سنڌي جوانن جو راجپوتانا رياستن ۾ ڪردار
سنڌي ماڻهن جي بهادري ۽ وفاداريءَ ڪري، جهونا ڳڙهه رياست ۽ ٻين ڀرپاسي وارين حڪومتن ۾ سنڌ ماڻهن کي ڏيهي راجائون فوج ۾ ڀرتي ڪندا هئا، ان لاءِ هو مشهور ٿيندا ويا، ان سمي جهونا ڳڙهه جو وزير اعظم امرجي ديو راءِ هو، جنهن جي جاڙيجا ذات سان نه لڳندي هئي، ان ڪري هن ڪاٺياواڙ ۾ ماليا ۽ مور رياستن جي راجا مورجي جاڙيجي کي دٻائي ڍل ڀرو ڪري ڇڏيو، ان کان سواءِ راجا مورجيءَ سنڌ مان جاڙيجا مسلمان ڀرتي ڪرائي، ساڳئي وقت جهونا ڳڙهه رياست جي فوج ۾ سنڌي جوان ۽ عرب نوڪريون ڪري رهيا هئا، جن کي پگهارون ۽ الائونس وقت تي نه ملڻ ڪري بغاوت ڪرڻي پئي، ان ڪري امرجيءَ وزير اعظم سنڌي سپاهين کي فوج مان نيڪالي ڏياري ڇڏي.
مٿين سازشن ۽ جاڙيجا دشمنيءَ جي ڪري، جاڙيجن به پنهنجي بچاءُ ۾ هڪ کيڏ کيڏي، انهيءَ رٿا پٽاندڙ گوندل رياست جي راجا ڪنڀو ڄام جاڙيجي نواب جهونا ڳڙهه حميد خان کي مڇرائي، 6 مارچ 1784ع تي امرجيءَ کي مارائي ڇڏيو، ان ڪري جاڙيجا دشمنيءَ کي ٻنجو ڏياري ڇڏيو.
حميد سنڌي ڪمانڊر:
هي مغل شاهي فوج جي ان جٿي جو ڪمانڊر هو، جيڪا گجرات ۾ رهندي هئي، هو ڪمانڊر سان گڏ ڍل به صوبي جي اڳاڙيندو رهندو هو، هڪ ڀيري سندس لشڪر جهونا ڳڙهه پاسي وڃي رهيو هو ، ۽ شهر کان اٺ ميل پري هو، جو جهونا ڳڙهه جي نواب جي لشڪر هن جي ڪٽڪ مٿان حملو ڪري، کيس شهيد ڪري ڇڏيو، هن جي شهادت کان پوءِ سندس پٽ امين کي لشڪر جو مهندار بڻايو ويو، اڳتي هلي 1778ع ۾ مغلي مرڪز کان وٺي، سپهه سالار امين جهونا ڳڙهه جي قلعي مٿان ڪاهي، گهيري ۾ آندو، نواب جي لشڪر کي بي وس ڪري، ٽيڻ تي ڍل ڀري ڏيڻ جي شرط تي نواب سان صلح ڪيو.
ميواڙ رياست:
1762ع ۾ هن حڪومت جو حاڪم راڻو ارسي ٿيو، جنهن جي خلاف درٻار جي سردارن چوٽيءَ جي جوڙ توڙ شروع ڪري ڏني، 14 سردارن مان 11 اميرن راڻي ارسي جي دشمنيءَ ۾ ميواڙ رياست جي مخالف رتن سنگهه کي تخت تي ويهارڻ جون تياريون ڪري ڇڏيون، راڄ ڊوهي اميرن سان رياست جو خانداني وفادار وزير اعظم سردار سولمبرا به مليل هو، آخر ۾ وزير اعظم مٿان خانداني وفاداريءَ جو ڪردار غالب پئجي ويو، هن پاڻ سنڀالي درٻاري جوڙ توڙ جي خلاف ٿي بيهي رهيو ۽ سازش کي ٺڪرائي ڇڏيائين.
