اٺ ڏينهن حرمين ۾ ۽ اتي جو جائزو
عربستان جا ٻه شهر مڪو ۽ مدينو سائين ڪريمن جي تشريف آوري کان پوءِ هي ٻه شهر ”حرمين شريفين“ جي نالن سان نوازيا ويا. مدينو شريف اسلامي رياست جو گاديءَ وارو شهر ٿيو، جنهن ڪري بين الاقوامي حيثيت وٺي چڪو ۽ تمام ملڪن جي سربراهن جي اچ وڃ عام ٿي، هن کان اڳ هي پٿريلو ۽ ريگستاني ملڪ دنيا جي فاتح حاڪمن جي لالچي نظرن کان پري هو. سائين ڪريمن اسلامي رياست جو بنياد رکڻ فرمايو، بعد ۾ خلفاءِ راشدين جي خلافت رهي. بني اميه خليفا ٿيا، بني عباسي ساڳي منصب تي قابض ٿيا، ترڪ خلافت عثمانيه رهي، جن جو مڪي تي مقرر ڪيل گورنر (شريف) انگريزن جي چُرچ ۽ اڪسائڻ تي باغي ٿيو، جنهن کي عربستان ملڪ ۽ ٻن پٽن کي عراق ۽ اردن مليا. پوءِ به انگريزن هڪ وڏي عرب رياست مان خطرو ڄاڻي عربستان ۾ نجدي گهراڻي جي مدد ڪئي. نجدي خاندان جو عربستان ۾ پهريون بادشاهه عبدالعزيز ٿيو. اڄ تائين 8 لک چورس ميل عربستان ملڪ جي زمين مٿان اهو گهراڻو بادشاهي ڪندو رهي ٿو. بادشاهه عبدالعزيز پنهنجي پٽ سعود جي نالي تي عربستان جي تاريخي ماڳ جو نالو مٽائي سرڪاري نالو ”سعودي عرب“ رکيو.
دنيا جي تهذيب ۽ تمدن کي قائم رکڻ لاءِ سڀ ملڪ پنهنجي ملڪي يادگارن ۽ آثارن کي مقدس ڄاڻي تاريخي حيثيت سان بحال رکندا اچن ٿا. ان روايت جي ابتڙ بادشاهه عبدالعزيز عربستان جا تاريخي يادگار، جنگي ميدان ۽ صحابا جا روضا ۽ مزارون ڊهرائي پٽ ڪرائي ڇڏيون. غير شرعي ڪمن ۽ بدعت مٿان پابندي لڳائي وئي. ملڪ ۾ قتل جو عوض قتل، چور جو هٿ ڪٽائي، نشي وارين شين مٿان بندش، نشي وارين شين جي واپاريءَ کي به قتل جي سزا مقرر ٿي، جنهن لاءِ انساني حقن جي عالمي تنظيم ايمنسٽي انٽرنيشنل جو دنيا جي ملڪن کان مطالبو آهي ته ڪنهن به ماڻهوءَ کي قتل جي سزا ۾ قتل ۽ ڦاهي نه ڏني وڃي.
سعودي عرب ايمنسٽي کي ان ڪري نٿو مڃي ته هي اسلامي قانون آهي، جنهن تحت ملڪ اندر ڏوهين کي سزائون ملنديون رهن ٿيون. ساڳي وقت ملڪ ۾ امن امان قائم رکڻ ۽ بادشاهي کڙي ڪرڻ لاءِ سخت ترين قانون جي ضرورت آهي، پر دنيا ۾ برطانيه شاهي پرستي ۾ مشهور آهي. پوءِ به بادشاهه چارلس پهرين کي ڦاهيءَ تي چاڙهيو ويو، مسلم ملڪن ۾ ايراني گهڻو بادشاهه پرست هئا، پر پنهنجي بادشاهه آريه مهر کي ايران کان جلاوطن ڪري ملڪ جمهوريت ڪيائون، اهي حالتون تاريخ پڌريون ڪندي رهي ٿي ته سختيءَ جي جواب ۾ وڏا وڏا ري ايڪشن ٿيندا رهندا آهن.
