جناب ذوالفقار علي ڀٽو صاحب
ٻيو مٽائي نير، اڀيون ابر آسري.
مٺي پاڻي جا وشال ڌاراءِ ۽ وڏا واهڙ جن ماڳن مڪانن مٿان مدامي وهندا رهن ٿا، اتي سڀيتا سرجي ٿي، اهڙن وٿاڻن مان لاڙڪاڻو به هڪ آهي، جنهن کي لاڙڪ ذات سان نسبت ڏنل آهي، جيڪا ماضي قريب جي ڳالهه آهي، ان کان گهڻو اڳ ماضي بعيد ۾ هن ساڳي پرڳڻي ۾ موهن جي دڙي جي کوٽائي هڪ وساڻل تهذيب جو پتو کرو ڏئي دنيا کي حيران ڪري ڇڏيو، ان مان پڌر پيو ته انهن پراڻن کنڊرن جي لڪل تمدن جي ورثي موجوده لاڙڪاڻي کي جنم ڏنو، هن خطي جي اداره سوچ ۽ ساڃاهه ڪيترائي ڏاها ۽ ڏيا وارا ماڻهو پئي پيدا ڪيا آهن، جن ۾ هڪ پاسي خانبهادر کهڙو، رئيس جان محمد خان جوڻيجو، پير علي محمد ۽ پير حسام الدين راشدي ڀائر، ڪامريڊ عبدالقادر کوکر، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، ڪامريڊ علي محمد عباسي، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي وغيره جدا جدا ذاتين مان اڀريا، ان کان سواءِ ڀٽو خاندان مان مرتضيٰ ڀٽو اول، سر شاهنواز ۽ سندس فرزند شهيد ذوالفقار علي ڀٽو صاحب گهڻا ناميارا رهيا آهن، شهيد جو ڏاڏو مرتضيٰ اول پنهنجي ڪار گذارين ۽ ڪارنامن جي ڪري سنڌ ۾ پڌر ٿيو، سر شاهنواز سنڌ ۽ هند جي سياسي بصيرت جي کيتر تي ڇانيل رهيو، پر جڏهن شهيد ڀٽو صاحب جو دور آيو ته لاڙڪاڻي کي چار چنڊ لڳي ويا، جيئن شهيد ڀٽو صاحب سنڌ، پاڪستان، ايشيا ۽ پوري دنيا ۾ مشهور ٿيو، اسلامي ۽ ٽين دنيا جو ليڊر ٿي اڀريو، تيئن لاڙڪاڻو به دنيا ڀر پر گهٽ ۽ پڌر پئجي ويو، جتي شهيد ڀٽي صاحب جو ذڪر خير ٿئي اتي لاڙڪاڻي جي سڃاڻپ جو نعرو ضرور لڳي، هن وٿاڻ جي ڪهاوت، لاڙڪاڻو ساهه سيباڻو“
ڏات ڌڻين جو ڏيهه، لاڙڪاڻو، هلو ڪن جو مڪان، لاڙڪاڻو ساڃاهه وندن جي وسندي، لاڙڪاڻو سياسي بصيرت جو ڪمال، لاڙڪاڻو، ساهيته ۽ هلچل جي ڀرمار ۾ لاڙڪاڻو نروار رهيو آهي، قديم رهڻي ڪهڻي، معيشت جي جهجهائي، ڌرتي جي زرخيزي ۽ وڻڪار جي ڪري لاڙڪاڻو نمايا پئي ٿيو آهي، هي هن خطي جا فطري ۽ طبعي رخ آهن، جنهن ڪري لاڙڪاڻو سنڌ اندر پنهنجي سڃاڻپ جي اوج تي رسيو آهي، پر اصل حقيقت اها آهي ته جڏهن شهيد ڀٽي لاڙڪاڻي واري، پاڪستان جي نادار ۽ ڪنگال عوام سان گڏ دنيا جي ڏتڙيل ۽ ماريل عوام جو آواز بلند ڪيو ته لاڙڪاڻو پڻ عالمي حيثيت سان هاڪارو ٿي ويو.
