علامه محمد قاسم مشوري
قداور، سڌو ڇڙڪ، ڏيساورو! رو سرير، پرڪشش، وڻندڙ مهانڊو، وار اڇا، ڪپڙا اڇا، ٻٽيهي ثابت اڇي، چهرو اڇو نوراني، سونهن سوڀيا سندن محتاج، آخري پساهن تائين تصوير سالم، اڇي پوشاڪ ۾ شلوار. قميص، پٽڪو سفيد، يا قبائي سائي ٽوپي، مٿي جا وار ۽ ڏاڙهي باشريعت، محفل مجلس ۾ سوالين جي صدا تي هر هر دعا گهرڻ ۾ سدائين سخا کان ڪم وٺڻ، هر دعا وڏي سڪون، پاٻوهه ۽ نهٺائي سان گهرڻ سندس شيوو رهيو.
هلڻ، گهمڻ، ڳالهائڻ، پڙهائڻ، واعظ نصيحت ڪرڻ، نماز پرهڻ وغيره ڪمن ۾ وڏي ماٺار، آهستي سان ادائگي، تيز تڪڙ کان بنهه پرهيز، مسافري جي تياري ۾ جهاز تيار ڇو نه هجي، ان تي پهچڻ ۾ اجلت ۽ اٻهرائي ڪڏهن به، اهڙو تڪڙو جهاز ڀلي اڏري وڃي، پاڻ شهستي، ٿڌائپ واري پيادل وڃڻ کي ترجيح ڏيندا.
سندن تبليغ، پند نصيحت وچٿري، چٽي آواز سان، جذبات جوش کان بالاتر، پرسڪون لهجي ۾ هلندي هئي جيڪا هڪ ئي وقت هزارين ماڻهو ٻڌي، سڻي ۽ سمجهي سگهندا هئا. ڪلام پاڪ جي پڙهڻي، ذڪر اذڪار جو آواز مٺو ۽ موهيندڙ، چوڻ جو ڍنگ نيارو ۽ نرالو، شاگردن کي پڙهائڻ جو منطقي انداز، سمجهائڻ سيکارڻ اثرائتو، آواز ۾ سور، سور، گداز رهندو هو، جنهن جو نشانو هر فڪر واري دل ٻڌڻ سان حال ۽ وجد ۾ اچي ويندي هئي.
تقرير ۾ ڪلام پاڪ، حديث، مثنوي، ڀٽائي، حافظ، سعدي، جامي وغيره جي سٽا ۽ رٿا کي وڏي پاٻوهه، سڪ سان چوندي، محفل کي رچائيندا رهندا هئا. سندن واعظ تبليغ جو مقصد ۽ مرڪز سائين ڪريمنﷺ جن جي سيرت پاڪ، نينهن، فڪر، پچار پئي هلندي هئي.
مشوري صاحب پنهنجي زندگي جو وڏو عرصو جناح باغ لاڙڪاڻي شهر ۾ سائين ڪريمنﷺ جن جي چاهيندڙن، شيدائين، جانثارن ۽ عقيدتمندن کي خطاب ڪندا رهيا. سائين سنديون ڳالهيون ڳيچ ڪندي، پاڻ به روئيندا رهندا هئا ۽ سامعين کي به روئاريندا ويندا هئا، جڏهن به بنا پروگرام جي جناح باغ ۾ گهڙيا ٿي، ٺهه پهه هزارين گهور ويندر.
سرويچ، ذاڪر پهچڻ ۾ دير نه ڪندا، بس بيٺڪ جي صورتحال ۾ ويهڻ ۽ بيهڻ جي جاءِ لهي نه سگهبي هئي. اهڙي هزارن واري محفل ۽ منڊل ۾ سندن آواز کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه ٻڌڻ ۾ ايندو هو، تقرير جي وائي منڊل ۾ ٻڌندڙ ڄڻ پنڊ پهڻ بڻيل ڏسڻ ۾ رهندا هئا.
