جوڻاڻي ڳوٺ
هن ڳوٺ جو بنياد تونيا ذات جي هڪ ساهيٽي ماڻهو ”جوڻي“ نالي واري وڌو، اڳتي هلي ان نالي جي نسبت سان ”جوڻاڻي وستي“ سڏجڻ ۾ آيو، ڪن جو چوڻ آهي هي ڳوٺ محمد يونس تونيه ٻڌايو، جنهن کي جونس ڪري به چوندا هئا، جو نس لفظ مان بگڙي ”جوڻاڻي“ ٺهي پيو.
پهرين روايتن جي ٽيڪ ۽ تائيد ۾ ساڳي ڳوٺ جي تونين ۾ ”جوڻاڻي“ تونين جو هڪ پاڙو آهي، جن جي وڏي ڏاڏي جو نالو ”جوڻو“ هوجنهن تي جوڻاڻي تونيا ڪوٺائڻ لڳا.
جوڻاڻي ڳوٺ وارهه گاجي کهاوڙ روڊ سان وارهه شهر کان اولهه ڏکڻ ڪنڊ تي 6 ڪلوميٽر ڏور آهي، ملڪي ورهاڱي کان اڳ ۾ هتي هندو به رهندا هئا، جن هن ڳوٺ کي وڏي رونق بخشي، ڳوٺ کي هڪ واري جي دڙي مٿان کڻايو ويو، پراڻي سمي ڳوٺ جي چئن پاسن کان سچا ٻوڙا، نم جا وڻ، لوا ۽ ڪنڊي جون سڱريون هيون، ڏڪر جي رُت ۾ هتي جا رهاڪو ڪنڊي جون سڱريون ڪٽي، چنڊ ۾ پيهي ستون ڪري کائندا هئا، پاڻي مٺي هئڻ ڪري، ماڻهن گهرن توڙي ٻاهر زمين ۾ جهجها جام کوهه کڻايا، جن تي پوکي راهي ۽ واڙي وکري ٿيندي هئي، 1942ع واري وڏي ٻوڏ جي اچڻ ڪري، جوڻاڻي ڳوٺ جو پاڻي کارو ٿي ويو، ۽ زمين به ڪلراٺي ٿيڻ لڳي، تعلقي وارهه جي ڳوٺن ۾ هي ڳوٺ علم ادب ۽ لئبريري جي ڪري گهڻو مشهور رهيو، ان ڏس ۾ جيڪڏهن ضلع ڀر هن ننگر جي ساراهه ڪجي ته وڌاءُ نه ٿيندو، سابق وزير اعظم ذوالفقار علي ڀٽي صاحب به هن ڳوٺ جي لئبريري جي واکاڻ ٻڌي ۽ هلي ڪري اکين سان ڏٺائين.
ذاتيون:
ڪوري، ڪنڀر، قريشي، موچي، کرل، سومرا، جت، تونيا، گهڻائيءَ ۾ تونيا ذات آهي.
جوڻاڻي ڳوٺ جون مشهور شخصيتون:
مولانا حاجي پير محمد قريشي (تونيه)
1844ع ۾ جوڻاڻي ڳوٺ ۾ محمد جيئند قريشي کي فرزند مولانا حاجي پير محمد عطا ٿيو،، منڍ ۾ چٽساليءَ جو ڌنڌو ڪندو هو، هڪ ڀيري لٺ تي چٽسالي ڪري، اها ڪنهن دوست کي سوکڙي ڪري ڏنائين، هو ميرو خان شهر ويو، جتي ميان حامد حضوري لٺ ڏسي، واکاڻ ۾ فرمايائين، ته چٽن ڪڍڻ وارو ته ڪو عالم ۽ ڪامل شخص ٿو ڏيکارجي.
مولانا پير محمد تعلقي ميهڙ ۾ مدرسي روهڙي شريف ۾ وڃي داخل ٿيو، ڪجهه سمو پڙهي، اعليٰ تعليم لاءِ مدرسي شهدادڪوٽ ۾ وڃي ديني علوم جو اڀياس ڪيائين، جتان فيض فضيلت سان سند ورتائين، تعليم پوري ٿيڻ کان پوءِ حرمين شريفين اسهيو، ڪافي وقت اتي ترسي مدرسه مدينه منوره ۾ علامه محمد مظهر کان تعليم ورتائين، عربستان کان واپس ٿي پنهنجي ڳوٺ ۾ مسجد اڏائي، مدرسي جو بنياد رکيائين، 1944ع ۾ ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو، اولاد ۾ مولانا غلام صديق ۽ مولانا غلام عمر ٻه پٽ ٿيا.
