جناب علي خان صاحب ابڙو سانگين ۾ هيرو
سندن والد فقير محمد عمرو ابڙو اصل لاڙڪاڻي ضلعي تعلقي ميروخان ڳوٺ محبوب جو بنگلو، جتان لڏ پٽي ميهڙ شهر کان 6 ميل پري اولهه پاسي شاهه گودڙي کان اوريان پوٺي تي هڪ ننڍڙو ڳوٺ آهي، جنهن کي عمر سانگي ڳوٺ چون ٿا. هن وسندي مٿان ڀاڳن ڀريا علي خان سانگي 1888ع ۾ ڄائو جن اڳتي هلي پاڻ کي ابڙو چوائڻ شروع ڪيو. جڏهن ته ابڙو هڪ جنرل ڪاسٽ آهي ۽ سانگي سب ڪاسٽ آهي. ابڙي ذات ۾ ڪيتريون ئي ذاتيون اچيو وڃن. سانگي ابڙي ذات جي هڪ شاخ آهي، جيئن ته جيها ابڙا، جيهيجا ابڙا، راهوجا ابڙا، بڪيجا ابڙا، ڪاڪيپوٽا ابڙا، سانگي ابڙا وغيره.
ابڙو صاحب ماهر نفسيات، سکيا ۾ برک، تاريخدان، سنڌي، اردو، انگريزي، عربي، پارسي ٻولين مٿان دسترس ۽ هندي زبان ۾ به ڄاڻ رکندر، بدن سنهڙو، پترو، سڄاڻ سپيتا، سدائين علمي ڳالهين ۾ رڌل، مورن جهڙا، ڀاڳين ڀريا، مکڻ جيان نرم دل، ماکي وانگر مٺڙا ماڻهو، درياءَ دل، تعليم تربيت ۾ هندو توڙي مسلمان سان هڪجهڙو برتاءُ، اسلام سان محبت، مفرسر المنير جو شارح، تفسير لکڻ ۾ ڪيترن علوم جي گهرج پوي ٿي، جهڙوڪ منطق، تاريخ، ٻولي جي لذت ۽ گرامر جا قاعدا قانون، مثال، تمثيلون وغيره کانسواءِ فقهه احاديث ۽ جدا جدا مفسرن جي تفسيرن جو مطالعو ڪرڻ، ضروري ٿيو پوي.
تعليم پرائڻ: سيڪنڊري سکيا کان هايئر ۽ يونيورسٽي تائين اول نمبر ماڻيندڙ، بامبي دارالعلوم ۾ هڪ لاڙڪاڻي واسي هندن توڙي مسلمانن ۾ پهرين نمبرن ۾ اچڻ ڪري بامبي يونيورسٽي جو ”فيلو“ مقرر ٿيا. بامبي يونيورسٽي ۾ سنڌ، گجرات، راجستان، مهاراشٽر ۽ پونا پنج علاقا هئا، جن ڇهن پرڳڻن جي شاگردن بامبي خود يعني ستن علائقن ۾ اول نمبر ۾ ايندا رهيا. جن ابڙا سانگي ذات کي سکيا جي ميدان ۾ روشن رکيو. هي سانگين جو هيرو 17 جولاءِ 1954ع تي قائم شاهه قبرستان لاڙڪاڻي ۾ دفن ٿيو.
جناب علي خان ابڙو پنهنجي اعليٰ ذهانت، جرئت ۽ تعليمي، ماهر جي حيثيت سان ملامخزن ۾ ليک ڏيندي ٻڌائيندا رهندا هئا ته تعليم جو مقصد الله تعاليٰ جي عبادت ۽ سندس احڪمان جي فرمانبرداري آهي، مالڪ الملڪ جي عبادت تڏهن ڪري سگهبي جڏهن بدني، دماغي، اخلاقي ۽ روحاني قوتون سالم ۽ سلامت هونديون. انسان چاڪ چوبند نه هوندو ته دنيا ۾ ڪجهه به نه ڪري سگهندو.