ميڙاڪن ۾ مخاطب ٿيڻ جو ڍنگ:
تقرير دوران حاضرين کي خطاب ڪرڻ ۾ سريلي ۽ مٺي آواز سان ”سهڻا سائين!“ چوندا رهندا هئا، ڀل ته جلسي ۾ يورپي، ايشيائي يا آفريڪن جا رهاڪو هجن، هر ٻڌندڙ جو لقب ۽ درجو سهڻا سائين هوندو هو. سامهون وارن ۾ ننڍو نيٽو، پوڙهو، جهور پريو مڙس يا فقير، امير ڇو نه هجي، يا وري ڀورو، ڪڻڪ رنگو يا صاف ٻنهي رنگن جا ابتڙ چمڙي رکندڙ رهي، ان ريت مخاطب ٿيڻ، چوڻ ۽ سڏڻ سان هر هڪ ماڻهو خوشيءَ وچان نٿو ڊاپي، ساڳي وقت سهڻا سائين هڪ عظيم واکاڻ وڏي مڃتا آهي، جنهن لقب سان ماڻهپي جي قدرن، ڏاڪن، ۽ درجن جي ملهه ماپ، تور ڪ کي بلند بالاترين ڪيو وڃي ٿو، هونءَ به سڀ انسان برابر هڪجهڙائي واري حيثيت سان پيارا ۽ پاٻوهه ڀريا آهن.
ميل ملاقات ۾ رويو:
هر ايندڙ ويندڙ سان محبت ۽ مرڪ سان ملندا هئا. سندن صحبت رهاڻ ۾ هڪ واري ڪو آيو ته اٿڻ جي نه ڪندو، ڪٽر مخالف هڪ ڀيرو ڪچهري ۾ اچي مليا ته ٻيهر زندگي ڀر موافق ۽ دوست ٿي رهندا، جنهن جو هڪ مثال محترم مولانا نورالدين چانڊيو هاءِ اسڪول ۾ عربي ٽيچر ٿي رهيو. سدائين سندن مٿان پيو حملا ڪندو رهندو هو، پنهنجي نجي ڪچهرين توڙي عام جلسن ۾ تنقيد ڪندو هلندو هو. ڪڏهن ڪنهن ڀيري محترم چانڊيو صاحب مشوري صاحب جن جي ريجهه رهاڻ ۾ مهمان ٿيا ته انهيءَ ميل ميلاپ ۽ صحبتي برتاءَ جو ايترو اثر قبول ڪيائون جو هميشه لاءِ ڇيڙ ڇاڙ ڇڏي، مشوري صاحب جن جا شيدائي ٿي رهيا.
جلسن ۽ تقريرن ۾ اچاٽ کان ڪنارو ڪرڻ:
جڏهن ته کين ڄاڻ رهندي هئي ته ڪير ڪير مخالفت ۽ ڇتي تنقيد سان ڳالهائيندو رهندو آهي، پر پوءِ به مولانا مشوري صاحب جن اهڙين لاهڻين کان بي خبر رهي، پنهنجي شائسته واٽ سان واعظ نصيحت کي جاري رکندا هئا. مخالفن کان بدلي ۽ وير وٺڻ جو سوچيندا به نه هئا. ڪنهن جي مٿان نه لاهڻيون لاهيندا هئا نه وري ٻين جي مسلڪي ڌڙن جي ڪا ڇيڙ ڇاڙ ڪندا هئا.
سندن جلسن ۾ هزارين حاضرين هوندا هئا. انهن ميڙاڪن ۽ انبوهن ۾ فخر وڏائي ۽ ڌاڪي کان پري رهندا هئا. سامعين کي ٻين جي خلاف مڇرائڻ جو درس ڪڏهن به نه ڏيندا هئا. خطاب تبليغ جذبات ۽ جوش کان صاف، ميٺ مزي، عاجزي ۽ نماڻائي سان رهندي هئي. تقرير دوران توحيد مقدس جو ذڪر ڪلام پاڪ جي روشنيءَ ۾ هلائيندي چوندا هئا، مالڪ سائين ازوجل، ذوالجلال والاڪرام ارشاد فرمائي ٿو ته رسالت اقدس جي باري ۾ سائين ڪريمنﷺ جن جا ارشاد مبارڪ وغيره وغيره. مطلب ته ذڪر خير ڪندي، سندن آواز ٿڌو، وچٿرو ۽ ميٺاج ڀريو رهندو هو، پرچار جو ڍنگ هجي يا جمعي جو خطبو يا درس تدريس جي سکيا جو نمونو امن سلامتي، ميٺ محبت سندن زندگيءَ جو دستور رهندو آيو.