مولانا غلام صديق قريشي (تونيه)
1332هه برابر 1913ع ۾ پيدا ٿيو، تعليم لاءِ جوڻاڻي مدرسي ۾ داخل ٿي، والد جي رهبريءَ هيٺ تحصيل ڪري ورتائين، هي وڏو فقيهه ۽ عالم ٿي گذريو، ڪتابن جو شائق ۽ وڏو ڪتبخانو گڏ ڪري ورتائين، 39 ورهين جي ڄمار ۾ 1951ع ۾ لاڏاڻو ڪري ويو، تحرير ۽ تقرير ۾ هوشيار هو، مُهُرَ ۾ ”فدا مصطفايم بجان وبَدل غلام صديقم زِراَ زِاَزل“ کيس فرزند غلام عثمان 16 جمادي الاول 1355هه اربعا تي عطا ٿيو.
سندس تصنيفات:
مخزن الروايات تحريران.
مولوي غلام عثمان قريشي (تونيه)
مولانا غلام صديق کي 16 جمادي الاول 1355هه اربعا ڏينهن برابر 3 سيپٽمبر 1936ع تي فرزند مولوي غلام عثمان پيدا ٿيو، وڏو عالم، مقرر، محدث ثابت ٿيو، سموري تعليم پنهنجي والد جي رهبري ۾ ورتائين، 1973ع ۾ وفات ڪري ويو، کيس هڪ پٽ مولوي منور علي ٿيو.
مولانا غلام عمر قريشي (تونيه)
مولانا حاجي پير محمد قريشيءَ جو ننڍو فرزند هو، وڏو شاعر، ليکڪ ٿي گذريو، هن جي لکت جا ڪيترائي قلمي نسخا موجود آهن.
مولوي عبدالله سومرو:
سندس والد جو نالو محمد رمضان سومرو جوڻاڻي جو رهاڪو هو، منڍ ۾ مدرسي جوڻاڻي ۾ پڙهيو، بقايا تعليم مدرسي روهڙيءَ ۾ ورتائين، وڏو شاعر ۽ موسيقيءَ جي ڄاڻ رکندڙ، هن جي شعر جو نمونو:
ڏسو وقت جو تاب تکائي:
ڪي ڪجهه ڏيهي، ڪي پرڏيهي، چهه پهه چار ڪندا جاٿي ويهي.
اتي هلندي سا ادا پچر پرائي
دين جون ڀينرڪن، سڏي ڏين عيدان، عيدان ڏيئي اٽڪائن ديدان.
پوءِ ماڻهن جي منهن تي چون مائي
بنجي فقير ٿا مڪان وسائن، مسجد ڏي ڪڏهن پير نه پائن.
آهي ورد و ليهن جو ٻيائي
حاجي عبدالله تون ٿيءُ نه اڻاسو، وٺج الله رسول جو پاسو.
تڏهن ٿيندءِ سڀ سڻائي.
مولانا عبدالرسول قريشي (تونيو):
والد جو نالو محمد هاشم قريشي، جوڻاڻي ڳوٺ ۾ 1920ع ۾ پيدا ٿيو، شعر ۾ نظام الدين جي نالي نظام تخلص ڪم آندو آهي:
ڪيچي ويڙهه ڪالهه ملندم شال
ڪنديس وس وڃڻ سان
1. وينديس رهنديس ڪينڪي الا
جبل گهمنديس جال ملندم شال
2. سسئي سان سڃ ۾ الا
ڀلو ڪنديس ڀال ملندم شال
3. پلاڻين هليا پرڀات جو الا
نماڻي نه نيئون نال ملندم شال
4. نيزاريون نظام چئي الا
هن بندي جون ٿيون بحال ملندم شال
ڊاڪٽر علي اڪبر قريشي (تونيو):
سندس والد علي گل عرف گل قريشي ڳوٺ جوڻاڻي، جنم 3 فيبروري 1958ع تعليم ۾ پي ايڇ ڊي، سنڌي ماستر، 76_1977ع کان عملي شاعري ۾ پير پاتو، منڍ ۾ تخلص اڪو، اڪن، اسير، هاڻي فائق رهيا اٿس، شاعري جي کيتر ۾ اظهر گيلاني ۽ نشتر ناٿن شاهي استاد رهيس، ديوان اسير لکي چڪو آهي، پر هن وقت فائق تخلص سان شاعري ڪري ٿو:
شعر جو نمونو:
”ٽڪر هڻنديس ٽڪر سان ٿينديس ٻه ٽڪر
ٽڪر ڪندو ڇا ٽڪر کي توڻي هجي سو ٽڪر
اندر جنين ٽُڪَرَ ٽڪر سي ٿينديون.