ڀٽي صاحب جي شخصيت جو مختصر خاڪو:
قداور، سڌي لڱين، سنهي ڪاٺي جاند هاٺي، گورو رنگ، اکيون ڪاريون، وڏيون، چيرويون، منهن گول، کاڏي تي گب گب، سهڻي شڪل، خوش پوش، خوش گفتار، خوش ذوق، خوش نوش، ملنسار، هر دلعزيز، وڻندڙ شخصيت، اعليٰ ذهانت، وڏو حاضر جواب، بلا جو خود اعتماد، بنهه نه ڊر، مزاحي انداز، حڪومت ڪرڻ جو پورو پورو ڏانءُ، عوام سان دلي لڳاءُ، ملڪ مٿان ساهه ڏيندڙ، ملڪ ٻه اڌ ٿيل، شڪست کاڌل، بحرانن ۾ وڪوڙيل، بي يار، بي مددگار حيثيت ۾ ڀٽه صاحب جي حوالي ڪيو ويو، اهو اڌورو ۽ ڪمزور ملڪ تيزي سان تعمير ڪري دنيا جي آڏو هڪ نئون ۽ طاقتور پاڪستان پيش ڪري ڏيکاريو، ملڪي سياست مٿان طوفان جيان آيو، ملڪي اڏاوت جي لاءِ سهڪار ۽ امداد وٺڻ ۾ عالمي طوفاني دورا ڪيائين، جلد هڪ نئون پاڪستان قائم ڪري، وري به طوفاني ڪڙي سان ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو، هڪ ڀيري تقرير ۾ چيائين، ته منهنجي وڃڻ کان پوءِ ملڪ جو عوام کي مون کي ياد ڪري روئيندو، ملڪ جي ڌرتي روئيندي، جبل روئيندا، دريا روئيندا، ان وقت جي ٻڌندڙ هن گفتار کي کل مسخري ڄاڻي ٽارائي ڇڏيو، پر اڄ اهي جملا سون ۾ مڙهڻ جهڙا آهن، اهي جملا صحيح ۽ سچي پيشن گوئي ثابت ٿين ٿا، پيپلز پارٽي مان اين، پي، پي، فرنٽ، ش، ڀ، وغيره ڇڄي ويون، وڃي پنهنجون درگاهون تيار ڪيائون ۽ ٻيا کوڙ سارا سياستدان پارٽي ڇڏي هليا ويا، پوءِ به هن پارٽي ۾ تر برابر به ڪمي نه آئي آهي، ساڳي وقت ملڪ جي هر مخالف حڪومت قومي خزانو پيپلز پارٽي کي ختم ڪرائڻ ۾ ضايع ڪندي رهي ٿي، پر هن جي مقبوليت ۽ مڃتا ۾ ذرو به کوٽ نه اچي سگهي آهي، اهو سڀ شهيد ڀٽي صاحب جي گهڻ رخي شخصيت جي ڪارنامن جو ڪمال چئبو، ڀٽي صاحب جي تصوير ڪڍائڻ جو ڍنگ، ۽ انٽرويو ڏيڻ ۾ هٿن ۽ منهن جو هلائڻ جو انداز ۽ بيان ملڪي توڙي غير ملڪي صحافي برادري جي پسندي جي دلي ترجماني ٿيندي رهندي هئي، ملڪي ماڻهو ته سندس اهڙين ادائن ۽ اشارن، مرڪن ۽ ٻهڪڻ تان گهور گهور ويندا هئا، هنن جي ڪپڙن جي پسندي، چونڊ ۽ سلائي سندس شخصيت کي ڏانڍو حسين رکندي هئي، اڄ به هن جا مخالف هن جي تصويري ڏيکاءُ، پوشاڪي، فيشن، تقريري اشارن جي پيروي ڪندا رهن ٿا، جيڪا هن جي قداور ۽ سريلي سرشت جي زنده مثال ۽ ڪمال جي نواڻ پيش ڪري ٿي، پيپلز پارٽي کان اڳ ۾ ملڪي سياسي فيصلا، چونڊن جي موسم ۾ جاگيردارن ۽ سردارن جي محلاتن چوياريون ڪري، پنهنجي من پسندي جا ماڻهو هٿ ٺوڪي نبيرن ۾ ميمبر ٿاڦي ڇڏيندا هئا، اتي جو اتي ٺهه پهه کڻڪ پئجي ويندي هئي، ته تڪن ۾ ڪهڙا ميمبر ٿي چڪا، اهڙي محلاتي ۽ بنگلن واري سياست کي ڀٽي صاحب غريب عوام جي جهوپڙين، منهن، جهڳين، پکن، لانڍين ۽ ڪچي ويڙهن ۾ آندو، عوام کي ووٽ جي وٿ ۽ سگهه کان باخبر ڪيو، ان ڪري روايتي نواب ۽ جاگيردار سياستڪارن جو ننڊ آرام ڦٽي ويو، در در ۽ گهر گهر وڃن جو رواج پئجي ويو، اهو سڀ پيپلز پارٽي جي عام ڀلائي جي سياسي سکيا جو ڍنگ هو، پيپلز پارٽي ٿوري وقت ۾ هڪ سياسي ادارو ٿي پيو، جنهن مان ننڍو وڏو، مرد عورت، هاري ناري، مزدور ملاح، ڀيل، باگڙي، جوڳي جابلو، شهري واهڻي، ٿري ريگستاني سياسي سبقن وٺڻ سان سجاڳ ٿي ويا، سولي ۽ سستي سياست مان ڦري ڏکي ۽ مهانگي سياست ٿي پئي، ووٽ جو مان مرتبو هن اداري جي ذوق، شوق ۽ قرباني ڏيڻ جي ڪري ٿيو، اڳ سياست اڪ جي ماکي سمان هئي، هاڻي ٻٻر ۽ ٻير جي تيز ڪنڊن جي ماکي ٿي پئي، جيڪا هر سياستدان سولائي سان اڪيلي سر نٿو کائي سگهي، ان ڪري سياست گلن جي سيج مان مٽجي ڇتن ڪنڊن جي سيج بڻجي وئي، جيڪڏهن عام چونڊون هن گهڙي به جمهوري واٽ، ايماندارانه نموني ڪيون وڃن ته وري به پيپلز پارٽي وڏ ي ۽ ڀاري اڪثريت سان سوڀاري ٿي ويندي.
