خيرو ديرو ڳوٺ
هي وسندي خير محمد عرف خيرو ڳچل ذات واري جي وسايل چئي وڃي ٿي، جيڪو ڪلهوڙا حاڪمن جي سپهه سالار ٿي گذريو. هن ڳوٺ جي اولهه ۾ ٺلهه ۽ لاشاري ڳوٺ اوڀر ڏي بنگلديرو ڏکڻ تي چانڊيا، ڀنڊ، دستي ذات جون وستيون ۽ اتر ۾ ويسر، ڪورڪاڻي، الهه بخش هڪڙو ڳوٺن جون آباديون آهن. 1947ع کان اڳ هي وٿاڻ آبادي جي خيال کان زيب، زينت، واڌاري سڌاري ۾ چوٽ چڙهيل هو. ڳوٺ جي اوج عروج جو ڪارڻ هتان جا بجلاڻي ذات وارا هندو هئا، جيڪي تعليم يافته، چوٽي جا واپاري ۽ وڏا سيٺيون رهيا. هو ڪاموراشاهي توڙي سياست ۾ پڌرا هوند اهئا. 1-1-2015ع تي ڳوٺ جي عمر رسيده محمد يوسف هليو ٻڌايو ته 1945ع ۾ ٽوپڻ داس بجلاڻي جي دعوت تي خيرو ديري رائيس مل ۾ مهاتما گاندي صاحب آيو، پر مسز سازاگروال (بجلاڻي) پنهنجي ڪتاب ۾ ان ڳالهه جو ذڪر نه ڪيو آهي. خيرويرو ۾ سئي سڳي کان سون جي سودن سامانن جي دوڪانن جي بازار سينگاريل هوندي هئي، هر وڙ جا دوڪان موجود هوندا هئا. اناج جا ڪارخانا، گرام، ڪپڙي جا آڏاڻا پڻ شامل هئا. ڳوٺ جي نبيري نڇيڙي جو انتظام هلائڻ لاءِ هندن ۾ مکي حشمت راءِ بجلاڻي، مسلمانن ۾ منگي نور محمد ۽ قاضي عبدالله هئا.
ذاتيون:
ڳچل، هليه، هڪڙا، ميمڻ، ميربحر، مهر، منگي، مشوري، سيد، سومرا، ڀيل، ڀٽي، ڪنگا، ڪلهوڙا، قاضي، ڪوريجا، لاشاري، شيخ، خاصخيلي، پيرزادا، گاڏهي، لهر، ويسر، چنا، دايا، ابڙا آهن. سڀني ذاتين ۾ گهڻائي ڳچل ذات وارن جي آهي. هن وقت هن آبادي جي 6000 شماري آهي.
1951ع ۾ خيرو ديري جون شاندار ۽ سهڻيون جايون اکين سان وڃي ڏٺيون. ڳوٺ جا ڳچل ذات وارا ڏاڍا مڙس ۽ ڏوهاري قسم جا ماڻهو هئا، جيڪي هندن جون ڇڏيل قيمتي جايون ڊاهي، ڪاٺ ۽ سرون نيلام ڪندا هئا. پوليس جي خوف کان ڪاٺ جا واپاري ڳچل ذات وارن کان خريد ڪري بيل گاڏين تي رات جو کڻائي وڃڻ جي جاکوڙ ڪندا هئا ته رستي تان ساڳيا ڳچل ئي واپارين کان مال ڦري ويندا هئا. اهڙي ريت ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڪيترائي ڳوٺ هندن جي هئڻ ڪري ڏاڍا سونهن ڀريا ۽ ٺاهوڪا لڳندا هئا، جن جون جنسار واريون جايون ڏسڻ وٽان هونديون هيون. هندن واريون وسنديون ڏاڍيون حسين ۽ هاڪاريون رهيون هيون. اسان جي ڳوٺ دودائي ۾ 800 کن آبادي اندر هندن ديوانن جي ٽماڙ محلات گيڊر ٽيئر بليجم، در دريون، الماڙيون، ڏاڪڻيون برما جي ساڳ واري ڪاٺ جون ٺهيل هيون. اهڙا ڪيترا سارا ماڳ هندن جي ڪري شاندار ۽ مشهور هيا، جن ۾ حيدر چانڊيو ۽ طيب ڳوٺ، تعلقو رتيديرو، ڏوڪري تعلقي ۾ پٺاڻ ۽ ڳيريلو ڳوٺ، تعلقي لاڙڪاڻي ۾ نائچ ڳوٺ وغيره ناميارا هئا. طيب ۽ حيدر چانڊيو جون ماڙيون گهڻو پڌر پيل هيون. هندن جي اڏاوتن کي مهاجر دوستن بي درديءَ سان ڊاهي، کپائي پٽ پڌر ڪري ڇڏيو.