ڏهين محرم جي موقعي تي جناح باغ ۾ اچي واعظ ڪندا هئا، جنهن ۾ ڀٽائي سائين جي هيٺين بيت سان شروعات ڪندا هئا:
”ڏکي ڏمر ناه، بکي اڄهي نه کل،
اگهاڙي وهان، ويو ويچاري وسري.“
بيت جي تشريح ۽ کول ڪندي مقصد بيان ڪيو ويندو هو ته جڏهن غم الم، ڏک درد ۽ پيڙا سور هوندا، تڏهن جهڳڙا ۽ فساد نه ٿيندا، نه وري بنا اجهي، بنا لٽي ۽ اڌوري اٽي وارا وڙهاند ۽ لڙائي وارو رستو اختيار ڪري سگهندا. لڙائي ۽ جنگ سان دنگا ۽ فساد اڃا زياده ٿيندا رهندا، امن سلامتي سان دنيوي ڪاروبار حل ڪرڻ ۾ جٽادار ماحول پيدا ٿئي ٿو. مسلڪي برادرين کي صلح سانت وارين حدن ۾ رهڻ کپي. هڪ ٻئي سان سهڪار ۽ عزت ڀري واٽ سان هلڻ گهرجي. پوءِ موقعي سارو ڪربلا جون حقيقتون بيان ڪندا ويند اهئا، جنهن ۾ هر فرقي وارا شريڪ ٿي ويندا هئا ۽ وڏي يڪسوئي واري ڌيان سان ٻڌندا هئا.
علامه مشوري ۽ مثنوي، احياءَ العلوم في الدين ۽ هڪ فلمي گانو:
علامه محمد قاسم مشوري صاحب دين اسلام جي باري ۾ گهڻ پاسائين شخصيت هئا، پوري سنڌ ۾ دين جي تبليغ، ورثي واري ملڪيت ۽ ازدواجي تڪراري معاملات ۾ فيصلا ڏيڻ سان گڏ دارالعلوم قاسميه ۾ درس تدريس ڏيندا رهندا هئا، جنهن مان ڪيترائي عالم، فاضل، مدرس ۽ مبلغ تيار ٿي نڪتا، جن دين جي خدمت ۾ ڪم شروع ڪري ڏنو، ڪي پنهنجي سهولت تي ديني درسگاهه کولي اسلامي علوم پکيڙڻ جي ذوق ۾ مصروف ٿي ويا، ڪي واعظ نصيحت تي ڌيان لڳائي دين جي تبليغ ۾ لڳي چڪا، باقي هيڪڙ ٻيڪڙ حڪمت جي ڪمن ڪارين ۾ جنبي ڪري، روزگار ڪرڻ سان گڏ حڪمت خاني ۾ به دين جي پرچار سان عام ڪچهريون پئي هلايون ۽ بيمارن جو علاج به پئي ڪيو، جن مان هڪ عالم سيد روح الله شاهه راشدي ناليوارو حڪيم آهي، تنهن جي پنهنجي زباني پيش ڪجي ٿي، جڏهن هو دارالعلوم قاسميه ۾ ديني تعليم جو فيض وٺندو هو.