اجنبي مسلمانن جو پسمنظر:
1) عرب غيرعرب کي اجنبي چوندا آهن، اجنبي مسلمان حرمين جي فرض ادائي ۾ حاضريون ڀريندا رهيا آهن. منڍ ۾ پيرين پيادل، گڏهن، اٺن تي سفر پوءِ بحري رستن جا ڪشالا نيٺ هوائي سروس جي ذريعي حج ۽ عمره جي محبت ۾ لبيڪ چوندا حاضريون ڀريندا رهن ٿا. هر سال لکين شيدائي هن مقدس سرزمين تي اچي ڪري مقرر وقت لاءِ رهائش، کاڌو، کپائڻ تي پنهنجي روڪڙ خرچ ڪندا رهن ٿا جيڪا رقم صدين کان هن ملڪ جي خوشحاليءَ جو ڪارڻ ٿيندي رهي آهي.
2) پراڻي دور ۾ ڪي ئي اجنبي خاندان سال بسال ڏن ۽ نذرانا عربستان روانا ڪندا هئا، جن جا نالا دفتر تي چڙهيل هوندا هئا.
3) ننڍي کنڊ جي اجنبي مسلمانن، عثمانيه خلافت جي حمايت ۾ پنهنجا گهر تڙ، سرمايا ۽ سر قربان ڪيا، ترڪ پنهنجي خلافت تان دستبردار ٿيا، پر ننڍي کنڊ وارن مسلمانن انگريزن خلاف جنگ جاري رکي. هن سمي عرب دشمن ملڪ اسرائيل کي ڪن عربن تسليم ڪيو آهي، پر پاڪستان منڍ کان اڄ تائين اسرائيل جي وجود جو انڪاري آهي.
سعودي عرب ۾ اجنبي مسلمان جي حيثيت:
15 مارچ 2014ع تي حرمين ۾ 8 ڏهاڙا عمره جي خيال کان 4 ڏينهن مڪي شريف ۽ 4 ڏينهن مدينه منور ۾ رهڻ ٿيو، جنهن ۾ ڪجهه اکين سان ڏٺو ۽ ڪجهه ڪنن سان ٻڌو، جن ڳالهين کي قلم بند ڪيو ويو.
جيئن ته هي 8 لک چورس ميل کن ايراضي زمين جا والاري ٿو. آدمشماري اندزاً ٽي ڪروڙ جي لڳ ڀڳ ٿيندي. هي ملڪ اسلامي قانون هلائي ٿو. ملڪ جا ٻه شهر مڪو پاڪ ۽ مدينو منور دنيا جي مسلمانن جي لاءِ بين القوامي شهر هئڻ کپن پر ائين نه آهي.
هن ملڪ ۾ غير عرب اجنبي مسلمان آزاديءَ سان رهي نٿو سگهي، هو هتان جي شهريت کان محروم آهي. اجنبي مسلمان هن ملڪ ۾ جاءِ، دوڪان خريد نٿو ڪري سگهي ۽ واپار يا سرڪاري نوڪري به نٿو ڪري سگهي. جيڪڏهن جاءِ، دڪان ۽ واپار ڪرڻ گهرجي ته ڪنهن مقامي عرب جي نالي تي خريد ڪري ڇڏي. اها ملڪيت ان عرب جي ليکبي پوءِ اهو عرب، اجنبيءَ کي حق ادائي ڪري يا اها ملڪيت کائي وڃي، ان حالتن ۾ ڪيترن اجنين جا حق مارجي ويا ۽ ڪن کي واپس سلامت ٿين ٿا. اجنبي مسلمان هڪ سال جي مدت جي ايگامي تي رهي سگهي ٿو. اهو ايگامو هڪ مقامي عرب ڏيندو آهي، جنهن کي ”ڪفيل“ چوندا آهن، هر سال ايگامو ڏهه هزار ريال ڀري نئون ڪرايو ويندو آهي. ان کانسواءِ ڪفيل کي 4 هزار ريال جدا ڏنا ويندا آهن، پوءِ ان ريت اجنبيءَ جي ڪمائي ۾ ڪفيل هڪ قسم