خيرو ديرو ۾ پير علي شاهه جيلاني بغدادي اچي دائمي رهيو، جنهن جا عقيدتمند ضلعي لاڙڪاڻي ۾ پٿريل آهن. خيرو ديرو ترقي ۽ سڌاري ۾ هندو بجلاڻي ذات وارن وڏو ساٿ رهيو، جن جو هن ڳوٺ جي واڌاري ۾ وڏو واکاڻ وارو ڪردار ٺهي ٿو. ان سان گڏ مسٽر علي حسن خان منگي صاحب جا ڪارناما گهڻو مشهور رهيا آهن.
مانائتي ساز اگروال دانشوره:
وڏ شانائتي ساز ڌيءَ ديوان ڪشنچند بجلاڻي خيرو ديرو تعلقو رتيديرو جا ناناڻا جئسنگهاڻي طيب ڳوٺ جا زميندار هئا. ساز صاحبه ماءُ جي پهريٺي نياڻي هئي. سنڌي ماڻهن جي ڪهني ريت پٽاندڙ عورت جو پهريون ويم پيڪن ۾ ٿيندو آهي. ان رسم مطابق محترمه ساز 1935ع ۾ طيب ڳوٺ ۾ جيون ورتو. مسٽر ڪشنچند پٽ جيٺا نند بجلاني جو آخري پٽ هو. ڄيٺانند حيدرآباد ۾ اسٽيشن ماسٽر هئڻ ڪري اتي رهندو هو جيڪو 30 ورهين جي ڄمار ۾ ديهانت ڪري ويو. مسٽر ڪشنچند کي پنهنجن وڏن ڀائرن پڙهائي وڪيل ڪرايو ۽ حيدرآباد ۾ ئي رهيو. ملڪي ورهاڱي کانپوءِ بجلاڻي ذات وارا هندو برادري پنجن شهر ۾ آيا هئا، جيڪي سڀ جا سڀ خيرو ديرو، رتيديرو، نئون ديرو، پنجو ديرو ۽ بنگلديرو کان لڏي ڀارت هليا ويا.
منڍ ۾ مس ساز صاحبه بامبي ۾ مئٿس ۾ ماسٽر ڊگري ڪري ورتي. پاڻ اديبانه جائزا، مزاحيه انداز، ڪالم نگاري، سوانح سنوار، سان گڏ ادارن ۾ پڙهايو به اٿس. مطلب ته پاڻ هڪ ساهتيه جي وڏي وديا وان حيثيت سانئڻ آهي، جنهن پنهنجن وڏن گهر وارن، ڀارت واسي هندو سنڌين ۽ دنيا واسي هندو سنڌين کان انٽرويو وٺي، پرک پروڙ جي ڍنگ سان ڪتاب لکيو آهي، جنهن جو نالو آهي: ”Sinthi Stories From A Lost Home land“ مئڊم ساز بامبي ۾ جئي اگروال سان شادي رچائي. هن سمي هوءَ ڏاڏيءَ ۽ نانيءَ واري ڪڙي تي اچي پهتي آهي. سنڌي هندو، سنڌ ڇڏي نه رڳو ڀارت وڃي ويهي رهيا، پر هو دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تي پي کوڙي ويهندا رهيا آهن، پنهنجي مالي حالتن، تعليم، صحت ۽ سماجي پساري کي چاڙهاڪن جي چوٽ تي رسايو آهي. ساڳي ويل بجلاڻي هندو نيات وارو وڏي شان مان ۽ ساک ساٿ سان ساهه پساهه پيا کڻن.