نانگو شاهه ڳوٺ ۽ ڳاڙهي بازار يا هيرا منڊي
هي ڪچي جو مشهور ننگ، ڳوٺ جي عام زمين جي مٿاڇري کان اٽڪل 100 فوٽ مٿي داڙ تي کنيل آهي، ٽڳر ڳوٺ کان اوڀر پاسي ٻه ميل پري آهي، وڻراهه سان ڇانيل ، پاڻي مٺو، زمين ڀلي اٿس، هن وستي جي 1988ع ۾ 20 گهرن جو ويڙهو هو ، آدمشماري 200 جي لڳ ڀڳ آهي، منجهس هڪ ذات ڀرٽ (پنهور) آهي.
هن ڳوٺ تي نالو نانگو شاهه عرف مراد علي شاهه پيو، مراد علي شاهه هڪ وڏو مشهور مالدار ۽ خوشحال ماڻهو هو، جيڪو مومل جي ماڙيءَ ۾ ڪاڪ محل جو ناڪام عشق جو سٽيل ۽ فراق جو ڦٽيل هو، پنهنجو سمورو سرمايو ڦرائي، ويڳاڻو ٿي چڪر ڪاٽيندو رهيو، 1500ع جي اوائل ۾ نانگو ٿي گذارڻ لڳو، ان ڪري هن مٿان نانگو شاهه عرف مراد علي شاهه نالو ڌريو ويو، اڳتي هلي کيس فقط نانگو شاهه سڏڻ ۾ آيو، نيٺ هلندي ڦرندي ان ڪچي جي داڙ مٿان آستانو ٺاهيائين ۽ انهيءَ ماڳ کي وسايائين، جڏهن وفات ڪري ويو، ته سندس پوين هن جي قبرستان مٿان هڪ قبو اڏايو جتي ميلو به لڳندو رهيو.
وقت گذرڻ کان پوءِ هن ڳوٺ جي وڏي حيثيت ٿيڻ لڳي، ڳوٺ مان ننگر ٿي ويو، منجهس ٻه سو کن کوهه لڳي ويا، نانگو شاهه عرف مراد علي شاهه مومل جي خفت ۽ ذوق ۾ ڪاڪ محل تان بازي هارائي، مال دولت وڃائي ڪچي ۾ نانگي شاهه جي وستي کڙي ڪئي، جنهن مٿان عشق جي آثارن جي ورثي سلا ڪڍڻ شروع ڪري ڏنا، 1880ع ڌاري هتي هڪ سو سدا سهاڳڻيون گهر ٺاهي اچي رهيون، سندن ڳاڙهي بازار اتر سنڌ ۾ گهڻو پڌر پيل هئي، بازار حسن جي ڪري اتر سنڌ جي سرمائيدارن ۽ شاهوڪارن جا لامارا ۽ ڦيرا ٿيندا رهيا.
مذڪور هيرا منڊيءَ ۾ ٻه وڏي ناليواريون حسينائون رهنديون هيون، اهي جهڙو ناچ گاني ۾ تيز هيون تهڙو سونهن سوڀيا ۾ سرس هيون، جن ۾ هڪ نواب زادي ۽ ٻي خانزادي عام کان خاص جي توجهه جون مرڪز رهيون، سندن باري ۾ سونهن جي ذوق وارن هڪ نظم تيار ڪيو، جنهن کي هيٺ آڻجي ٿو:
نبابي ڏس توڙي خاني، جيڪي ڏسين ٻئي تون،
ڀت کائين توڙي ماني، ساڳ سرنهن جو اسان وٽ ناهي،
اٿئي ميهن جي ماني، منهنجا جاني،
نوابزادي ۽ خانزادي هيرا منڊي نانگو شاهه جون سونهن راڻيون هيون، سونهن سوڀيا، ناچ، آواز ڪلام ۾ هڪ ٻئي جون جوڙ هيون.