1768ع ۾ مرهٽا شاهيءَ جو راجا ماڌو جي سنڌ يا مرهٽي، اجين ۾ پهچي کپ کوڙيا، جتي ميواڙ رياست جو مخالف رتن سنگهه به بنا دير پهچي، مرهٽي حاڪم سان ڪلهو ملايو، ٻئي ڄڻا ميواڙ کي هڙپ ڪرڻ جي تيارين ۾ هڪ ٿي ويا، ميواڙ جي فوج ۾ گهڻائي سنڌي سپاهين جي هئي، ميواڙ پاران اڌيپور ۾ کين جاگيرون مليل هيون، راڻي ارسي بنا دير جي مرهٽن مٿان فوج چاڙهي، جتي موتمار ويڙهه ٿي وئي، نيٺ سنڌي فوج مرهٽن کي جنگي ميدان مان ڌڪ ڪڍي ڇڏيو، لڙائي کٽڻ ڪري، راڻي ارسي سوڀ جو جشن ملهائڻ شروع ڪري ڏنو، اهو وجهه وٺي مخالف فوج راڻي واري جشن مٿان ڪڙڪي پئي، ان ريت کٽيل بازي، شڪست ۾ مٽجي وئي، مرهٽن پنهنجي چالبازي جو فائدو وٺي ميواڙ تي ديرو ڄمايو ۽ اڌيپور مٿان گهيرو ڪرڻ به سوچ ويچار هيٺ رکيائون.
مٿين اوکين گهڙين ۽ ملڪي شامتن ۾ ميواڙ جي راڻي، اڌيپور جي سابق وزير اعظم امر چند بورا کي ياد ڪيو، جنهن کي درٻاري سازشن جي شڪار ۾ وزير اعظم جي عهدي تان لاٿو ويو، هن جي ذهني ڏاهپ هڪ پاسي ۽ جنگي جرئت ٻئي طرف مڃيل هئي، پوءِ به هن کان ملڪي اعزاز ۽ جاگير به ڦري وئي هئي، محلاتي جوڙ توڙ هن کي شڪاري ڪوڙڪي ۾ ڦاسائي ڇڏيو،ملڪي جنگي بحران ۾ هن جي وفادارين کي دعوت ڏئي، ساڳي عهدي وزير اعظم واري سان نوازيو ويو.
نيٺ اڌيپور کي ڇوٽڪاري ڏيارڻ جي مهل اچي وئي، رياست جي پراڻي هار مان نڪتل هيري جو آزمائش جو وارو اچي ويو، هن پنهنجي دماغي ڏيا ۽ دلي سورهيائي مان ڪم وٺندي سڀ کان پهرين سنڌ فوج کي ويساهه ۾ ورتو، فوجي مهندارن ۽ اهلڪارن سان آچار ويچار ڪري،ملڪي حالتن جي بحران جو جائزو وٺي، فوجي جوانن کي عهدن آهر انعام ڏنائين، کين ڇهن مهينن جو اڳواٽ اناج به بخشش ڪري ڇڏيائين، فوجي سگهه سنڀالي، پوءِ به پهرين صلح کي اوليت ڏيڻ لاءِ مخالفن سان خير جون ڳالهيون هلايائين، جنهن ۾ 70 لک رپين ۾ صلح طئه ٿيڻو هو، پر مرهٽن لالچ ۾ اچي ڪري 90 لک رپين جي گهر ڪئي، ان ڪري طئه ٿيل صلح نامي تي صحيحون نه ٿيون.
