ماهوٽا ماڳ
5000 هزار سال اڳ موهن جو دڙو، جهوڪر جو دڙو، لوهم جو دڙو، لالن جي ماڙي وغيره سنڌ جا وڏا شهر هئا، موهن جي دڙي کي کوٽائي ۽ کوجنا ڪندي ڪي ئي حيرت انگيز ۽ نادر قسم جا نوادرات هٿ لڳا آهن، ان سان گڏ ڪپڙو، ائٽ ۽ ڏاند گاڏي به لڌا ويا آهن ان ڪري شايد موهن جو دڙو ان سمي سنڌ جي گاديءَ وارو ۽ وڏو سڌريل شهر هجي، ساڳي وقت پراڻي دور ۾ سنڌ جي واپار جو ذريعو ديبل بندر رهيو، جنهن جي واسطي سان هندوستان ايشيا ۽ آفريڪا جي ملڪن سان سنڌ جو وڻج واپار ۽ وهنوار چالو هوندو هو.
نهري پاڻيءَ جو مانڊاڻ:
اوائلي سمي سنڌو درياءَ ٻن ڀاڱن ۾ ڦانڊيل هو، هڪ حصو اولهه طرف ۽ ٻيو اوڀر پاسي وهندو هو، لاڙڪاڻو خطو ٻن دريائن جي وچ ۾ ٻيٽ جي شڪل هو، اولهه دريا جو چاڙهو جيڪب آباد، شڪارپور ۽ چانڊڪا پرڳڻي (لاڙڪاڻو) مان هلي منڇر ڍنڍ ۾ پوندو هو، جتان وهي سيوهڻ جي ارل واهه مان لنگهي، اوڀر درياءَ ۾ پوندو هو، ان مهل اوڀر درياءَ جا ٽي ڦاٽ هئا، 1 گهاڙ واهه، 2 سکر واهه، 3 اولهه نارو، جيڪي واهه چانڊڪا پرڳڻي کي آباد ڪندا هئا.
مٿيون نهري پاڻي نظام سڪندر اعظم جي اچڻ تائين ساڳي ڍنگ سان وهندو رهندو هو، ان دوران لاڙڪاڻو نالو اڃا نروار نه ٿيو هو، پر ماهوٽا ماڳ زنده جاويد ۽ آباد هوندو هو، سنڌي لغات پٽاندڙ ماهوٽا ذات جو نالو اهي، ۽ ماهوٽا وڏي جبل جي پاسي کان ڦٽي نڪتل ننڍو جبل آهي، () ماهوٽا جو هن ريت ڇيد آهي، ماهوٽا= مَه+ هوٽا= مَ= نه، هوٽا ڏيڻ= جهڳڙو جيتائڻ، ڏند ڏيڻ، مهاڏو اٽڪائڻ معنيٰ جهڳڙو نه ڪرڻ، امن پسند رهڻ يعنيٰ ماهوٽا= امن پسند ذات آهي، حقيقت ۾ هتي ڪيترين ذاتين هوندي به ورهين کان ڪو جهڳڙو يا ڌڪا ڌڪي يا ڪو خون ڪڏهن به نه ٿيو آهي.
محترم دانشور الطاف حسين شيخ صاحب ماهوٽا لفظ جي ڇنڊ ڇاڻ ڪندي 13 نومبر 2013ع تي ڪاوش ميگزين ۾ تشريح ڪئي آهي ته زيتونن کان مشهور ماهوٽا لفظ جنهن جو نالو ڪجهه يوناني ٻوليءَ جو لڳي ٿو:
”جيئن ته ڌارين قومن کي پرڏيهي ملڪن ۽ ڳوٺن جا نالا اچارڻ ڏکيا لڳندا آهن، سنڌ جي ڳوٺن جا چند نالا ميانداد چنجڻي، نٽ ڳورائو، ڌڱاڻو بوزدار، مولوي حضور بخش گشڪوري وغيره آهن، اهي نرالي قسم جا نالا آهن، پر ڀونچ سمنڊ جي بندرگاهن ۽ ٻيٽن جا نالا مالٽا، سيوٽا، قبرص، جبرالٽر، قرطبا، غرناطا وغيره عربي ۽ يوناني ٻولين جا لفظ ۽ نالا آهن، ساڳي وقت ماهوٽا، باقراڻي، مشوري، اوٺا، آريجا، وڪڙو، ڏوڪري وغيره به نالا آهن.“ اسان جي مضمون جو مقصد ماهوٽا لفظ جي کول آهي، جنهن جو نالو ٻڌي يورپ ٻيٽ جو نالو مالٽا ياد اچي ويو، يعني شيخ صاحب جن جي کوجنا آهي ته يوناين ماهوٽا کي مالٽا جي نالي تي مالٽا بدران ماهوٽا نالو رکيو هوندو!