جي اڏوهي آهي، هن کي کايو ۽ رهڙيو وڃي. هن بي دادي جهاٽڪي لاءِ اجنبي خاموش رهندو آهي. اجنبي 30 سال عرب ۾ رهي ڪمائي ۽ اڌ ڪروڙ واري گاڏي خريد ڪري روڊن سان هليو، ته سعودي پوليس ڪڍ پئجي ويندي، جاچ دوران هن جو ڌنڌو ۽ پورهيو به رولي ۾ رهندو. جيتر جاچ پوري ٿئي. عرب ملڪ ۾ اجنبي مسلمان تعميراتي ڪمن ۾ اهم رول ادا ڪيو آهي، پوءِ به هو مزور کان ڊاڪٽر، انجنيئر، استاد وغيره ڇو نه هجي، پر ڪفيل جو محتاج آهي، هن جي رحم ڪرم کانسواءِ سعودي ملڪ ۾ رهي نه ٿو سگهي. هن جي پگهر پسيني مان ڪفيل رت چوسيندو رهيو ٿو. انهيءَ ماجرا مان معلوم ٿئي ٿو ته جيڪو اجنبي هتي ڪمائي، اهو اتي ئي خرچ ڪري، پنهنجي ملڪ ڏانهن هٿين خالي وڃي. هن ملڪ ۾ سال سوا اندر اجنبين جي پڪڙ رٿابندي تحت ٿيندي رهي ٿي. ان پڪڙ ۾ کين پيرين اگهاڙي ۽ هٿين خالي پنهنجن ملڪن ڏانهن سفر ڪرايو ويندو آهي. هن سال مارچ مهيني ۾ 32000 هزار اجنبي پڪڙجي نيڪال يا سفر ڪرايا ويا. اهڙي تيز نيڪاليءَ کان پوءِ وري سعودي حڪومت ڍر کان ڪم وٺڻ شروع ڪيو، ڇو ته اجنبين کانسواءِ سعودي عرب جي تعميرات جو ڪم رولي ۾ پئجي ويندو. هن ملڪي حڪومت جي اجنبين جي وٺ پڪڙ ۾ اها حڪمت عملي آهي ته پراڻا اجنبي نڪري وڃن ۽ نوان ايندا رهن ته جيئن تازا آيل اجنبي جلد ڪنٽرول ۽ ضابطي هيٺ سولائيءَ سان اچي وڃن.
جيڪڏهن اجنبي ڪن پنهنجن واقفڪارن کي پنهنجي ذاتي گاڏي تي شهر گهمائي زيارتون ڪرائي يا ڀاڙو وٺي گهمائي ته ٽريفڪ وارو سپاهي اها گاڏي پڪڙي بند ڪري سگهي ٿو ۽ سواريءَ کي گاڏي تان لاهي سگهي ٿو. اهڙو واقعو مڪي پاڪ ۾ ٿيو، اسين چار ڄڻا هڪ اجنبيءَ جي ذاتي ڪار تي چڙهي زيارتن تي نڪتاسون، ڊرائيور عربي ته رواني سان ڳالهائي سگهيو ٿي پر اجنبي لهجو پڌرو ٿي پيو، ان ڪري هن کي اجنبي ڄاڻي اسان سواري کي رستي تان لاهي ڇڏيائين. هن گاڏي کان اڳ ۾ عرب جي ڪار ۾ به سواري هئي، جنهن کي ڳالهائڻ ۾ عرب ڄاڻي ڇڏيو ويو. مقصد ته اجنبي جي جاءِ تي عرب ڪمائي، هاڻي اهو به چيو ويو ته هڪ عرب شهزادو آمريڪا کان اعليٰ تعليم حاصل ڪري آيو آهي جنهن ”ينگ عرب ٽيم“ تيار ڪئي آهي ته اجنبين کي سخت ورتو وڃي. شهزادي کي شايد خبر هجي ته سائين ڪريمن حضرت بلال، حضرت ابوذر، حضرت سلمان وغيره اصحابه جو درجو عطا فرمايو ۽ پنهنجي صحبت ۾ رکيو. اهي خود اجنبي هئا، تنهن ڪري اجنبين تي رحم ڪرڻ گهرجي.
