ڪري کلي عام قادياني هئڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو.
ضلع لاڙڪاڻي ۾ هي پهريون عالم هو، جيڪو قادياني ٿيو، هن جي مرتد ٿيڻ تي عوام مڇرجي پيو، هن جو ڳوٺائي ۽ عزيز مولانا محمد دائود سنڌ پاڪستان جا علماءَ گهرائي، کنڊو ۾ هزارين جان نثار ڪٺو ڪرائي، قاديانين جي اسلام دشمني جي سرگرمين کي وائکو ڪيو ويو، مولوي عبدالرئوف جو آرام سڪون اڏامي ويو، نيٺ هن وري دل سان ”عبدالرسول“ ٿيڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو.
موت:
سانوڻيءَ جي رت ۾ ڏاند گاڏيءَ تي سارين جو ٻج رکي زمين ڏانهن پاڻ گاڏي ڪاهي ويو، رستي ۾ گاڏي اٿلي اونڌي ٿي پئي، هن جي مستطيل مغز کي سخت زخم رسيو، 8 يا 10 ڏينهن جيئرو هو، پر 8 جولاءِ 1948ع تي لاڏاڻو ڪري ويو.
سندس پويان:
سندس حياتيءَ تائين هن جا عزيز مسلمان هئا پر سندس وفات کان پوءِ هن جا عزيز قادياني طريقي طرف ويا، هنن اسلام دشمني ۾ ٻه قدم اڃا وڌائي ڇڏيا، قاديانين سان گهرو رشتا به ڪندا رهيا، کنڊو ڳوٺ کان الڳ هڪ ”نئون ڳوٺ انور آباد“ تيار ڪري، پاڻ ۾ اٺ نو گهر قادياني ٿي ويٺا.
سندس عام ڪار گذاريون:
مولوي عبدالرئوف زميندار هوندي به عوامي ماڻهو هو، سماجي ڀلائيءَ ۾ عوام جو ساٿي، هر دل دوست، کنڊو پرائمري اسڪول کولرايائين، انگريزي تعليم لاءِ کنڊو توڙي ڀرپاسي وارن کي روح ڦوڪيائين، پاڻ هڪ ذهين ۽ فهيم ماڻهو هو، شاگردي دور ۾ ٺوس دليلن نه ملڻ ڪري، ٿڙڪي پيو، نيٺ پاڻ سنڀالي، عبدالرسول ٿي چڪو، سنڌي، پارسي، ۽ عربي ٻولين جو شاعر هو، ڊاڪٽر دائود پوٽي سان عربيءَ ۾ خط ڪتابت ڪندو رهندو هو، صاحب موصوف هن کان ڏاڍو متاثر رهندو هو.
سندس سنڌي شاعريءَ ۾ تخلص عاصي هو هڪ ڪافي هيٺ ڏجي ٿي:
ٿلهه: آدم پار اتر جي هير اديون
ساريم ملڪ ملير اديون
سدا سانگين لاءِ سڪي ساهه اديون
جن لاءِ زور نهاريان پئي راهه اديون
سيئي ملائيندم ته الله اديون
جن جي جيءُ اندر اڪير اديون
سڪ سانگين جي مون کي چور ڪيو
ڏاڍو ڏيهه اباڻو مون کا ڏو ر ٿيو
هتي قسمت آڻي مون کي دور ڪيو
اها باب بڻي آ تقدير اديون
تازن طعامن جي مون کي طلب نه ڪا
ساريان سانگين جا ويٺي ساڳ سُڪا
تنهنجي ماڙين کان منهنجا منهه پڪا
پيئجن روز جنين ۾ پنير اديون
عبدالرئوف طلب رک تات سدا
ايندو ڏينهن نه هوندي رات سدا
اها وائي بلبل وات مدا
منهنجو راڄ اباڻو امير اديون
مولوي ولي محمد ابڙو:
سندس والد دريا خان ابڙو، ڳوٺ کنڊو، تعلقو وارهه 1902ع ۾ جيون ورتائين، هوشيار ۽ ذهين عالم ٿي گذريو آهي، ديني تعليم مدرسي کنڊو پوٺي ۾ مولانا عبدالعزيز خاراني وٽ شروع ڪيائين، اعليٰ تعيلم مدرسي شاهل سڌائي تعلقي شڪارپور ۾ مولانا عبدالحڪيم سڌائي وٽ پرائڻ شروع ڪري ڏنائين، 1927ع ۾فيض فضيلت سان ديني علوم جي دستار بندي ڪيائين، مولوي فضل الحق ڪانڌڙي جا عربيءَ ۾ مٿيان ڪتاب رهيل هئا، مولوي ولي محمد ابڙي سندس ڳوٺ ڪرم ڪانڌڙي ۾ هڪ سال رهي، هن کي عربي جا رهيل ڪتاب پڙهائي تحصيل ڪرائي ڇڏي، مدرسي علي خان ۾ 1929ع کان 5 سال ديني تعليم ڏيندو رهيو، 1934ع ۾ هي درسگاهه ڇڏي، مدرسي ٺوڙهي بجار ۾ نائب مدرس ٿي رهيو، ساڳي درسگاهه ۾ مولوي محمد قاسم چانڊيه کي پڙهائي، دستاربند ڪرائي، کيس سند ڏنائين، ساڳي وقت انهي مدرسي ۾ 1939ع تائين پڙهائيندو رهيو، مدرسي وڳڻ ۾ هڪ سال پڙهيائين، مدرسي ميهڙ ضلع دادو ۾ ٻن سالن تائين درس تدريس جو ڪم هلائيندو هليو، مدرسو دائود ڪانڌڙو پاڻ کوليائين، 1943ع کان 1954ع تائين ساڳي مدرسي ۾ درس ڏيندو رهيو، 1954ع ۾ ڳوٺ واري مدرسي کنڊو پوٺو جو صدر مدرس ٿي ديني تعليم ڏيندو هليو، 14 آگسٽ 1971ع تي وفات ڪري ويو، سندس اولاد مان بدر الدين ابڙو ٽائون ڪاميٽي وارهه ۾ چئرمين ٿيو، ۽ ٻيو فرزند نجم الدين ابڙو 2008ع ۾ ٻيو ڀيرو سنڌ اسيمبليءَ جو ميمبر رهيو اچي.