پڙهائي جو ڍنگ: مغربي ملڪن تعليم جي راهن ۽ رندن ۾ سڌارا آندا آهن. لکين تجربن جا ڪتاب ڇپيا آهن. استادن ڪيئي ڪانفرنسون ڪري، پنهنجا جوهر ڏيکاريا آهن. جيڪڏهن علم ڪنهن کي مطالعو ڪندي ڀانءِ پيو، ته هو وڌيڪ ڪتاب اڀياس ڪندو رهندو. ان ڪري اهڙن علم دوستن کي علم جا ذخيرا ۽ خزانا هٿ چڙهندا رهندا، ان حالت ۾ اهڙا ماڻڪ موتي دانشورن ۽ عالمن جي صف ۾ اچي بيهندا رهندا.
بالغن جي تعليم مٿان ڏنل هدايتن جو نچوڙ:
ٻاراڻو درجو جنهن کي سنڌي تعليم جو بنياد سڏجي ٿو. ان لاءِ ٻاراڻي درجي جي پڙهائي وڏي ذوق ۽ هوش سان ڏيڻ کپي، جيڪڏهن هن ڪتاب جو صحيح نموني ۾ پڙهائي جو ڍنگ اچي ويو ته شاگرد تيزيءَ سان ٿوري وقت ۾ صحيح سڳ سان هلڻ شروع ڪندا.
ڏيهي ۽ پرڏيهي استادن جي پڙهائي جي ڀيٽ ۽ ڪٿ:
سنڌ جا استاد تعليم جا مسائل ۽ ٻولي جا اصول 9 مهينن ۾ سيکاري وڃن ٿا، هندستان جا ٽن مهينن ۾ ۽ ولايت جا استاد هڪ ماهه ۾ پڙهائي ڄاڻن ٿا.
علامه علي خان صاحب ابڙو جن جا پڙهائي ۾ ذاتي تجربا:
اخبار تعليم جنوري 1931ع تي جناب علي خان صاحب ابڙي جن جو موڪليل تعليمي تجربو:
مون پنهنجي هڪ ننڍڙي ڇوڪر جمال الدين اٽڪل پنج سالي عمر واري کي پڙهائڻ شروع ڪيو، مهيني ٻن ۾ فقط پنج منٽ صبح ۽ 5 منٽ شام ڌاري تعليم ڏبي هئي. پوءِ آهستي آهستي پڙهائي جي رفتار وڌائي اڌ ڪلاڪ صبح ۽ اڌ ڪلاڪ شام جو تعليم ڏيندو هوس. پنجن مهينن جي عرصي ۾ جمال الدين ٻاراڻو درجو پورو ڪري ورتو. انگ سؤ تائين ۽ کوڙا پنجن تائين سکي چڪو جمال الدين جيڪي پڙهي ٿو، سو سمجهي ٿو ان ڪري پڙهڻ مان کيس مزو اچي ٿو. سوالن جوابن کي جملن ۾ ادا ڪري ٿو، هن جا اکر پهرين درجي وارن شاگردن جهڙا آهن، پر اڃا به بهتر ٿيندا.
هڪ تجرباتي مثال:
جيڪڏهن توهان جي ٻاراڻي ڪلاس ۾ 30 شاگرد آهن، ته انهن کي پنجن ۽ ڇهن ٽولن يا ڀاڱن ۾ ورهائجي ۽ هر هڪ ڀاڱي کي صبح جو اڌ ڪلاڪ ۽ شام جو اڌ ڪلاڪ تعليم ڏجي ته ڪافي ٿي پوندو. باقي وقت کي واري واري تي لکڻ ۽ شين سيکارڻ جي ٺاهه ٺوهه ٺاهڻ ۾ ڪم آڻجي. انهن طالبن مان ڪي ڇوڪرا هڪ ٻئي جي مدد ڪري سگهن ٿا ته ان حالت ۾ استاد هڪ ٽولي کي ڪم سيکاري ڀَڙ ڪري سگهي ته شاگردن جا ٻيا ڀاڱا پاڻ ۾ گڏجي هڪ ٻئي سان مدد ڪن.