دانشور علامه مودودي صاحب کي پيش ڪجي ٿو، موصوف کي ڪتاب الله جي تفسير لکڻ ۾ عربستان ۾ چند مقامات کي ڏسي لکڻ جي ضرورت پيدا ٿي، ان ڪري 1960ع ۾ سعودي اسٽيٽ جو مهمان ٿي رهيو. سفر دوران هڪ ”سفرنامي ارض القرآن“ ۾ لکيائين، جنهن مان سندس چند تاثرات هيٺ ڏجن ٿا:
”عربستان جي هڪ مقام کي ڏسي شام ٿي چڪي، نماز جو وقت ٿيو، مسجد ڏانهن رخ رکيو، جتي ڪجهه جماعت گڏ ٿي ويئي، ايتري ۾ هڪ ٻاهران جتيءَ سان ماڻهوآيو، جنهن جتيءَ سوڌي پيش امامت جا فرائض سرانجام ڏنا. جڏهن ڪلام پاڪ پڙهيائين ته قرائت غلط پڙهيائين، هن جي وڃڻ بعد مان جماعت کان پڇا ڪئي ته پيش امام ڪير هو جن وراڻيو ته هو نجدي خاندان جو هو. سعودي عرب ۾ ڪو به اجنبي مسلمان وفات ڪري وڃي ته ان کي عام قبرستان ۾ دفن نٿو ڪري سگهجي. ڪو به اجنبي مسلمان هتي شادي نٿو رچائي سگهي. منهنجي رات جي ماني جي دعوت هڪ ترڪ قبيلي جي ماڻهن ڪئي، جن مون سان ڪچهري ڪندي حال اوريا ته روسي انقلاب دوران اسان پنهنجي ملڪ ترڪستان مٿان روس جي قبضي خلاف لڙياسون. نيٺ روس جو قبضو ٿي ويو. ان ڪري اسان جو پورو خاندان برٽش انڊيا ڏانهن هجرت ڪري آيو، جڏهن عربستان ۾ نجدي حڪمراني کڙي ٿي تڏهن اسين انڊيا مان لڏي عربستان اچي رهيا آهيون. اسان کي 35 سال هتي رهندي ٿيا آهن، پر شهريت نٿي ملي. هر سال سعودي پوليس ٿاڻي تي وڃي ايگامو نئون ڪرائڻو پوي ٿو، جنهن لاءِ مقرر ڪيل سرڪاري ڏوڪڙ ڏيڻا پون ٿا. ان لاءِ علامه موددي صاحب چيو ته هن ملڪ ۾ مسلمان 35 سالن کان هجرت ڪري رهيا آهن، کين شهريت نٿي ملي، اهو سٺو دستور نه آهي.“
عرب پرستي جي ور چڙهيل ليگ ۽ نتيجا:
پهرين مهاڀاري لڙائي کانپوءِ عربي ازم جي جوش آپيشاهي جي جنون جي ڪري عثمانيه خلافت ڊهي پئي، ساڳئي وقت مغربي دنيا مسلم خلافت جي ڍير ٿيڻ جي لاءِ شدت سان تاڙ ۾ هئي ته جيئن مسلم مرڪزي سگهه کي ڇڙوڇڙ ڪجي، پوءِ جدا جدا مسلم ملڪن مٿان قبضا ڪجن، ٽيون يهودين کي وچ مشرق ۾ گڏ ڪري، کين رياست جي شڪل ۾ آڻجي، مغربي سامراج پنهنجي مسلم دشمني ارادن کي عملي شڪل ڏيارڻ لاءِ يهودين کي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان وچ مشرق ۾ آڻڻ شروع ڪري ڏنو.