سندس سختي سان چوڻ آهي ته مضمون جي لکت ۾ هن جي ٻولي ڪم آندي وڃي:
مٿين دانشگاهه ۾ 1958 ڌاري 13 سال جي ڄمار ۾ داخل ٿيو، 10 سال عربي پارسي ٻولين جي ذريعي درس نظامي 1968 ۾ پورو ڪري، فيض فضيلت سان پنهنجي عربي مدرس، فيض ور استاد ؓکان سند ورتائين، دارالعلوم قاسميه جو هي پهريون ۽ آخري طالب هو، جنهن سند وٺڻ کان پوءِ مدرسي ۾ رهي مثنوي شريف ۽ احياء العلوم في الدين جا ڪتاب حضرت استاد مڪرم جن جي رهبري هيٺ پڙهيا ۽ ڪڙهيا.
1969 کان 1971 تائين لڳاتار ٽي سال مثنوي شريف سکندو رهيو، جڏهن مدرسي قاسميه جا ننڍا وڏا شاگرد ۽ ٻاهرين شهرن جا روحاني رهاڻ جا باذوق ماڻهو درس ٻڌڻ لاءِ لڳاتار ايندا رهندا هئا، ۽ حضرت استاد سائين جا مثنوي مان قصا ڪهاڻيون پارسي ٻولي مان سنڌي زبان ۾ وڏي شوق سان سڻندا هئا، مثنوي شريف جي پارسي ڪهاڻين کي کولي سنڌي ۾ بيان فرمائيندا هئا، روحاني رازن، رمزن ۽ استعارن کي تشريح سان سمجهائڻ ۾ وار ڪانڊرجي پوندا هئا، بدن کان اهڙي ته لاتعلقي رهندي هئي، جو فقط حضرت استاد سائين جو ۽ سريلو آواز ڇانيل رهندو هو، سندن وضاحت ۾ سوز، گداز، جهوري ڄهڄڻ ڀريا جذبا، پٿر دل کي پاڻي ڪري وجهن، وحدت ۽ سائين ڪريمنﷺ جن جي عشق محبت جو ذڪر هوندو هو، اهڙي دلي پاٻوهه ۽ پيار سان ٽن سالن ۾ مثنوي شريف جا چار دفتر پورا ٿي چڪا، حضرت سائين جن جي طبع مبارڪ ناساز ٿيڻ ڪري، باقي ٻه دفتر رهيا، ان دوران پاڻ حرمين شريفين اسري چڪا، حج مقدس کان واپسي جي سمي ڪراچي ڏانهن سندن استقبال ۽ قدم بوسي جي شرف حاصل ڪرڻ لاءِ ويو، ملاقات ئي مثنوي شريف جي بقايا ٻن دفترن جي پڙهي پوري ڪرڻ جو تاڪيد فرمايائون، هن عرض رکيو ته قبلا اوهان جي رهبري کان سواءِ باقي ٻه دفتر سمجهڻ ممڪن ئي نه آهن، وري تاڪيد فرمايائون، بسم الله ڪري منڍ کان کڻو ڇهن دفترن تائين پڙهندا رهو، ته اوهان کي سمجهه ۾ اچي ويندا، حضرت استاد مڪرم جن جي حڪم ۽ هدايت تي گهر اچي روح الله شاهه عمل ڪيو، مثنوي پڙهڻ شروع ڪري ڏني، رهيل ٻه دفتر ائين ڄاڻ ۾ اچي ويا، ڄڻ سندن رهبري مبارڪ ۾ اڳ جا پڙهيل هئا.
مثنوي پرائڻ دوران مدرسي ۾ حضرت استاد سائين کان هڪ استدعا ڪرڻ جي دل ٻڌائين، قبلا سائين جڏهن ڪنهن ماڻهو سان اڙي ڪري ڳالهه ڪجي ٿي، ته بنا دير تڪرار شروع ٿي وڃي ٿو، ته پوءِ روزانو شيطان کي گهٽ وڌ ۽ بد شد ڳالهائجي ٿو ڇا هو نه ڪاوڙبو هوندو، پاڻ سائين خميسي ڏهوٽ مولودائي کي سڏ ڪري مخاطب ٿيا ته کائون پٽڙو ڀت مَٺو ڳالهايون شيطان کي، پنهنجا عمل جڏا ۽ ناقص ڪرتوت نه ڏسي، ملا مت وري شيطان کي ڪئي وڃي.