هن ڳوٺ ۾ 1978ع جي ذاتي سروي ۽ مشاهدي پٽاندڙ ماهوٽا ذات وارن جا 75 گهر هئا ۽ ماهوٽن جي ذات وارن جو جملي شمار 475 هو، منڍ کان اڄ تائين هن ذات وارن جي زمينداري رهندي اچي ٿي، ساڳي سال هن ڳوٺ ۾ ذاتيون هيون، ماهوٽا، منگي، ميربحر، موچي (چنا) سومرا، سيد، شيخ، جهنجڻ (شاهاڻي) چاچڙ، ڊکڻ، سومرا، دايا، ڪاسائي، ڪنڀر، هنڱورا، مهاجر، سپڙا.
ماهوٽا ڳوٺ جي بيهڪ:
هن جي اولهه ۾ ريلوي لائين ۽ ريلوي اسٽيشن، اوڀر ۾ پراڻو سڪندر اعظم وارو رستو، جيڪو هاڻي لاڙڪاڻو نئون ديرو وايا سکر روڊ سڏجي ٿو. ماهوٽا لاڙڪاڻي شهر کان 6 ميل اتر پاسي آهي.
ماهوٽا ماڳ جي آباديءَ جو راز:
هن ڳوٺ کي منڍ کان گهاڙ واهه آباد ڪندو ايندو هو ۽ ٻيڙن وسيلي گهاڙ واهه جي هيرا واهه تي ماهوٽن جو ۽ پسگردائيءَ وارن جو واپار سکر سان هلندو هو، اڳتي هلي ڪلهوڙا دور ۾ گهاڙ واهه مان ٻه واهه هيرا واهه ۽ همير واهه ڪڍي ماهوٽا ديهه کي وڌيڪ سڌاريو ويو ۽ آباد ڪيو ويو، انگريز دور ۾ 1932ع ڌاري سکر بئراج سنڌو درياءَ تي وجهي رائيس ڪئنال ۽ دادو ڪئنال ڪڍيا ويا، جن جي پاڻيءَ ماهوٽا ديهه کي چار چنڊ لائي ڇڏيا، پوءِ ڏٺو وڃي ته ماهوٽا ماڳن کي منڍ کان اڄ تائين نهري پاڻي جام ۽ ال ڇل ملندو اچي ٿو، هتي قديم سمي کان ساريون ڪپهه، ڪمند، ڪڻڪ، جَوَ، جوئر، تيلي ٻج، سبزي، باغ ۽ ٻيلا به رهيا، ان ڪري چوپايو مال جهجهي انگ هئڻ ڪري کير ۽ مکڻ گهڻو رهيو، هن دور ۾ ساريون، ڪمند، ڪڻڪ ۽ زيتونن جا باغ اڻ ڳڻيا آهن، هن ڳوٺ جو سکر، لاڙڪاڻي، نئون ديرو، ڪراچي ۽ ڪوئيٽا سان وهنوار هلندو آهي.
ماهوٽن ۾ زيتون، ٽماٽا، سبزي جام ٿيندي رهي ٿي، جن جي نيڪال لاءِ هتي ٽرڪن جو اڏو رهندو آهي، اهي ٽرڪيون ملتان، لاهور، ڪوئيٽا ۽ ڪراچي مال پهچائن ٿيون، هن ڳوٺ کي لاڙڪاڻو سکر روڊ، رائيس ڪئنال جو رستو ۽ ريلوي اسٽيشن ماهوٽا جي هجڻ ڪري پوري سنڌ ۽ پاڪستان جي شهرن سان واسطو ۽ ڏيتي ليتي رهي ٿي.