مٿين مانڊاڻ کي ڌيان ۾ رکندي، جيڪڏهن انصاف روءِ سان ڀٽي صاحب جي سياسي ڏياءِ ڏات جي ڪڇ ماپ ڪجي، ته هن کي دنيا جي اعليٰءِ ۽ ممتاز سياستڪارن کان مٿي ڳڻجي، ته ان ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو، پاڪستاني عوام هن ڏس ۾ ته فيصلو ڪري ڇڏيو، جو کيس قائد عوام ”جو لقب ڏنو“ سچ ته ڀٽو صاحب مخالف سياسي ڌڙن ۽ انهن چند مخالف جنرلن جو به سڄڻ ۽ خير خواهه هو، ڇو ته ملڪ سلامت رهندو، ته مخالف به زنده رهي سگهندا، شهيد ڀٽو صاحب ملڪ جي خواتين جي ڀلائي،تعليم ۽ صحت جون ڳالهيون وري وري پئي ورجايون، جن اصلاحي طريقن جي مخالفن زوردار مخالفت پئي ڪئي، ڇو ته هو ڄاڻي پيو ته عورتون ملڪ جو اڌ عوام سڌاري هيٺ اينديون ته ملڪ تيز ترقي جي ڪنڌي لڳندو، اڄ اهي ساڳيون ڳالهيون روشن خيال ۽ روشن سوچ چيون وڃن ٿيون، سچ ته اهڙو سپوت هزارن سالن تائين ملڪ پيدا ڪري نه سگهندو، ملڪ جي يڪجهتي ۽ ٻڌي خاطر هن جي سياسي ساڃاهه تاڙي وئي ته ملڪ جي گهڻي آباد غريب هاري ناري، مزدور ماڻهن جي آهي، انهن جي زندگي جو معيار بلند نه ٿيندو، تيتر ملڪ پنهنجي پيرن تي بيهي نه سگهندو، هن پيڙيل، ماريل ۽ هيسيل ماڻهن جون دليون جيتڻ جا جتن ڪيا، عام ماڻهن جا ميلا گڏ ڪرڻ جو ڏانءُ ته هن جي جبلت ۾ هو، عوام سان هن جو دلي ڳانڍاپو هو، ان ڪري هن نعرو هنيو ته مان غريب پختون، پنجابي، بلوچ ۽ سنڌي عوام سان گڏ آهيان.
دنيا جي مسڪين، مفلس ۽ ماريل عوام جي عزت نفس ۽ خوشحالي جو نعرو هنيو، تڏهن لاڙڪاڻو نشانبر ٿيو، ساڳي وقت عوامي بنيادي حقن ”اٽو، لٽو ۽ اجهو“ جو آواز بلند ڪيو، هاري ناري، مزدور ۽ ڪمي جي طرفداري ٿي، ته ان حالت ۾ عام ماڻهو ۾ حقن وٺڻ جو شعور جاڳي پيو، موصوف دنيا جي عوام ۾ شهريت پذير ٿي ويو، هو جيڏي گهڻ پاسائين شخصيت ٿي چمڪيو، ايڏي لاڙڪاڻي جي تعريف ۽ واکاڻ ۾ اضافو ٿي ويو، ڀٽو صاحب ۽ لاڙڪاڻو ٻئي ڳنڍيل رهيا آهن، ڪنهن به هڪ جي واکاڻ ٻئي جي ساراهه به ضروري ٿيو وڃي، وطن دوست ۽ عوام دوست کي ماڻهو صديون ياد ڪندا رهندا آهن، اڌ صدي گذرڻ کانپوءِ به ڀٽو صاحب کي پاڪستاني عوام ساريندو رهي ٿو، اهڙي ريت دنيا جي ملڪن ۾ به پنهنجي پنهنجي ملڪ دوست ۽ عوام دوست ماڻهو کي تاريخ هيرو ڪري پيش ڪري ٿي، جنهن جاڪي هيٺ مثال ڏجن ٿا:
1. سڪندر اعظم:
يونان جو شهنشاهه 336 ق،م ۾ تخت تي ويٺو 33 سالن جي فوهه جواني ۾ فوت ٿيو، هن دنيا جي ڪيترن ملڪن کي فتح ڪيو، لاڙڪاڻي ۾ به آيو، يوناني هن جي بهادري جي ساراهه جا ڍڪ ڀري نٿا ڍاپن.
