علامه قاضي نور محمد شهداد ڪوٽي
علامه جي والد جو نالو ميان غلام محمد ميڪڻ هو، قاضي القضاة، استاد الآفاق والعلماءِ، والزمان، اديب، فاضل، اعليٰ مدرس، مادري سرائڪي زبان، ميان سندن گهراڻي جو لقب، تعلقي تنبو بلوچستان ۾ والي قلات خان خداداد پاران 20 هزار جريب زمين باراني جاگير بخشش ٿيل هئي، جنهن پاران چيف جسٽس هو، ڪنهن فيصلي تي علامه ۽ خان قلات جا پاڻ ۾ اختلاف ٿي پيا، تنهن ڪري ميان صاحب خان جي مليل جاگير ڇڏي ۽ رياست جي مليل مهر خان کي واپس ڪري 61 خاندانن سان قلات مان لڏ کڻي سنڌ جي شهر ميرو خان ۾ علامه حامد حضوري جو مهمان ٿي رهيو، جنهن ۾ علامه حامد حضوري ڳوٺ سيلر شهداد ڪوٽ جي خانبهادر پير بخش کهاوڙ کي دعوت ڏئي گهرايو، هن زميندار جو تعارف علامه نورمحمد سان ڪرايو، مذڪور خانبهادر علامه ميان صاحب جي 61 خاندان ۽ مدرسي جي اخراجات جو ذمو کنيو، مٿين گهراڻن ۾ 9 گهر هندن جا به هئا، جن کي شهداد ڪوٽ ۾ دوڪان ۽ گهر ڏنا ويا، انهن هندن جي باقيات مان 1970ع ۾ سيٺ نارومل ۽ سيٺ لالچند زنده هئا، مسلم خاندانن کي زرعي زمين، ميان صاحب کي وچ شهداد ڪوٽ ۾ مدرسو ۽ مسجد ۽ حويلي ٺهرائي ڏني، شاگردن جي کاڌ خوراڪ جو بندوبست به سرائي کهاوڙ پنهنجي ئي سر کنيو.
جڏهن ميرو خان کان ميان صاحب جن جي لڏ جو قافلو شهداد ڪوٽ آيو ٿي ته تڏهن 160 ڏاند گاڏيون ۽ 60 اٺ ڪجاون تي شاندار نموني کين آندو ويو.
علامه قاضي القضاة ميان نور محمد شهدادڪوٽي جي اولاد:
علامه کي ٽي فرزند ٿيا، جن ۾ ٻه وڏا پٽ هر هڪ علامه گل محمد ۽ علامه غلام صديق متبحر علماءَ ثابت ٿيا، سندن علم ۽ تربيت پنهنجي والد جي زير نظر ٿي چڪي، سکيا جي فيض فضيلت جي سند به کين پنهنجي استاد والد جي رهبري هيٺ نصيب ٿي چڪي.
علامه قاضي نور محمد جي وفات کان پوءِ پهرين صدر مدرس علامه گل محمد ٿيو، جنهن مدرسي شهداد ڪوٽ کي هلايو، هن جي لاڏاڻي بعد سندس ڀاءُ علامه غلام صديق مدرسي جون جوابداريون سٺي نموني نباهيون، اهو ئي سبب هو جو هنن ٽن علماءِ جي رهنمائي ۽ رهبريءَ سان مدرسي شهداد ڪوٽ جون شاخون سنڌ ۾ پکڙجي ويون، مذڪور دانشگاهه جي سکيا جو دائرو سنڌ کان بلوچستان ۽ افغانستان تائين هلندو هليو.
علامه قاضي نور محمد جو ٽيو فرزند مولانا غلام عمر هو، جيڪو سندس حياتيءَ ۾ ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو.