ماهوٽا ريلوي اسٽيشن:
برٽش دؤرِ حڪومت ۾ هن ريلوي لائين هن ڳوٺ کي وڏي اوڀار ڏني، نه رڳو واڌارو پر هڪ بلا جو شاهراهه ۽ نظارو عطا ڪيو، جنهن جي وسيلي زيتونستان ٽماٽستان جي ڪري هن علائقي کي ڪروڙين رپين تائين پهچايو. انڪري هن وسنديءَ کي عظيم حد تائين چاڙهاڪو ۽ پڌرائي پلئه پئي. هن اسٽيشن جي ڏيک کي تصويرن ۾ ڏٺو وڃي جنهن هن ڳوٺ کي پاڪستاني شهرن جي ڏيتي ليتي سان ملائي ڇڏيو.
ڳوٺ جو انتظام:
ماهوٽا ذات وارن نيڪ مردن ۽ چڱن مڙسن جي هٿن ۾ رهندو اچي، ان لاءِ سندن احوال هيٺ ڏجي ٿو.
(1) زميندار خير محمد ماهوٽو: جيڪو مدرسا تعليم يافته هو، ڳوٺ جو خير خواهه، انصاف ۽ صلح پسند، شريف ۽ ڀلوڙ ماڻهو ٿي گذريو، هن جي ڪارڪردگي کان سڄو ڳوٺ راضي رهندو هو.
(2) حاجي امام بخش ولد خير محمد ماهوٽو: پنهنجي والد کي اڪيلو فرزند ٿيو، پيءَ جي وفات بعد ڳوٺ جي نظام جي رکوالي هن جي حوالي ٿي، هن کي سنڌي، پارسي، عربي ۽ انگريزي ٻولين جي ڄاڻ هوندي هئي، هن کي ضلع لاڙڪاڻي جي ساهيٽن ۽ زميندار ڌڙي ۾عزت ڀريو مقام مليل هو، هن جي سنگت کي مسٽر علي محمد شاهه راشدي کي ساراهيو آهي، هو پنهنجي ڪتاب، ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ ۾ لکي ٿو:
”حاجي امام بخش منهنجو دوست هوندو هو، پنهنجي ڳوٺ ۾ زميندار جي حيثيت سان رهيو، اليڪشن ۾ جڏهن به ٻن سياستدانن ۾ مقابلو رهندو هو ته هو ڪنهن به ڌر جي تڪڙ ۾ طرفداريءَ کان پاسيرو رهندو هو، جڏهن کيس يقين ٿي ويندو هو ته ڪير کٽي ٿو، پوءِ انهيءَ کٽيندڙ ڌڙي جي مدد ڪندو هو، پر منهنجي اليڪشن ۾ کلم کلا مدد ڪيائين. سرڪاري ٿاڦيل ميمبر هوندي به برٽش سرڪار کي جواب ڏئي منهنجي ورڪ ڪندو رهيو، ۽ مون کي کٽايائين.
زميندار حاجي امام بخش ماهوٽو مٿي جا وار هميشه ڪوڙائيندو رهندو هو، ان ڪري کيس ٺوڙهو امام بخش سڏيندا هئا، ڳوٺ جي نظام جي لاءِ رات جو چونڪي رکيائين ان ڪري ڳوٺ ۾ سدائين امن سلامتي هوندي هئي، البت ان دور ۾ چنا اٺ ڀائر اڙٻنگهه قسم جا ماڻهو هوندا هئا، جن جي سرڪشي ۽ ارڏائيءَ کي قانون جي دائري ۾ رکي ڳوٺ وارن جي آزادي ۽ سلامتيءَ کي برقرار رکندو هو، وقت جا آفيسر به هن کان راضي هوندا هئا.“
(3) وڏيرو حاجي غلام قادر ماهوٽو: ماهوٽا زمينداري خاندان مان هو، والد جي وفات کان پوءِ پڳ ڌڻي ٿيو، پيءُ جي ملڪيت مان وارثن کي شريعت مطابق پورا حصا ڏنا، ڳوٺ ۾ ڳوٺ جا نبيرا ڳوٺ جي جدا جدا معزز ذاتين وارن جي مشوري ۽ صلاح سان گڏجي فيصلا ڪندو رهندو هو، هن جي رهڻي ڪهڻي نهايت سادي هوندي هئي، يونين ڪائونسل فتح پور جو چيئرمين ٿيو، پر پوءِ سياست کان بيزار ٿي استعيفا ڏنائين، باقي زندگي فقيريءَ ۾ گهارڻ پسند ڪيائين. سندس فرزند غلام محمد ماهوٽو به پنهنجي والد جي پيروي پٽاندڙ زندگي گذارڻ جو شائق رهيو.