2. هنيبال:
ڪارٿيجي شهنشاهه 247-182 ق. م ۾ اڀريو، رومين جي اڳرائي ۽ سرڪشي جي ڪري هن اڻ لتاڙيل رستي (آلپس جبل) مٿان ڪٽڪ، هاٿين سميت اُڪاري رومين کي حيرت ناڪ هار ڏني، هن ۾ اها به هڪ سٺي خوبي هئي جو هر سپاهي کان آفيسر تائين هر هڪ فوجي جا نالا کيس ياد هوندا هئا، اهڙي ڏات ڀٽي صاحب کي به الله تعاليٰ عطا ڪئي هئي، جو پار ٽي جي ورڪر کان عهديدار تائين نالا ۽ ذاتيون ياد هونديون هيون.
3. سلطان صلاح الدين ايوبي:
مصر جو 1175ع ۾ حاڪم ٿيو، هن جي دور ۾ ٽين صليبي جنگ 1192ع_1189ع تائين هلي، جنهن ۾ برطانيه، فرانس، جرمني ۽ ٻين عيسائي ملڪن وچ ۾ مشرق ۾ مسلمانن مٿان ڪٽڪ ڪڙڪايا، کين سلطان صلاح الدين ايوبي دليرانه مقابلو ڪري کين صلح تي آماده ڪيو.
4. مملوڪ سلطان الملڪ الناصر:
مصر جو 1400ع ۾ حاڪم ٿيو، تيمور بادشاهه جنهن دنيا جي ملڪن ۾ پنهنجي ڏاڍ جو ڏهڪاءُ وجهي ڇڏيو، جنگ ۾ ماڻهن جي سرين جا منارا ٺهرائي ڇڏيندو هو، عثمانيه سلطنت جي سلطان يا يزيد اول کي به قيد ۾ رکيو هئائين شام فتح ڪري، مصر مٿان حملي آور ٿيو، جنهن جابر سان مملوڪ سلطان بي جگري سان مقابلو ڪري کيس هٽائي ڇڏيو.
5. ڪرنل جمال عبدالناصر:
1952ع کان پوءِ مصر جو صدر ٿيو، عربن کي هڪ بلاڪ ۾ ڪٺو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو، اسرائيل ۽ ان جي حمايتي مغربي ملڪن سان مهاڏو اٽڪائيندو رهيو.
6. فرحت عباس:
1899ع ۾ الجزائر ۾ پيداٿيو، اهنسا جي بنياد تي ملڪي آزادي لاءِ فرانس سان لڙهندو رهيو، اهنسا جي اصول مان کڙتيل نه نڪتو، ان ڪري اهو طريقو مٽائي، نيشنل لبريشن فرنٽ جو رڪن ٿيو، اڳتي هلي هن فرانس کي مجبور ڪيو ۽ 1962ع ۾ آزاد الجزائر جو پهريون صدر ٿيو، هن الجزائر کي جمهوريت جي ڍنگ سان هلائڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن تي عمل نه ڪيو ويو، ملڪ کي اڄ تائين ڇيهو رسندو آيو، هن صدارت تان استيعفا ڏيئي ڇڏي.
7. بسمارڪ:
جرمني جو مشهور چانسلر (وزير اعظم) ٿي گذريو، هن پنهنجي ڇڙوڇڙ ملڪ جي ننڍين رياستن کي دانائي سان گڏ ڪري هڪ ”متحد جرمني“ ٺاهي ڏيکاري، جيڪو هن جو وڏو ڪارنامو آهي، آسٽريا جي اڳراين سان منهن ڏيندو رهيو، هن کي هاريائين، فرانس جي سرڪشي ۽ جنگي جنون سان ٻه ڀيرا مهاڏو اٽڪايو ۽ کيس هارايو، هن کي فولادي چانسيلر (وزير اعظم) چوندا هئا.