علامه ميان گل محمد شهداد ڪوٽي:
علامه بحرالعلوم و شمس العلماءِ، علم معقول ۽ منقول ۾ ڪمال رکندڙ، وسيع دماغ، عالم، اديب، شاعر، اعليٰ ذهين، مشڪل ڪتابن مٿان حاشيا لکندڙ، وڏي پائي جو استاد، درس تدريس ۾ هاڪارو، پڙهائي جي ڍنگ ۾ نرالي رستي سان فيض عام ڏيندڙ، چيو وڃي ٿو. هن وٽان فيض ۽ فضيلت سان تحصيل ڪيل شاگرد رشيد 564 ٻڌايا وڃن ٿا، مدرسي شهداد ڪوٽ ۾ تعليم ۽ سکيا جي ميدان ۾ هي پنهنجي والد استاد ۽ ڀاءُ کان گهڻو اڳتي نڪر ي چڪو، هن علامه ٻه مدرسا سنڀاليا هڪ مدرسو ڪارڙا تعلقو ميرو خان ۽ ٻيو شهداد ڪوٽ مدرسو، جيڪو والد جي وفات کان پوءِ صدر مدرس ٿي هلايائين، هن پنهنجي ذهانت ۽ ذڪاوت جي هاڪ ۽ ڌاڪ سنڌ تائين رکي، هن جا شاگرد بلوچستان ۽ افغانستان تائين هئا.
علامه گل محمد شهداد ڪوٽي سنڌي پارسي ٻولين جو وڏو شاعر ٿي گذريو. شاعريءَ جي حساب سان امير خسرو جي بيت جي طرز تي طبع آزمائي ڪئي اٿس، جنهن جون ٻه سٽون پيش ڪجن ٿيون:
امير خسرو:
بيڪارم درڪارم چون حد بحساب اندر
خاموش گفتارم چون خط بڪتاب اندر
پاسته برفتارم چون پابرڪاب اندر
درخانه ببازارم چون شخص بخواب اندر
علامه گل محمد:
مي سازم مي سوزم چون خون ڪباب اندر
مي گريم مي خندم چون برق سحاب اندر
علامه جي ٻن سٽن جو ترجمو:
بيت چوندي پڄران پيو، ڄـڻ گوشت کي ڪباب ڪندي رت ٽهڪي ٿو.
پوءِ ته روئان به پيو ۽ کلان به ٿو، ڄڻ ڪڪرن اندر وڄ پئي جهلڪا هڻي،
علامه حافظ ميان غلام صديق شهدادڪوٽي:
سراج الاوليا، تاج العلماءِ، چشمه فيض، بزرگ صورت، درويش صفت، بحرالعلوم، مرد ڪامل، فاضل عالم، اديب، شاعر، بهتر مدرس، نهايت فياض، سخي، غريبن مسڪينن جو ڀرجهلو، سادات الڪرام ۽ عالمن سان وڏي مانائتي انداز سان ملندو رهندو هو، جن جي احترام لاءِ سندس زبان تي هيٺين ريت جهونگار رهندي هئي:
اَمَرُّ علي الديار ديار ليليٰ اقبل ذالحبدارو وذالحبدار،
وما حُبّ الديار شغفن فلبي ولاڪن حُبّ من سَڪَن الديار،
ترجمو: عرب جي ملڪ مان لنگهڻ وقت اتي يتيمن جو ڄمڻ ان ڪري نه آهي، ته ڪو مون کي يتيمن سان گهڻي محبت آهي، بلڪ انهن ۾ رهندڙ محبوب جي محبت ائين ڪرائي ٿي.
علامه ميان غلام صديق ماڻهن کي ٽن قسمن تي رکيو آهي:
(1) غافل: اهي ماڻهو زندگيءَ جي رازن کان بي خبر آهن، پنجن حواسن هوندي به زندگيءَ جي مقصدن کان اڻ ڄاڻ رهن ٿا، سي غافل آهن.
(2) خطاڪار: جن ماڻهن آڏو زندگيءَ بسر ڪرڻ جا اصول نه آهن، سچ ۽ ڪوڙ ۾ فرق نٿا ڪري سگهن، عيش عشرت کي حياتي ڄاڻن ٿا، ۽ پنهنجا اصول وڃائي ويهن ٿا، سي خطا ڪار آهن.
(3) عارف: جيڪي ماڻهو پاڻ کي سڃاڻن ٿا ۽ انسانيت جو قدر ڪن ٿا، سي عارف آهن.