سنڌي عادل بيگ ڪمانڊر:
ميواڙ جي فوج جو اڳواڻ پنهنجي فوجي تجربي ۽ سرويچيءَ سان ميواڙ ۽ اڌيپور کي بچائڻ لاءِ هڪ جذباتي تقرير ۾ فوج سان ڳالهائيندي، وڏي جوشيلي انداز ۾ چيو، ”سنڌي جوانو دشمن جي مقابلي ۾ سر ڪٽائينداسون، پگهارون نه وٺنداسون، جيڪڏهن اناج نه هوندو ته چوپايو مال ڪهي، گذر ڪنداسون، ڏڪر پئجي ويو ته پنهنجي موت مرڻ بدران دشمن جي لشڪر مٿان آخري وار لڳائينداسون، پر راڻي ارسي کي مايوس نه ٿيڻ ڏينداسون.“
مذڪور تقرير تي راڻي کان ڳوڙها ڳڙي پيا، فوجي جوانن جي دلين ۽ دماغ ۾ غازي يا شهيد جا جذبي ڀڙڪي رهيا هئا، حڪم ملڻ سان بنا دير يڌ جو مقابلو ٿي ويو، مرهٽن جي هر اول جٿي مٿان گولا بارود جا ڌوڙيا لاتا ويا ۽ گڏيل ڪٽڪي ڪري ڏنائون، مرهٽا تيز ڌوڙ ڌڪا تي ڀاڙي ٿي پيا، جن جي بزدلي جو فائدو وٺي، وزير اعظم امر چند بورا انساني رت جي بچاءُ ۾ 60 لک رپين ۾ ٺاهه ڪري ڇڏيو، ان ريت ميواڙ ۽ اڌيپور مٿان طوفاني ويڙهه کان ڇوٽڪارو ملي ويو.
ميواڙ رياست خارجي خطرن کان اڃا مس آجي ٿي، ته داخلي جوڙ توڙ منهن ڪڍيو، جنهن ۾ راڻو ارسي ماريو ويو، سندس ننڍو پٽ همير سنگهه گاديءَ تي ويٺو، ان حالت ۾ راڄنيتي جي سنڀال ماڻس ڪندي رهي، جيئن ته پيءُ مارجڻ کان پوءِ 1772ع ۾ تخت جو وارث ٿيو، جوانيءَ کي نه رسيو جو 1784ع ۾ پر لوڪ پڌاري ويو.
مٿين تڪڙي بحران جي ڪري، مرهٽن ڄاتو، ته راجپوتن جي ٻڌي ۽ هيڪڙائيءَ ۾ ڪمي آئي هوندي، هاڻي مٿن ڪاهه ڪرڻ جو مناسب وجهه آهي، ان لاءِ مرهٽا سرڪشي ڪرڻ لڳا، ان مرڻاس کي منهن ڏيڻ لاءِ راڻي ڀيم سنگهه سنڌي سرويچ فوجي جي سهاري سان مرهٽن جي اڳرائيءَ جو مقابلو ڪيو، هن ويڙهه ۾ مرهٽا فوج جا ڪيترا ڪمانڊر ۽ سپاهي قيدي ٿيا، ڏسڻ ۾ آيو ٿي، ته مرهٽن هارايو، ايتري ۾ سندن تازا دم فوجي جٿو ظالم سنگهه مرهٽي ڪمانڊر جي اڳواڻيءَ ۾ ميدان جنگ ۾ اچي لٿو، ان اوچتي فوجي قوت کي منهن ڏيڻ لاءِ ميواڙ جي پٺتي رهيل 6 هزار کچي ۽ عرب فوج کي بهادر سنگهه جي اڳواڻيءَ ۾ مرهٽن سان مهاڏي لاءِ تيزيءَ سان آندو ويو، ڇهه ڏينهن ويڙهه جو ڇيهه نه رهيو، هلندڙ جنگ ۾ راڻي ڀيم سنگهه کان هڪ ڀاري ڀل ٿي چڪي، جو هن مرهٽن جا جنگي قيدي آفيسر ۽ سپاهي آزاد ڪري ڇڏيا، قيدين کي جنگ کان پوءِ انساني همدردي پٽاندڙ معافي ڏئي ها، هو پنهنجي حڪمت عملي مان پاڻ ئي ڌڪ کائي چڪو.