مذڪور شخصيات واسطيدارن ملڪن ۾ اڄ تائين هيروز تسليم ڪيا وڃن ٿا، کين تعليمي نصاب ۾ جائگير ڪيو ويو آهي، ۽ سندن ملڪن ۾ يادگار آهن، هنن جون يادون ملهايون وڃن ٿيون، انهن جي ڀيٽ ۾ شهيد ڀٽي صاحب جي شخصيت تي هڪ نظر رکجي ٿي، جيئن ته هن کي شڪست کاڌل، اڌورو ملڪ ڏنو ويو، جنهن جا 90000 فوجي ۽ آفيسر جنگي قيدي هجن ملڪ جي 5 هزار چورس ميل زمين مٿان دشمن ملڪ جو قبضو رهي، دنيا جا دوست ملڪ بيزار ٿي پاڪستان جو ساٿ ڇڏي ويا هجن، پاڪستان دنيا ۾ اڪيلو ۽ ڪمزور رهجي ويو هجي، اڃا به خطرو رهي ته متان بقايا اڌ پاڪستان دشمن ملڪ ڦٻائي نه وڃي، ان حالت ۾ دنيا جو ڪو به دوست ملڪ حمايت کان لهرائي ويو، فوجي جنرل لاچار ٿي بيهي رهيا، ان هيجان ۽ بحراني ماحول ۾ ڀٽي صاحب پنهنجي گهڻ پاسائين جاذب شخصيت سان اڌوري ملڪ جي نئين سر اڏاوت ڪرڻ شروع ڪري ڏني، ان روشني ۾ اندروني ملڪ کان ڪشمير تائين دورا ڪيا ۽ جوشيليون تقريرون ڪري قوم ۾ نئون روح ڦوڪيائين، پنهنجي حمايتي ۽ روايتي دوستن مان چين ۽ اسلامي ملڪن ترڪي، ايران، انڊونيشيا، عرب ملڪن کي حمايت لاءِ پڪاريائين، جن هن جي بهادرانه للڪارن تي هر مدد جا اعلان ڪيا، جنهن تي مخالف ملڪ جا غلط ارادا خاڪ ۾ ملي ويا، ۽ دشمني بدران دوستي واري رخ ڏانهن موڙ کاڌائين، جنهن ڪري عزت ڀريو شملا ٺاهه ٿي چڪو، معاهدي جي آڌار تي بنگال ۽ ڀارت جنگي جرائم تحت جنگي قيدين مٿان ڪيس نه هلائڻ تي راضي ڪيا ويا، کين مان ۽ آبرو سان ڇوٽڪارو مليو، 5 هزار چورس ميل ڦٻايل زمين پنجاب پرڳڻي کي ڀارت واپس ڪري ڇڏي، ان سان نه رڳو ملڪ جي نئين سر اڏاوت ٿي چڪي، پر ڀٽي صاحب ملڪ جي ائٽمي سگهه جي راهه لاءِ تياريون ڪري ڇڏيون، ڀارت هن ڏس ۾ ائٽم بم جو تجربو ڪيو، هن قوم کي تقرير ۾ ٻڌايو ته ڪا ڳالهه نه آهي، دنيا ۾ ائين ٿيندو آهي، آمريڪا اڳ ۾ ائٽم بم جو تجربو ڪيو، ان کان پوءِ روس به ائٽم بم جو تجربو ڪري ڏيکاريو، ان ڪري ذوالفقار علي ڀٽي صاحب اعلان ڪيو ته گاهه کائي به اسين ائٽم بم جو تجربو ڪنداسون، اڳتي هلي ٿيو به ائين، پاڪستان کي بحرانن، هيجانن ۽ اوڪرن مان صحيح نموني ڪڍي ورتائين، وطن دوستي جا سڀ وچن واعد پورا ڪري ڏيکاريائين، انهي سلي ۾ هي ملڪ ڀٽي صاحب جي ذريعي وڏي سگهه سان اڀري چڪو، ڀٽو صاحب هن ملڪ جو وڏو محسن ليکجي ٿو، اهڙي هيري، وطن دوست، ۽ ديس جي دلدار کي ڪال ڪوٺين ۾ بند رکي، چيچلائي عذاب ڏئي شهيد ڪرڻ، ملڪ سان تاريخي نا انصافي ٿي چڪي، ڄڻ ملڪ ۽ قوم سان هزارين ڀيرا غداري ٿي چڪي، جنهن کي تاريخ ڪڏهن به معاف نه ڪندي.