شهداد ڪوٽ جي برانچ مدرسن ۾ پڙهائيءَ مٿان چوڪسي:
علامه ميان غلام صديق سال ۾ هڪ يا ٻه ڀيرا برانچ مدرسن جي پڙهائيءَ ۾ شاگردن کان آزمائشون وٺندو رهندو هو، هڪ ڀيري مدرسي پاٽ ۾ ويو، ان جو مدرس اعليٰ علامه حسن الله پاٽائي هو، شاگردن کان آزمائش وٺي رايو ڏنائين ته علامه شاگرد محمد صديق سيتائي ذهانت ۽ ذڪاوت ۾ استاد کان به اڳڀرو نڪري ويندو، مدرسي فيروز شاهي، جنهن جو سرپرست علامه عطاءُ الله فيرز شاهي هو، جنهن جي شاگردن کان آزمائش وٺندي هڪ شاگرد علامه حامد الله ميمڻ ٻيلائي لاءِ رايو ڏنائين ته هي شاگرد هن مدرسي جو شان ۽ مان آهي، جيڪي اڳتي هلي استاد جي تعليمي ڪاوشن کان به گهڻو ٽپي ويندو، وقت ثابت ڪيو ته مذڪور شاگرد سنڌ ۾ وڏو ناميارو ٿي اڀريو.
علامه ميان غلام صديق جون مٿين ٻن شاگردن جي باري ۾ ڪيل اڳ ڪٿيون برابر صحيح ۽ سچ نڪتيون، ٻئي شاگرد پنهنجي دور ۾ سنڌ اندر پنهنجو ثاني نه رکندا هئا، ڇا سندن پڙهائيءَ جو انداز، ڇا سندن تصنيفات، هو ٻئي مدرسا ڪاوشن، واعظ، تبليغ، لکت، حاشيا، مشڪل ڪتابن مٿان جي جاکوڙن ۾ پنهنجو مثال پاڻ هوندا هئا، علامه ميان غلام صديق جي پنهنجي خليفي ۽ شاگرد سان ڏاڍي پياس ۽ سڪ هوندي هئي، ٿورو وقت به هڪ ٻئي کان پري نه ٿيندا هئا، هڪ ڀيري خليفي علامه غلام محمد مهيسر ڪمالديرائي، شهداد ڪوٽ ڏانهن اچڻ ۾ ڪا دير ڪئي، تنهن تي ڏانهنس خط ۾ لکيائون:
اگر جنازه نمي آمد،
عزار خوا هيد آمد،
ترجمو: جيڪڏهن جنازي تي (مرڻ کانپوءِ منهن ڏسڻ) نه آئين ته پوءِ قبر تي ته ضرور ايندين!
علامه خط پڙهڻ کان پوءِ تيز تڪڙ ۾ مينهن واچ هڪ ڪري شهداد ڪوٽ پهتو، ان وچ ۾ بزرگ علامه ميان غلام صديق خالق اڪبر حقيقي جي سڏ تي فاني جهان ڇڏي چڪو هو.
مولانا تاج محمود امروٽي جي لاڏاڻي تي مولانا حافظ غلام صديق شهداد ڪوٽي جو قطعي چيل:
چونڪه شد تاج محمد زجهان طبل رمان
شد بر آفاق سيم روز ملڪ شد حيران
قطب دوران چو گذشت دره جنت بگرفت
کرد پاپوسي او حورو ملڪ و غلمان
تيره شد بحر و برادي زفدا شد يڪدم
روئي خودرا چونمود واپس پرده نهان
گفت رضوان زدر جنتش از صدق ونياز
ده بجنت بحرام اين وصلش بر خوان ()
حاجي سائينداد مستوئي:
شهداد ڪوٽ جو شهر اندر وڏي من مستي ۽ ٽانءِ واروماڻهوعلامه ميان غلام صديق کي هن خلاف اچي دانهن ڏني، جنهن تي علامه مستوئي ڏانهن هڪ ٻئي پٺيان ٽي ڀيرا نياپو موڪليو، نياپي جي وراڻيءَ ۾ هن چوائي موڪليو ته ”ملا“ مون کي ڇا ڪندو، مان ”ملا“ ڏانهن نه ويندس، ان هوندي به ميان صاحب هن ڏي چوٿون ڀيرو نياپو موڪلي ۽ هن کي تاڪيد ڪيو ته مستوئي زميندار کي ٻڌائي ڇڏ، ته اهو وقت ايندو جو تون ”ملا“ جي در تي اچي اچي پنهنجي جتيون گسائيندين، حقيقت ۾ ٿيو به ائين، مرڻ مهل زميندار مستوئي پنهنجن پوين کي وصيت ڪري ڇڏي ته ميان سائين جن جو در نه ڇڏجو، سندن درٻار ۾ ننگر ۽ خيراتون ڪندا رهجو ۽ ائين برابر مستوئي پنهنجي ڪارگذارين ۾ ميان جي دربار سان واسطي ۾ پيا هلندا اچن.