مان ٻاراڻي ڪتاب کي نئين قاعدي موجب جملن سان پڙهايم. ٻي صورت ۾ استاد سنڌي ٻولي جا 52 اکر پڙهائي. پوءِ زيرون زبرون وغيره سيکارين ٿا. انهن کان پوءِ ٻاراڻو ڪتاب شروع ڪرائيندا آهن. ان ڍنگ پڙهائڻ سان ڇهه مهينا يا وڌيڪ وقت لڳائي سگهن ٿا.
لفظن ۽ آوازن کي ورهائڻ ۽ آوازن کي گڏي لفظن سيکارڻ جو طريقو اختيار ڪيو:
هن نموني پڙهائڻ ۾ مان پهرين ڏينهن تي 3 منٽ ڪم ڪيو. ڇوڪرو آواز ڪڍڻ ۽ آوازن مان لفظ ٺاهڻ سکي ويو، ان تجربي پٽاندڙ ڇوڪرو پاڻ ٻين کان سوال پڇڻ لڳو ته، ”ا-ن-ب-جو-و-ڻ“.
مون جواب ڏنوته ”انب جو وڻ“. پوءِ ته ٽن کان چئن مهينن تائين ڇوڪري لاءِ پڙهڻ سکڻ هڪ قسم جي عجيب ۽ مزيدار راند ٿي پئي.
آواز کان پوءِ ٻن ڏينهن بعد پهريون سبق هن ريت جاري ڪرايو، اک لفظ ۾ ڪهڙا ۽ گهڻا اکر آهن، جواب مليو ته ٻه اکر ۽ ٻه آواز آهن. چي ا. ان نموني اَڪُ- نَڪُ- اَٽو- لَٽو وغيره. قسم جهڙيون مشقون شروع ٿي چڪيون.
”ابڙي صاحب جن جي خاندان سان ڏيٺ ويٺ“:
اسان جي دودائي ڳوٺ ۾ ابڙي صاحب جن جي ڪٽنب مان ٻه گهر ڪوڙو خان ۽ محمد رمضان سانگي رهندا هئا، جن سان ابڙي صاحب وارن جا گهرو ۽ گهرا لاڳاپا هوندا هئا. هو دودائي ۾ گهمڻ ايندا هئا. ان ڪري مسٽر شمس الدين ابڙو ولد علي خان ابڙو علائقائي اليڪشن ۾ غلام رسول خان ڪيهر سان مقابلو ڪيو جنهن ۾ تڪ جي سانگين مسٽر شمس الدين ابڙي جي مدد ڪئي. ان ڳالهين جي ڪري هن سان اسان جا مراسم ۽ واسطا رهيا ۽ رهندا آيا.
مان 1967ع ۾ بي ائڊ ۽ 1970ع ۾ ايم ائڊ حيدرآباد اولڊ ڪئمس سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهي ۽ ڊگريون ورتم، جتي مسٽر جمال الدين ابڙو صاحب سب جج جي حيثيت سان جڊيشري ۾ نوڪري ڪندا هئا. موصوف ڏاڍا سٻاجها، نرم دل، همدرد، سپيتا ۽ نهٺائي جا ٻنا هئن. محترم جمال الدين ابڙي صاحب جن سان سندن رهائش لطيف ڪالوني حيدرآباد ۾ ڪچهريون ٿينديون هيون. هڪ ڏينهن ڪچهري ڪندي مون کان پڇا ڪيائون ته هي ماڻهو ڪير آهي؟ مان بي خبري جو اظهار ڪيو، پاڻ ٻڌايائون ته هي محترم ڄام محمد صادق ولد ڄام ڪانڀو خان آهن، هي بابا علي خان صاحب جا شاگرد ٿي رهيا آهن. ان ڪري ساڻن رهاڻ پئي ٿيندي آهي. ان نموني منهنجي ڏيٺ ويٺ ڄام صاحب جن سان ٿي. ڄا۾ صاحب جن کي انچ کن ڏاڙهي، وڏيرا شهپر، ڪپڙن ۾ پينٽ ۽ سيم تي سنڌي جتي پيل هئي، بدني ڍانچو ڍڪيل،.