ڀٽي صاحب ٽن مارشل لا وارن جنرل سان سامهون ٿيو، ٻن بلائن مان ته پار پئجي ويو، ٽين بلا هن کي وڪوڙي وئي، جنهن سان به دليرانه منهن ڏيندو رهيو، آخري پساهن تائين آڻ نه مڃيائين، ملڪ جي مخالف سياستانن جمهوري واٽ سان ووٽ وسيلي ڀٽي صاحب کان کٽڻ مشڪل ڄاتو، جنرل به هن جي وڌندڙ اثر کان خائف رهيا، ۽ ٻاهريون قوتون هن جي ذهانت ۽ ملڪي پاليسين جي اعليٰ رٿا بندي کان حسد ڪرڻ لڳيون، ٽيئي ڌڙا مايوس ٿي هن جي سر وٺڻ لاءِ سازشون سٽڻ لڳا، ان ڪري هن کي هميشه ختم ڪرڻ لاءِ مٿس جڙتو خوج جي چرچ جو ڪيس مڙهي، ٻه سال ڪورٽن جا چڪر ڏياريندا رهيا، ڪورٽن ۾ اڻ ڌرئي نبيري ٿيڻ جي ڪا به اميد پيدا نه ٿي سگهي، هن مٿان ڦاسي جي سزا مقرر ٿي چڪي، دنيا جي ملڪي سربراهن جي اڪثريت هن جي جان بخشي جون اپيلون ڪيون پوءِ به 4 اپريل 1979ع تي هن جي پياري ۽ حسين زندگي جي روشن شمع کي هميشه لاءِ اجهائي ڇڏيو، ان ريت لاڙڪاڻو جيڪو سنڌ، پاڪستان، ايشيا، اسلامي بلاڪ ۽ دنيا جو ڏاهو ماڻهو ۽ برک سياستدان شهيد ڪيو ويو.
ڀٽي صاحب جو سياسي پس منظر:
سر شاهنواز ڀٽو ننڍي کنڊ جو سياستدان ٿي گذريو، ان ڪري شهيد ڀٽي کي سياست ورثي ۾ ملي چڪي، 1958ع ڌاري قومي حڪومت ۾ شامل ٿيو، اڳتي هلي ملڪ جو خارجه وزير ٿيو، هن جي دور حڪومت کان اڳ ۾ ملڪ جي پاليسي هڪ طرفي رهي چڪي هئي، جنهن کي هن آهستي آهستي مٽائڻ جي ڪوشش ڪئي، 1965ع ۾ هندو پاڪ لڙائي لڳي، ٻنهي ملڪن جي وچ تي تي روس جي ٽياڪڙي ۾ صلح لاءِ تاشقند معاهدو ٿيو، هن مٿان ڀٽو صاحب ۽ صدر محمد ايوب جا اختلاف اڀري چڪا، ان تي هن استيعفا ڏئي ڇڏي، 1967ع ۾ هن پاڪستان پيپلز پارٽي جو بنياد رکيو، جڏهن ته 1934ع ۾ ”سنڌ پيپلز پارٽي کڙي ٿي چڪي پهرين پيپلز پارٽي سنڌ پرڳڻي تائين هلي، جڏهن ته ٻئي پاڪستان ليول تي وجود ۾ آئي، شهيد ڀٽي صاحب سوشلزم جو نعرو لڳايو، ڪروڙين ماڻهو هن جي پارٽي پروگرام ۾ داخل ٿي ويا، هن جي وڌندڙ اثر ۽ مقبوليت ڏسي، ايوب شاهي ڏمرجي وئي، کيس طرح طرح نموني هراسان ڪيو ويو، جيل اماڻيو ويو، نيٺ ايوب آمريت جو زوال ٿي چڪو، هن جاءِ ڀرڻ لاءِ غير آئيني نموني سان ٻيو جنرل ملڪ جو سربراهه ٿيو،جنهن کان پوءِ ڀٽي صاحب ون يونٽ ٽوڙايو ۽ جون 1970ع ۾ عام چونڊون ڪرايون چونڊ مهم دوران اولهه پاڪستان جون سڀ پارٽيون ڀٽي صاحب جي خلاف رهيون، پوءِ به اولهه پاڪستان ۾ پيپلز پارٽي اڪثريت سان چونڊجي آئي، اوڀر پاڪستان ۾ 1971ع ۾ فوجي قدم کنيو ويو، جنهن ۾ انڊيا بنگالين جي کلي عام مدد ڪئي، 16 ڊسمبر 1971ع تي پاڪستاني فوج جي جنرل عبدالستار نيازي ڀارتي فوج آڏو هٿيار ڦٽا ڪيا، ان ريت پاڪستاني فوج انڊيا ۾ جنگي قيدي ٿي وئي، ان نازڪ دور ۾ پاڪستان مٿان مصيبت جا پهاڙ ڪري پيا، فوجي جنرل مجبور ٿي ڀٽي صاحب کي پاڪستاني اقتدار جي دعوت ڏني، ان نموني ڀٽي صاحب جي سياست جو پسن منظر شروع ٿيو.