مٿين خطري کي منهن ڏيڻ لاءِ عرب يڪجهتي کي برقرار رکڻ خاطر مصر جي بادشاهه، شاهه فاروق جي آشيرواد سان قاهره ۾ عربن عرب ليگ جو بنياد مارچ 1945ع ۾ رکيو. 1952ع ۾ مصر ۾ انقلاب آڻي، شاهه فاروق کي مصري تخت ۽ تاج کان نرهه ڪري، کيس جلاوطن ڪيو ويو. ويندي ويندي چيائين ته دنيا تي پنج بادشاهه رهندا. هڪ بادشاهه برطانيا، چار بادشاهه تاش جا باقي بادشاهه چٽ ٿي ويندا. 1952ع ڌاري ڪرنل جمال عبدالناصر مصر مان اڀريو، جنهن عربن ۾ ايڪو ۽ قومي شعور بيدار ڪيو. هن کان اسرائيل ۽ عرب بادشاهيون ڏڪڻ لڳيون. نيٺ آمريڪا جي شهه ٽيڪ تي اسرائيل مصري فوج مٿان اوچتو هوائي حملو ڪري مصر جي فوجي طاقت برباد ڪري ڇڏي. ان کانپوءِ عرب رياستون قومي اتحادي ميدان تي ڪٺو نه ٿي سگهيون.
عرب ليگ 22 عرب ملڪن ۾ اچي وڃي ٿي. هن سمي ڏسجي ٿو ته عرب ليگ 1945ع کان اڄ تائين ڪجهه نه ڪري سگهي آهي نه عرب ٻڌي، نه وري اسرائيل جي خلاف ڪو موثر قومي محاذ کڙو ٿيو. جڏهن ته عربن جي ڪروڙن ۾ شماري ۽ عظيم معيشت آهي. سندن ڀيٽ ۾ يهودي لکن ۾ هڪ ننڍي زمين جي ڦٻايل ٽڪري مٿان قابض آهن، پر پوءِ به عرب، اسرائيل آڏو بي وس آهن. اسرائيلي سرپرست مغربي سامراج عراق ۽ لبيا جي اڻ کٽ پيٽرول ۽ معدنيات جي ڪري کين تباهه ڪيو ۽ سندن اثاثن مٿان ڄمت ڪري ڇڏي. سوڊان ملڪ کي ٻه اڌ ڪرائي هڪ مٿان عيسائي رياست ۽ ٻيو مسلم عرب ملڪ ڪري ڇڏيو. اهڙين ڏاڍين ۽ قومي سازشن خلاف عرب ڪو به گڏيل احتجاج يا مطالبو نه ڪيو. انهن سمورن واقعن ۽ قبضن تي عرب ليگ خاموش رهي، پوءِ به عرب ليگ ٽن ڌرين ۾ ونڊجي چڪي آهي، پهرين ڌڙي ۾ تيونس، قطر ۽ غير عرب ترڪي جو ملڪ آهن، جيڪي عرب بهادر واري انقلاب کي تسليم ڪن ٿا. ٻئي ٽولي ۾ عربستان، عرب امارات ۽ مصري فوجي مارشل لا وارا آهن، جن عرب بهادر واري انقلاب کي قبول ئي نه ڪيو آهي.ٽئين ٽولي ۾ عراق، شام، لبنان ۽ غير عرب ملڪ ايران آهي، جيڪي شيعا ازم جا ساٿاري آهن. جيڪڏهن عرب اتحاد عملي شڪل ۾ رهي ها ته ايشيا ۽ آفريڪا ۾ سندن سگهه مثالي رهي ها. سلامتي ڪائونسل ۾ دائمي ميمبري جي لاءِ جرمني، جاپان، ڀارت وغيره ملڪ ڪوشان آهن، پر عرب ملڪن کي هن عالمي اعزاز وٺڻ جو ذوق ئي نه آهي.