21 جولاءِ 2007 تي سيد روح الله شاهه راشدي چيو، ته مثنوي شريف روز پڙهندي پڙهندي نوان نوان موڙ ۽ رستا اڀرندا رهن ٿا، جيڪي اڳ ۾ نه ڏٺل هئا، مثنوي شريف جو مطالعو ڪندي ڪندي حيرت جي دريا ۾ ماڻهو غرق ٿيو وڃي.
احياءَ العلوم في الدين:
هن ڪتاب سڳوري جا مصنف حضرت امام غزالي ؓجن آهن، هي اهو ڪتاب آهي، جيڪڏهن ڪلام پاڪ ۽ حديث شريف کي ڪنهن هڪ هنڌ جمع ڪري رکجي، ته ان جي جاءِ تي هي ڪتاب مبارڪ ڪم ڏئي سگهي ٿو، هن ڪتاب ۾ آهي ته حضرت نوح عليه السلام جن طوفان دوران ٻيڙو تيار ڪرايو، جنهن تي کڻڻ لاءِ شيطان کين ڏاڍيون آزيون ۽ نيازيون ڪيون، پر پاڻ هن جي هڪ به نه ٻڌائون ۽ انڪار ڪر ي ڇڏيائون، الله تعاليٰ حضرت نوح عليه السلام کي حڪم ڪيو ته شيطان کي ٻيڙي تي چاڙهه، ان ريت شيطان طوفاني پاڻي جي غرق ٿيڻ کان بچي ويو، انهي مشڪلات کان بچڻ جي عيوض ۾ شيطان حضرت نوح عليه السلام جن کي ٻڌايو ته ٻن وقتن تي ماڻهو منهنجي اڳيان کينهو (بال) جيان پيرن ۾ هوندو آهي، پوءِ انهي کينهو کي جيڏانهن وڻي اوڏانهن ٺوڪر هڻجي ته هو آساني سان ٿڏبو رهبو آهي، اهي ٻه وقت هڪ ڪاوڙ ۽ ٻيو شهوت جون مهلون آهن، ساڳي ڪتاب ۾ ذڪر آهي ته حضرت موسيٰ عليه السلام جن کي طور جبل ڏانهن رستي سان ويندي شيطان ملي ويو، جنهن کانئن عرض ڪري پڇا ڪئي ته سائين ڪيڏانهن پيا وڃو، پاڻ حضرت جن کيس وراڻيو ته مالڪ الملڪ ذوالجلال سان هم ڪلام ٿيڻو آهي، شيطان کين خدمت ۾ گذارش ڪئي ته مالڪ سائين تائين منهنجو نياپو عرض پيش ڪيو وڃي، ته هاڻي مان پنهنجن ڪڌن ڪرتوتن کان ٿڪجي ۽ ڪڪ ٿي پيو آهيان، مون کي مالڪ سائين معاف ڪرڻ فرمائي، حضرت موسيٰ عليه السلام جن هم ڪلام ٿي واپس پيا ٿين، ته خالق اڪبر کين شيطان جو نياپو ياد ڏياريو، کين الله تعاليٰ فرمايو ته معافي هڪ شرط سان ڏئي سگهجي ٿي، ته هو حضرت آدم عليه السلام جي قبر کي سجدو ڪري، شيطان شرطي معافي لاءِ چيو، ته جيئري سجدو نه ڪيو ته وري قبر کي ڪيئن سجدو ڪريان، نياپي جي بدلي ۾ شيطان سندن خدمت ۾ حضرت نوح عليه السلام واري ڪاوڙ وارو قصو عرض رکيو.
موقعي جي مناسبت سان سرمد شاعر جو هڪ شعر ڪم آڻجي ته موضوع کي وڌيڪ اهميت ملي ويندي.