ڀٽي صاحب ڊسمبر 1971ع ۾ پاڪستان جو صدر ٿيو، ساڳي سال روس جو سفر ڪري، اسٽيل مل ورتائين، 12 اپريل 1973ع تي متفقه نموني آئين منظور ڪيو ويو، آئين ۾ ڏيکاريو ويو ته ملڪ جو مذهب اسلام رهندو ۽ قرآن ۽ سنت خلاف ڪو به قانون نه ٺاهيو ويندو.
فيبروري 1974 ۾ لاهور شهر ۾ اسلامي ملڪن جي سربراهه ڪانفرنس ڪوٺائي وئي، جولاءِ 1977ع ۾ آچر بدران جمعي جي ڏينهن تي عام موڪل جو اعلان ڪيو ويو، ملڪ ۾ پهريون ڀيرو سرڪاري نموني سيرت ڪانفرنس جو انتظام ٿيو، گذريل حڪومتن پاران حاجين جي عدد مٿان پيل پابندي هٽائي وئي، غلطين کان پاڪ قرآن شريف جي ڇپائي جو بندوبست ڪيو ويو، اسرائيل خلاف اسلامي ملڪن جي مدد ڪرڻ جو اعلان ٿيو، قاديانين کي غير مسلم قرار ڏنو ويو.
اقتصادي ۽ صنعتي اصلاحات:
وڏن ڪارخانن، بئنڪن ۽ ويمي ڪمپنين کي قومي ملڪيت ۾ ورتو ويو، ڪپهه، ڪڻڪ ۽ چانور جي تجارت حڪومت جي هٿ هيٺ ڏني وئي، لوهه، ٽامو، تيل ۽ گئس جي ذخيرن کي هٿ ڪرڻ جا پروگرام تيز ڪيا ويا، ڪميونيڪيشن جي وسيلن کي تيزي سان وڌايو ويو.
زرعي اصلاحات:
جاگيرداري ختم ڪري، 34 لک ايڪڙ زمين مفت ۾ سرڪاري مالڪي ۾ آئي، ساڳي زمين ننڍن کاتيدارن جي حيثيت سان ورهائي وئي، بي زمين هارين ۾ في خاندان 12 ايڪڙ زمين مفت تقسيم ڪئي وئي، 1975ع ۾ ننڍن کاتيدارن يعني 12 ايڪڙ آپ پاشي ۽ 24 ايڪڙ غير آپ پاشي مٿان محصول ۽ لوڪل ريٽ معاف ڪيا ويا، 1976ع ۾ سرداري نظام جو خاتمو ٿيو.
صحت جي ترقي:
پرائمري تعليم لازمي، اسڪول، هاءِ اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽيون وڌايون ويون، 1976ع ۾ تعليم جي ترقي لاءِ هڪ ارب 21 ڪروڙ رپيا رکيا ويا، تعليمي معيار کي وڌائڻ لاءِ استادن جون پگهارون وڌايون ويون، ڏڪر الائونس ڏنا ويا، تدريس گاهن ۾ استادن جي سکيا جو بندوبست ٿيو، شاگردن کي سواري ڀاڙي ۾ رعايت، اسڪالر شپ ڏنيون ويون، ثقافت کي بچائڻ لاءِ عجائب گهر، آثار قديمه جي سنڀال جو بندوبست ٿيو.
خواتين جي عزت افزائي:
صوبائي ۽ قومي اسيمبلي ۾ عورتن جي نمائندگي رکي وئي، سفارت ۾ عورتن کي ترجيح ڏني وئي، سنڌ جي گورنر بيگم رعنا لياقت علي خان کي گورنر جي حيثيت سان پهرين عورت رکي وئي.
قائد اعظم يونيورسٽي جي وائيس چانسلر ۾ وفاقي حڪومت جي سيڪريٽريٽ ۾ عورت سيڪريٽري، قومي اسيمبلي ۾ ڊپٽي اسپيڪر ڊاڪٽر بيگم اشرف عباسي کي رکيو ويو.
غير ملڪي لاڳاپا:
پاڙيسري ملڪن مان افغانستان، ايران، چين، ڀارت سان دوستانا ناتا وڌايا ويا، غير برادرانه پاليسي رکڻ لاءِ دولت مشترڪه ۽ سيٽو معاهدن مان الڳ ٿيڻ جو اعلان ڪيو ويو، روس دوستي ۾ اضافو آندو ويو، مغربي يورپ ۽ مشرقي يورپ جي ملڪن سان ناتا رکيا ويا، اسلامي ملڪن ۾ ترڪي، ايران ۽ عرب ملڪن سان لاڳاپا سڌاريا ويا، دنيا جي بيٺڪيت جي خلاف انقلابي تحريڪن جي ڀرپور حمايت ڪئي وئي، شمالي ڪوريا، ويٽنام، ڪمپوچيا، گني، سائو، انگولا ۽ موزمبيق جي انقلابي حڪومتن کي تسليم ڪيو ويو.