عرب ملڪن جي اڻبڻت ۽ نفاق جي ڪري سندن گڏيل قوت ۽ سگهه نه رهي آهي، ان ڪري ڪيترا ورهيه ته برطانيا ۽ فرانس جا هٿ ٺوڪيا ملڪ ۽ ڪالونيون ٿي رهيا. فرانس پنهنجي ڪالوني شام ملڪ مان لبنان ڌار ڪري ڇڏيو، ڇو ته لبنان ۾ عيسائي گهڻا هئا. جدا ٿيڻ کان پوءِ لبنان ملڪ جو صدر عيسائي ۽ وزيراعظم سني مسلمان ٿيو،. هر چونڊ ۾ سني مسلمان وزيراعظم رهيو جن ۾ وزيراعظم رشيد ڪرامي گهڻو مشهور ٿيو. اڳتي هلي سني مسلمان رفيق هريري هاڪارو آزاد لبنان جو حامي ۽ شام مخالف ٿي نروار ٿيو، جنهن کي ماريو ويو. شام ملڪ جو عوام اڪثريت ۾ سني آهي،پر حڪومت شيعا آهي، مسلمانن ۾ مسلڪي جهيڙا گهڻا آهن، پر ائين نه ٿيڻ جڳائي. جڏهن ته هاڻي عالمي ميدان تي سني ۽ شيعا ڌڙن کي دنگن ۽ فسادن بدران جديد ٽيڪنالاجي ۽ اعليٰ سائنسي تعليم تي پورو پورو ڌيان ڏيڻ کپي. مغربي ملڪن کي لکها ائٽم بم آهن، پر هو ايشيا ۽ آفريڪا وارن ملڪن کي ائٽمي سگهه وارا ملڪ ڏسڻ نٿا چاهين. کين خطرو آهي ته هو متان ائٽمي قوت ٿي وڃن ۽ اسان کان آزاد ٿي رهن. مغرب وارا چاهين ٿا ته باقي دنيا جا ملڪ سندن ڪالونيون ٿي رهن.
سني ۽ شيعا تڪرار:
سعودي عرب ۽ ايران ملڪ اٺ ۽ ڇهه لکي زمين ايريا جا مالڪ سني ۽ شيعا آهن. هي ٻئي ملڪ هڪ ٻئي خلاف سرد جنگ جاري رکيو اچن ٿا. ٻئي ملڪ مسلم امت جي خلاف عرب ۽ ايراني قومن جا سرپرست آهن. ٻئي مسلم دنيا ۾ سني ۽ شيعا جا ٻه اڳواڻ ليکيا وڃن ٿا، پر سعودي عرب سڀني اجنبي مسلمانن ۽ ايران غير ايراني شيعا مسلمانن کي پنهنجن ملڪن ۾ شهريت ڏيڻ لاءِ تيار نه آهن. هزاره قوم جن جي مادري زبان پارسي ۽ شيعا آهن. هنن سان پنهنجا هم وطني افغان سني وڙهندا رهيا اچن ٿا، تن هزارا قوم وارن کي ايران پاڻ وٽ شهريت ڏيڻ لاءِ آماده نه آهي، ٻئي ملڪ عظيم معيشت وارا آهن. کين افرادي قوت جي به لوڙ آهي. سندن وسيع ۽ وشال ايراضي ۾ وڌيڪ ماڻهن جي رهائڻ جي گهڻي گنجائش آهي. جيڪڏهن ٻئي ملڪ ڏهه ڏهه ڪروڙ اجنبي مسلمان پنهنجن ملڪن ۾ رهائين ته آرام سان رهائي سگهن ٿا. ائين ڪرڻ سان پوري دنيا ۾ مسلم قوت ۽ طاقت عزت ڀريو مقام حاصل ڪري سگهي ٿي.