سرمد حديث کبعه و دير مکن، درکو چئه سگ چو گمرجانسر مکن
رويشوه بندگي از شيطان آموز يڪ قبله گزين سجده غير مکن
هڪ ڀيري مثنوي شريف جي درس دوران طالب سيد روح الله شاهه حضرت استاد سائين علامه مشوري صاحب کان عرض ڪندي هڪ فلمي گاني جي مصرع جي معنيٰ کي ڄاڻڻ جي جسارت ڪئي، قبلا سائين هڪ فلم ”شولا و شبنم“ ۾ گلوڪار رفي آهي جنهن گاني جو ٿلهه آهي:
جانے کیا ڈونڈتی رہتی ہیں، یہ آنکھیں مجھ میں،
راکھ کے ڈیر میں شعلہ ہے، نہ چنگاری ہے۔
گاني جي آخري مصرع جي سٽن ۾ چيل آهي:
آرزو جرم، وفا جرم، تمنا ہے گناہ،
یہ وہ دنیا ہے، جہاں پیار نہیں ہو سکتا
کیسے بازار کا دستور تمہیں سمجھاؤں
بک گیا جو، وہ خریدار نہیں ہو سکتا
پويون گاني جو مصرع ٻڌي ڪري پاڻ فرمايائون سبحان الله فلم ۾ اهڙا به گانا هوندا آهن، پوءِ مذڪور سٽن جو مطلب وضاحت ڪري سمجهائڻ فرمايائون:
هي دنيا جو جهان آهي، جنهن ۾ ذات پات، قبيلا، قومون، فرقا، ٽولا، جٿا، دڙا بنديون آهن، جن جا دنگا فساد، جهيڙا جنگيون اڻ کٽ آهن، انهن جي وڙهاند، ٻيائي ۽ دئي جي ڪري معاشرن کي هي سڄو جڳ پريشان ۽ نالان آهي، جنهن وقت ماڻهو وحدت جي جهان ۾ پهچندو، ته ڪثرت وارا فعل، ڏوهه گناهه سڀ ختم ٿي ويندا، اتي نه طالب نه مطلوب رهندو، وحدت جي ميدان ۾ آرزو، وفا ۽ تمنا جو چڪر بنهه نه هوندو، ته پوءِ ڇا جي آرزو، وفا، ڇا جو پيار ۽ ڪهڙي جي خواهش، انهن ڳالهين ۽ جهنجهٽن جو وجود ئي نه رهندو، واپار جو به هڪ دستور آهي، ته منڊي ۾ جيڪا شيءِ هڪ ڀيرو واڪ وسيلي وڪرو ٿي چڪي، اها شيءِ وري خريداري جي وڙن ۾ اچي نه سگهندي، ان ريت جيڪو ٻانهو پنهنجي مالڪ جو ٿي چڪو، اهو وري ڪڏهن به غيرن جي سنگت صحبت ۾ نه ايندو، اهڙو ٻانهو مالڪ سائين جي بلي وڪامجي ويو، ان کي ڪو به خريدار ڪري نه سگهندو، جڏهن کان حضرت استاد سائين جن گاني جي مصرع جي معنيٰ مطلب سمجهايو اڄ سوڌو ياد رهندو اچي ٿو، کيس ڏاڍي خوشي ٿي، جو فلمي گاني ٻڌڻ سان پاڻ سائين جن ڏمر نه ڪيائون، اٽلو ڏاڍو راضي ٿي ويا، مثنوي شريف جي روحاني راز جو مطلب ۽ مقصد علامه اقبال ؓجن جي هن شعر مان به پڌرو آهي.
بمصطفیٰ برساں خوش را کہ دین ہمہ اوست
اگر بہ اونر سیدی تمام بولہبی ست
توحيد جي تشريح ۽ ڪتاب الله جي نروار ٿيڻ جو ڪارڻ، جنهن ذريعي ۽ رستي سان انسان ذات کي نصيب ٿي چڪو، ته پوءِ اهڙي محسن اعظم کي ته هر دم ساهه پساهه ۾ ياد ڪندو رهجي، سائين ڪريمن ﷺ جن جو ادب ۽ ساڻن محبت رکڻ ئي افضل عبادت آهي.