سندس تصنيفات:
هيٺيان ٽئي ڪتاب انگريزي ۾ لکيل آهن:
1. نالي ماتر آزادي 1967ع
2. عظيم الميد 1971ع
3. جيڪڏهن مون کي قتل ڪيو ويو 1979ع
ڀٽو صاحب ٽين دنيا جو واحد دانشور ۽ سياستدان مڃيو وڃي ٿو، جنهن جون 1968ع ۾ مشرقي يورپ جي ملڪن جا دورا ڪري انهن ملڪن جي حالتن جو جائزو ورتو، سندن بحراني ڪيفيات مٿان تبديلين جا اشارا ڪيا هئا، اهي 1989ع ۾ پورا ٿيا، ڀٽي صاحب پنهنجي ڪتاب نالي ماتر آزادي ۾ سرمائينداري نظام ۽ ڪميونزم جي بحران تي روشني وڌي آهي، ٽين دنيا جي مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ انهن ملڪن جي گڏيل حڪمت عملي اختيار ڪرڻ تي زور ڏنو آهي.
ٻئي ڪتاب ۾ قرارداد پاڪستان کان مشرقي پاڪستان ۾ فوجي ڪارروائي تائين حالات جو جائزو پيش ڪيو ويو آهي.
ٽين ڪتاب ۾ سندس زندگي جي تجربات جو نچوڙ آهي، ڀٽي صاحب جي جيل دوران ضياءَ حڪومت هن جي خلاف قرطاس ابيض شايع ڪرايو، انهن مڙهيل الزامن جي جواب ۾ ٽيون ڪتاب ڀٽي صاحب لکيو آهي.
محترما بينظير ڀٽو صاحب والد جي شهادت کانپوءِ ضياءَ آمريت جو دليرانه مقابلو ڪيو، هڪ ڀيري ضياءَ ڊڪٽيٽر شاهي خلاف تقرير ۾ چيائين: ‘‘دیواروں پے دیکھ اور عزت اور عزت سے جا۔’’ يعني ضياءَ شاهي خلاف ديوارن تي چاڪنگ ٿيندي رهندي هئي، جنهن ۾ عوام پنهنجي ڀڙڪيلي جذبات سان ڀتن تي لکندا هئا، ته ضياءَ ظالم، ڊڪٽيٽر، قاتل، ملڪ دشمن، آمريڪا جو ايجنٽ، سرمائيدان جو ساٿاري ۽ عوام جو ويري وغيره آهي، ضياءَ جي هوائي حادثي کان پوءِ محترما ٻه ڀيرا ٿوري ٿوري وقت لاءِ ملڪ جي وزير اعظم مقرر ٿي، اڳتي هلي پاڪستان چوٿون ڀيرو جنرل مشرف جي ور چڙهي ويو، جنهن قانوني وزير اعظم نواز شريف کي لاهي، جلاوطن ڪري، ملڪ جو صدر ٿيو، جنهن ڊڪٽيٽر سان محترمه مهاڏو اٽڪايو، پر هن آمر کيس شهيد ڪرائي ڇڏيو.
جنهن کان پوءِ ملڪ ۾ عام انتخابات ٿيا، چونڊن ۾ محترما جي همدردي جي ڪري، پيپلز پارٽي جيتي وئي، ملڪ جو صدر ۽ وزير اعظم پيپلز پارٽي مان ٿيا، پر ملڪي پاليسيون مشرف دور جون هلنديون هليون، پيپلز پارٽي جي عام ورڪرن ۽ جيالن کي پارٽي پاران ڪي به رعايتون نه ملي سگهيون، عوامي ورڪرس ۽ جيالن کي نظر انداز رکيو ويو، ان جي بدران زرداري، آشيرواد کي وڏي هٿي ملندي رهي، هي پارٽي لاڙڪاڻي سرزمين تان اڀري، پر ان جي ترقياتي ڪمن کي وساري، نواب شاهه کي ترجيحي بنياد تي آندو ويو، جيالن جي جاءِ تي زرداري ذات ۽ مسٽر اويس مظفر ٽپي کي اوليت ڏني وئي، جن جو پارٽي مفادن سان ڪو به سروڪار نه رهيو هو، ووٽ سنڌي عوام کان ورتو ويو، ۽ نوازيو وري مهاجر لابي کي ويو، سنڌي جي پهرين ووٽ پنجسالي به اهڙي رهي ۽ ٻي پنجسالي به سندن مفادن خلاف ڪم ڪندي رهي، سنڌ ۾ بدامني ۽ ڪرپشن عروج تي رهي ٿي.