سعودي حڪومت ۾ اجنبي مسلمانن جي ويزا لڳائڻ تي ويڌن:
جڏهن به حج ۽ عمره جي فرض ادائي ۽ زيارتن لاءِ احرام يونيفارم ۾ اجنبي مسلمان جدي هوائي اڏي تي لهن ٿا، سامان جي جاچ پڙتال ڪرائي ويزا جي خيال کان قطارن جي نموني بيهاريو وڃي ٿو، پوءِ ته ويزا آفيسرن جي انتظار ۾ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڳريا ۽ ضايع ٿيو وڃن ٿا. ويزا ڏيندڙ سرڪاري عملو پنهنجي آفيسن مان هيڏي هوڏي ٽلندو رهي ٿو. جڏهن به سندن دل چاهي ته هو پنهنجي آفيسن (ڪيبن نما) ۾ اچن، ڄڻ ته ويزا آفيسرن جي آڏو ڍورن جا ميڙا بيٺا آهن، کين هڪ قسم جي نفسياتي سيکت ڏيندا رهن ٿا. اهڙي ريت اوسيئڙا ڪرائي ڪرائي پوءِ پنهنجي مرضيءَ سان هڪ هڪ مسافر کي ويزا ڏيڻ شروع ڪن ٿا. اندازو لڳايو ويو ته سعودي ويزا عملي کي ڪوريا ۽ دبئي ويزا آفيسرن جهڙي به سکيا نٿي ڏني وڃي، ڇو ته هي آفيسر ويزا جي ڏيڻ جو جلد اڪلاءُ ڪري ڄاڻن ئي نه، ساڳي وقت نه وري منجهن ڪو نرم برتاءُ ڪرڻ جو ڪو سليقو ۽ ڍنگ آهي، ان لاءِ کانئن پڇڻ وارو ڪير به نه آهي. سعودي حڪومت کي گذارش آهي ته پنهنجي ويزا عملي کي بهترين سکيا ڪورس ڪرايو وڃي ته زيارتي مسافر اهڙين پريشانين کان بچي وڃن ۽ نفسياتي جٺ کان به نجات ۽ ڇوٽڪارو لهن. اهو به تجربو ٿيو، ته جيڪڏهن ويزا عملي سان انگريزي ۾ ڳالهائجي ٿو ته پوءِ چڱو خيال ڪن ٿا، جڏهن ته اڪثر ڪري انگريزي به نٿا ڄاڻن نه سمجهن، پر پوءِ به ته انگريزي ٻولي آهي جنهن کان هو لهرائين ٿا.
ڏاڙهي سنت آهي:
هن سنت جي پيروي کان سعودي شاهي ڪٽنب توڙي بادشاهه پري آهن. ان قسم جي ڏاڙهي هن شاهي خاندان جو شايد پنهنجو فيشن هجي. فرينچ ڪٽ ڏاڙهي به ڪي قدر ڏاڙهي چئي سگهجي ٿي، ڇو ته هن قسم جي ڏاڙهي رکڻ سان سڄي منهن تي وار ڏسڻ ۾ اچن ٿا. خاص ڪري عرب شاهي گهراڻو سعودي عرب اندر فقط کاڏي مٿان ڏاڙهي جو نشان رکيو اچن ٿا. باقي پاڪي سان صفائي ڪئي وڃي ٿي. ان کاڏي مٿان وارن جي هڪ چنگي کي ڏاڙهي چيو وڃي ٿو.
هن ڏس ۾ يهودي ۽ عيسائي عالمن کي به ڏاڙهيون پوري منهن مٿان رکيل آهن. خالصن کي به هن قسم جون ڏاڙهيون منهن تي رهن ٿيون. انهن کي ڇڏي ذڪر ته سنت جي پيرويءَ جو ڪجي ٿو، جنهن لاءِ سني ۽ شيعا مسلمان شاندار ڏاڙهيون رکائيندا اچن ٿا، جن کي سنت جي پيروي تابعداري ۽ فرمانبرداري سڏجي ٿو.
تصويرون ۽ شڪليون:
سعودي عرب جي حڪومت، اسلامي قانون جي ڪتاب الله ۽ سنت جي روشنيءَ ۾ هلائڻ جي دعويدار آهي. تصويرن ۽ شڪلين کي بدعت ڄاتو ويندو آهي، پر ڏٺو ويو ته سعودي ريالن مٿان شاهي تصويرون تيار ٿيل هيون هوٽلن تي ٻن ٻن فوٽن تي بادشاهه جون تصويرون رنگين نموني ٽنگيل هيون، هوٽلن جي باري ۾ ٻڌايو ويو ته شهزادن جي ملڪيت آهن.