نواب زادي شادين ۽ خوشين تي ڳائيندي هئي ته سندس ڪلام ٻڌڻ لاءِ ميلا لڳي ويندا هئا، هي جڏهن ديوان مسڪين جو هيٺيون پارسي شعر سر سان آلاپيندي هئي ته ٻڌندڙ حيران ٿي ويندا هئا، اهو ڪلام پيش ڪجي ٿو.()
زا شک لالہ گوں گردیدہ دامن لالہ زار من
زمن صد آفریں بادا بچشم اشکبار من
بسے سرو و صنوبر رست در عالم ولے مارا
بس است اے باغباں آں قیامت دلجوئے یارِ من
دلِ زارم اسیرِ دام کردی وکجا رفتی
خدارا اے بُت بیباک بنگر حال زار من
بیک جلوہ دو صد زخمے زدی زاں غمزہ تیرت
چرا رحمے نہ کردی بردل و جانِ نگار من
چنیں در پنجہ حجراں دلم آزردہ چوں داری
بکش بایک نگا ہے مختصر کن کاربار من
بیک سائت بہ بردی مایہ پنجاہ سالم را
بیک دیدن ربودی دانش و صبر و قرار من
بجز خونِ جگر ہرگز غذائے دل نمے باشد
چہ خوش پروردہ گشت ایں طفل درحبیب و کنارِ من
نگارا چند زیں جورو جفایت برسر مسکین
بترس آخرز آہ ونا لہائے پر شرارِ من1
ترجمو: ”منهنجو دامن لڙڪن سان سرخ ٿي ويو آهي، منهنجي لڙڪ وهائيندڙ اکين تي سوين آفرين هجن دنيا ۾ گهڻي ئي سرو ۽ صنوبر پيدا ٿيا، پر مالهيءَ اسان جي لاءِ اسان جو ڊگهي قد وارو يا ڪافي سهڻو ٺاهيو آهي، منهنجي ڪمزور دل کي قيد ڪري ڪاڏي وئين، بي پرواهه محبوب منهنجي هيڻائيءَ تي رحم فرماءِ، هڪ ئي ديدار جي جلوي سان ٻه سو زخم رسائي وئين، هن ڦٽل دل مٿان رحم ڇو نه ڪيئي، اکين جي چنبي ۾ دل ڇو ٿو ڏکائين، هڪ ئي نگاهه سان ڪهي ڪم پورو ڪر، هڪ ئي گهڙيءَ ۾ منهنجي پنجاهه ورهين جي موڙي ڦري وئين، هڪ نظر سان منهنجو سڪون آرام ڦري وئين، دل جي خوراڪ جگر جو خون آهي، اها دل هڪ ٻار جيان منهنجي سيني ۾ پلجي رهي آهي، اي محبوب! مسڪين مٿان هيترا سارا قهر ۽ ڏاڍ ڪيا اٿئي، پنهنجي آهن ۽ دانهن جي پڪارن کان خوف ڪر.“
خانزادي به حسن ۽ ادائن ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئي، جنهن جي ناز ۽ آواز جو فيض محمد ٽالپر شڪار ٿي ويو، هو اصل ته ضلع خيرپور جو رهاڪو روينيو ۾ مختيار ڪار هو، ان دور ۾ ٽڳر تعلقي جو مختيار ڪار هو، نانگو شاهه شهر ٽڳر جي ويجهو هوندو هو، خيرپور کي خير آباد چئي، نانگي شاهه ۾ گهر ڪري ويهي رهيو، خانزاديءَ سان شادي ڪيائين، اتي ئي پساهه پورا ڪري، دفن ٿيو.
نانگي شاهه جي هيرامنڊيءَ جو ٻيو دور:
ٻئي دور ۾ به ڪيتريون سدا سهاڳڻيون هيون پر بازار حسن جون ٻه گهڻيون هاڪاريون ارباب خاتون ۽ دريا خاتون نروار هيون، جن پنهنجي موهڻي مورت ۽ فن جا ڪلور ڪري ڇڏيا، هنن ڪيترن مالدارن جون دليون ڌتاريون ۽ مٿن راڄ ڪيو. هن سمي ارباب خاتون پنهنجي خوب روءِ ۽ چنڊ جهڙي چهري سان سوين منهن موهي ڇڏيا، هي پنهنجي دور ۾ سونهن ۽ آواز جي ديوي ليکبي هئي، ڏسندڙ حيران ڪري ڇڏيندي هئي، نيٺ هي فنڪاره حسين، سيد ڪليم الله شاهه راشديءَ جي دائن پيچن ۾ اچي اڙجي پئي، پير صاحب هن کي هيرا منڊيءَ مان ڪڍي، پهرين ته هن کي سريت ڪري رکيو، پوءِ نيٺ هن سان شادي ڪيائين.
