گهٽهڙ ڳوٺ
ڳوٺ جي چئن پاسن کان کڏون آهن، ڳوٺ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ٽي دڳ آهن، جن دڳن کي گَهَٽ چون ٿا، هن ماڳ جي بچاءُ لاءِ جيڪڏهن اهي ٽي دڳ گهاٽ جهلي بيهبا ته ڳوٺ جا اندريان اندر ۽ ٻاهريا ٻاهر رهجي ويندا، اهڙي ريت گهٽهڙ جي معنيٰ گهٽ= دڳ، لنگهه، رستو. هڙ معنيٰ سوگهو جهلڻ، رستا بند ڪرڻ وغيره آهي. گهٽهڙ معنيٰ رستا روڪڻ، بند ڪرڻ آهي، پراڻي دور ۾ افغاني سنڌ ۾ ڪاهي شهر ۽ ڳوٺ ڦريون آرام سان هليا ويندا هئا، انهن گهلرن ۽ ڦورن کان هي ڳوٺ سلامت رهندو هو، ڇو ته ڳوٺ وارا ڳوٺ ۾ ٽي گهاٽ سوگها جهلي ڌاڙيلن جو آساني سان مقابلو ڪري سگهندا هئا.
گهٽهڙ ڳوٺ جي اولهه ۾ ڳوٺ ٻير، ڳوٺ هني ۽ گوپانگن جا ڳوٺ آهن، اوڀر ۾ مکيه شاهي روڊ لاڙڪاڻو ڪراچي، ڏکڻ ۾ گٺ ۽ اتر ۾ ڪور متل، ڏيرن ۽ مغيرن جا ڳوٺڙا آهن، گهٽهڙ شاهي روڊ کان ٻه ڪلوميٽر اولهه تي پرڀرو آهي، هتي جي زمين زرخيز ۽ آباد آهي، هر فصل ڦاٽي پوي ٿو، ان ڪري ماڻهو خوشحال ۽ ڊايل آهن. هتي جي خوشحالي، واپار ۽ ڌنڌي جي ڪري پهاڪو ٺهي چڪو آهي:
”جي ثمر نه هجئي ساڻ، ته گهري پئه گهٽهڙ ۾“
چوڻي جو مقصد مراد آهي ته جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو کي روزگار نه آهي، بي روزگار آهي، ۽ هن جو وقت تنگ گذري ٿو ته ان کي مشورو ٿو ڏجي ته گهٽهڙ ۾ پهچ، ته پنهنجو روزگار ٿيندو رهندو ۽ تون خوشحال ٿي ويندين.
ٽالپر دور حڪومت ۾ محمد يعقوب ٻرڙو ڪاردار هوندو هو، جنهن وٽ سرڪاري نموني جيل (ڪاٺ) هوندو هو، چور، ڌاڙيل، ڏوهي ماڻهو کي ڏوهه ثابت ٿيڻ کان پوءِ جيل ڪاٺ ۾ وجهي ڇڏيندو هو.
پراڻي دور ۾ هتي جا سڳداسي چانور ضلع لاڙڪاڻي ۾ پڌر پيل هئا، گهٽهڙ شهر جي جامع مسجد حاجي گل محمد ٻرڙي جي ٺهرايل گهڻو مشهور آهي.
1962ع ڌاري تعلقي قنبر جو بدنام ڌاڙيل پيارو گوپانگ هن ڳوٺ ۾ هڪ جاءِ تي رهيل هو، جنهن جي پوليس جاسوسي ڪرائي، هن مٿان ڇاپو هنيو، جنهن ۾ شهدادڪوٽ جو صوبيدار محمد بخش ميمڻ ۽ ضلع لاڙڪاڻي جا چونڊيل دلير صوبيدار پوري پوليس سان پياري گوپانگ مٿان گهيرو ڪري ويا، ڪافي وقت مقابلو هليو، ڌاڙيل جاءِ جي اندران وڙهندو فائر ڪندو رهيو، نيٺ پوليس جاءِ مٿان چڙهڻ ۾ ڪامياب ٿي، ڇت مان گرکو ڪري بي هوشي جي گيس ذريعي هن مٿان قابض ٿيا ۽ کيس ٿڏي تي ماري ڇڏيائيون.
گهٽهڙ جا شاعر:
فقير محمد ٻرڙو
يا حمايت حضرتا تارس مير تون
پهچ پارس پير دستگير تون
پير محمد معشوق شاهه راشدي
هن شاعر مولانا همايوني بزرگ شاعر جي طرز ڪلام تي طبع آزمائي ڪئي آهي.
تنهنجي حسن مليح خداداد مٿي
دلدار هزارين مان نه رڳو
گهٽهڙ جون ذاتيون:
بروهي، بردي، ٻرڙا، ڪوري، ڪنڀر، موچي، مڱڻهار، گڊا، ٽوٽاڻي، ڀٽا، وڪا، سيد، شيخ، ڊکڻ، ٻرڙا ذات جو انگ سڀ ذات کان جهجهو آهي.