حرمين شريفين جي عظمت لاءِ تجويزون:
بيت الله، مسجد نبوي ۽ سائين ڪريمنﷺ جن جي روضي مبارڪ جي چوڌاري 15 منزلن واريون جايون ۽ هوٽل آهن، کين ڊاهي پٽ ڪري، هر هڪ مقدس مقام جي چوڦير ٻه منزلي جاءِ هئڻ کپي، ڇاڪاڻ ته پاڪ جاين جو ڏيک ۽ نظارو حرمين جي شيداين جي لاءِ ڪوهن جي مفاصلي کان کليل ۽ پڌرو ٿيڻ کپي، جڏهن ته گنبذ خضريٰ ايترو ته ننڍڙو رکيو ويو آهي جو آذان وارو اڇو قبو به سائي مقدس گنبذ جيترو آهي، حقيقت ۾ گنبذ خضريٰ اڃا مقرر اوچائي کان 100 فوٽ اوچو رکيو وڃي، جنهن جو برڪتن ڀريو نظارو ڪوهن کان ڏسڻ ۾ ايندو رهي.
يهودي رسالي جي اڄ تائين 30 سال اڳ جي پڌرائي:
30 سال اڳ هڪ يهودي جريدي کي کول ڪئي ته سعودي شاهي خاندان ۾ 55 هزار شهزادا آهن، جيڪي ملڪي معيشت جو 70 سيڪڙو پاڻ کايو وڃن ٿا. باقي 30 سيڪڙو ملڪي ڀلائي جي ڪمن ۾ ڪم آندو وڃي ٿو. جيڪڏهن اڄ يهودي جريدي جي حساب سان سعودي شهزادا شماري ان ڍنگ سان هلندي رهي ته هن سمي شهزادن جو ڳاڻاٽو ڪمپيوٽر ئي ٻڌائي سگهندو. ان ريت جنهن به ملڪ ۾ اڻ برابري ۽ ناانصافي چوٽ چڙهيل هوندي آهي ته اتي فطري قانون جنبش ۽ چرپر ۾ اچي ويندو آهي، ان پٽاندڙ مناسب لڳندو ته هڪ سعودي ڄائي عرب دانشور جي انقلابي ناول ”مورچا“ کي بيان ڪجي ته هو ڏاهو ماڻهو پنهنجي ملڪي حالتن جو جائزو وٺي ڪهڙين حقيقتن جي کول ڪري ٿو.
سعودي دانشور عبدالرحمان منيف:
محترم طارق علي صاحب جو ڪتاب ”بنیاد پرستوں کا تصادم“ مترجم فاروق سليم 2007ع ۾ اردو ترجمو ڪتاب پڌرو ڪيو، جنهن جي ص، 334-332 تي سعودي ناول نگار، انقلاب پسند مسٽر عبدالرحمان منيف چوي ٿو:
”سعودي شاهي ٽولن مٿان ٽولن ۾ آهي، ان ريت ڪيترن ڌڙن ۾ شهزادا ورهايل آهن، سعودي ملڪ ۾ آئين نه آهي، بنيادي حقوق نه آهن ۽ عورتن کي ٽئين نمبر شهري جي حيثيت تي رکيو ويو آهي. هتي جي ڪا به عورت سعودي ملڪ کان ٻاهر نه نڪتي آهي، نه وري هن کي ملڪ کان ٻاهر وڃڻ جي اجازت ملي سگهي ٿي. ان ڍنگ سان ملڪ ۾ مايورعيت تيار ڪئي وئي آهي. مون وٽ هٿيار لفظن جو ميڙ آهي، جنهن جي آڌار تي مضمون، تقرير ۽ ڪتاب منهنجا هٿيار آهن. منهنجو لفظي نعرو آزادي، برابري ۽ ڀائيچارو آهي. ان مٿان ڪڏهن ڪيئن ۽ ڪير عمل ڪرائيندو؟ مان پنهنجي لکت جي ڪري ملڪ کان جلاوطن ۽ شهريت کان نرهه ٿيل آهيان، پريشانين جي پهاڙ سان مهاڏو اٽڪايو آهي. ان ڪري آزادي سان نه عوامي زندگي گهاري سگهان ٿو، نه آزاديءَ سان گهمي ڦري سگهان ٿو، پوءِ به هي رستو مان پاڻ پنهنجي لاءِ چونڊيو آهي جنهن جي قيمت ادا ڪري رهيو آهيان.“