سماج ۾ فطري دستو ر جي حڪمراني دائم ۽ قائم آهي، جتي به غير فطري ڪڌايون ۽ ڪلور ٿين ٿا ۽ عورتن کي گمراهه ڪيو وڃي ٿو، نانگي شاهه جي ڳاڙهي بازار ۾ ناجائز سرمائي جا دڙا ٿي چڪا، جتي به حرام جو مال ۽ بي راهيءَ سان ڪمايل ناڻو ڪٺو ٿيندو آهي، اتي ڌاڙيل ۽ ڦورو اچي ڍونڍيندا ۽ تڪيندا رهندا آهن وجهه ملڻ سان حملا ڪري اهو مال ڦري ويندا آهن، برٽش دور ۾ حڪومت ۾ ٽاٽڙي ڳوٺ جو بدنام ڌاڙيل پانڌي ٽاٽڙي ڳاڙهي بازار جي گڏ ڪيل خزاني کي ڪيترا ڀيرا ڦري ويو، ان ڪري بازار حسن جو زور ٽٽي ويو، 1920ع ڌاري هيرا منڊي نانگي شاهه جو ڌڙو نصير آباد جي ڪاٺيا پاڙي ۾ پاٿاري اڏي ويٺو، جنهن کي لوڪل بورڊ ضلع لاڙڪاڻي جي صدر علي گوهر کهڙي 1951ع ڌاري هتان هميشه لاءِ تڏا پٽائي ڇڏيا، ٻيو ڌڙو خيرپور ناٿن شاهه ڏانهن راهي ٿيو، ۽ ٽيون جٿو لاڙڪاڻي شهر ۾ دائمي ٿاڪ ڪري ويهي رهيو، ان ريت نانگي شاهه جي بازار حسن جو زوال آيو ۽ ڪڻو ڪڻو ٿي وئي.
خيرپور ناٿن شاهه ۽ نصير آباد ۾ نانگي شاهه جي هيرا منڊيءَ جون جدا جدا ٻه شاخون هيون، جن کي سنڌ دوستن ۽ انساني همدردن ختم ڪري ٻنهين شهرن جي اعليٰ ڪردار جي تعمير ڪري ڇڏي، نانگي شاهه جي ٽين لڙهي، جيڪا لاڙڪاڻي شهر ڦلن واري سڙڪ جي منڍ مردا واهڻ جي ڀرسان شاهه ياري جي پاڙي ۽ علي گوهر آباد محلي جي حدن ۾ اچي کپ کوڙيا، جتي ڪيترا نسل پنهنجي حسن جي زور تي حڪومت ڪندي رهي ۽ ڪيترا چڱا ڀلا ماڻهو گمراهه ڪندي هلي، نيٺ انهيءَ محلي کي خير آباد چئي، پير شير روڊ سان لاڙڪاڻي شهر ۾ هيرا منڊي، ڳاڙهي بازار جي صورت ۾ وجود ورتائين، جتي اڃا پنهنجي رنگينين اوصافن کي جاري ساري رکيو اچي.
حقيقت ۾ انساني نظام حيات ۽ اصولن جي جيڪڏهن وضاحت ڪجي، ته زندگيءَ جي دستور ۾ هيرا منڊي يا ڳاڙهي بازار جي ڪا به گنجائش نه آهي، سوشلسٽ نظام به هن قسم جي ڪلچر کي پاڻ وٽ ڪا به جاءِ ڏيڻ لاءِ تيار نه آهي، هر هڪ ماڻهو مانڊاڻ ۾ عورتن جي تقدس جي حقيقت چٽيل آهي، تنهن ڪري انهيءَ قسم جي گمراهه هلچل کي هر هنڌ ننديو وڃي ٿو، ۽ ان ڍنگ جو بيمار معاشرو ڪڏهن به واڌارو ۽ ترقي ڪري نه سگهندو، ملڪ دوست ۽ انسان خيرخواهه هر هنڌ ۽ هر وقت صحت مند سماج جو پرچارڪ رهي ٿو ۽ رهندو، تنهن ڪري هو هيرا منڊيءَ کي خير خواهه منڊليءَ ۾ تبديل ڪري ڇڏيندا ته جيئن ملڪ اعليٰ ڪردار ۽ بلند اخلاق سان سينگارجي وڃي.