اخبار تعليم جا انعام:
جن صاحبن تعليم اخبار ڏانهن توجهه ڏيئي ان لاءِ ڪارائتا مضمون موڪليا آهن، انهن سڀني صاحبن جا اسين تهدل شڪر گذار آهيون. سنڌ ۾ فقط هيءَ ئي اخبار آهي، جا هر هڪ ننڍي خواهه وڏي اسڪول ۾ ماهوار پهچي ٿي. ٻهراڙيءَ ۾ جتي ڪا به لائبريري يا ريڊنگ روم نه آهي، جنهن مان ماستر خواهه شاگرد علمي ذخيرو وڌائي سگهن يا دليا جو واءُ سٽاءُ لهي سگهن، اتي اخبار تعليم اهي گهرجون پوريون ڪري ٿي ۽ سندس جهونا فائيل ماسترن خواهه شاگردن جي مشڪلاتن حل ڪرڻ ۽ وندڪائي ۾ وندر ڏيڻ جو عمدو ذريعو بڻجن ٿا. انهن سڀني ڳالهين جي مدنظر تي سنڌ جي هر هڪ اهل علم صاحب کي اسين استدعا ٿا ڪريون ته اهڙي قومي ۽ تعليمي اداري کي دلچسپ ۽ بهترين بنائڻ لاءِ پنهنجي قلمي سزا سان هميشه سرفراز ڪري اسان کي مشڪور ۽ ممنون ٿيڻ جو موقعو ڏيندا رهن.
گذريل سال جا انعام هيٺئين موجب تقسيم ڪجن ٿا. سڀ صاحب پنهنجيون ايڊريسون موڪلي گهرائي وٺن. انعام جي تقسيم ۾ صفحن جي انداز جو البت لحاظ رکيو ويو آهي.
1- مسٽر علي خان صاحب ابڙو ايم اي- 5 رپيا
2- مسٽر تاج محمد صاحب ايڊمنسٽرير آفيسر لاڙڪاڻو- 10 رپيا
3- مسٽر شيوا رام صاحب ڦيرواڻي ايم اي شڪارپور- 10 رپيا
4- مس ٺاڪري وليرام لکاڻي ايم اي- 5 رپيا
5- مسٽر گوبند رام صاحب ناٿاڻي بي اي- 15 رپيا
6- مسٽر سکرام داس صاحب هنڱورائي بي اي- 15 رپيا
7- مسٽر غلام رباني صاحب اعواڻ- 15 رپيا
8- مسٽر بهار مل ريجهو مل صاحب هيڊ ماسٽر- 15 رپيا
9- مسٽر مولچند منگهو مل صاحب واسوائي- 3 رپيا
10- مسٽر شير محمد محمد صاحب صاحب رٽائرڊ ڊپٽي ايڊيو ڪيشنل- 4 رپيا
11- مسٽر پرڀداس قيمتراءِ ٽيون سال ٽريننگ ڪاليج- 3 رپيا
12- مسٽر محمد جڙيل اريجو ٻيو سال ٽرينگ ڪاليج- 3 رپيا
13- مسٽر گوبند رام ريوا چند منسکاڻي شاگرد نيشنل ڪاليج- 2 رپيا
14- مسٽر خير محمد سونو خان هيڊ ماسٽر منگهوپير- 2 رپيا
15- مسٽر گوڪل سنگهه پچا سنگهه لاڙڪاڻو. 2 رپيا
16- مسٽر فقير عبدالواحد مئنيجر مدرسه حاجي جمع- 3 رپيا
17- مسٽر نولارام موهنداس هيڊماستر سونو جتوئي لاڙڪاڻو- 3 رپيا
18- مسٽر منشا رام ڀاڳواڻي آرائين سکر- 3 رپيا
19- مسٽر ايسرداس پهريون سال ٽريننگ ڪاليج- 2 رپيا
20- مسٽر گورمکداس انگلش ٽيچر ڏهرڪي- 2 رپيا
21- مسٽر ڀوڄو مل جيولرام سيڪريٽري ڪانفرنس نوابشاهه- 3 رپيا.