(4) استاد نظام الدين ولد احمد علي ماهوٽو، جنم 20 آڪٽوبر 1919ع، سنڌي پرائمري ماهوٽا اسڪول ۾ پڙهي، فائينل ۾ سوڀارو ٿيو، سنڌي استاد ٿيو، کيس خاندان کان ورثي ۾ زرعي زمين به مليل هئي ، هو وڏو خود اعتماد ۽ نڊر قسم جو بهادر ماڻهو هو، ذات وارن ۽ ڳوٺ وارن تان سر قربان ڪندڙ هو، ماهوٽا ڳوٺ ۾ ڪيهر امداد حسين زميندار دخل ڏيڻ ۽ زمينداري ڌاڪو ڄمائڻ گهريو ٿي، ان ڪري پوري ماهوٽا ڳوٺ مان استاد نظام الدين 1948ع کان وٺي ڪيهر صاحب سان مهاڏو اٽڪائڻ شوع ڪيو، ڪيهر زميندار جو هٿ ٺوڪيو ڇاڙتو محمد صفر چاچڙ ڌاڙيل هوندو هو، جيڪو ڪيهر زميندار جي شهه ۽ هشي تي استاد نظام الدين مٿان دٻاءُ رکندو ايندو هو، پر هن ڪڏهن به هٿيار ڦٽآ نه ڪيا، ڪيهر زميندار سان چوٽون کائيندو رهيو، ان لاءِ هن خانبهادر محمد ايوب کهڙي ۽ هن جي ڀاءُ علي گوهر کهڙي جي ڀرجهلي، سندن حمايتون ۽ نيڪيون حاصل ڪندو رهيو.
استاد نظام الدين 1949ع ڌاري دودائي پرائمري اسڪول ۾ نائب استاد ٿي پرهائڻ آيو، جتي مان به پرائمري پڙهندو هوس، سائين نظام الدين جو سنڌي لکت جو هٿ ڏاڍو وڻندڙ هو، سندس هڪ پارسي شعر ياد اٿم:
‘‘دریں دنیا کسے یاری ندید م
اگر دیدم تو وفا داری نہ دیدم۔’’
معنيٰ: هن جهان ۾ ياري، دوستي نظر نه آئي، جيڪڏهن ياري، سنگت ڏسجي ٿي ته به ان ۾ وفاداري ۽ جٽاءُ نه آهي، هي بزرگ استاد 68 سال زندگي جا گهاري 29 سيپٽمبر 1987 تي ماهوٽن ۾ وڃي بهشت گهريو. سائين مذهبي ماڻهو هو، نماز ۽ روزي جو پابند رهيو، کيس 9 فرزند ۽ ٽي نياڻيون هڪ رفيق حيات مان پئدا ٿيا. اهو به وڏو سمائجي سهرو پيو ڳائجي، کين تعليم سان به نوازي ۽ سنواري ويو.
(5) مسٽر غلام الله ماهوٽو:
سندس والد غلام محمد ڏاڏو حاجي غلام قادر ماهوٽو صاحب، پنهنجي ابائي ڳوٺ ۾ 7 جنوري 1937ع تي پيدا ٿيو، قداور، ڇڙڪ، سڌي لڱين، سنهي ڪاٺي، منڍ کان ڏاڙهي ساڳو روپ ڊؤل اهوئي نيڪ نيت نهايت ايماندار، ديندار، انصاف پسند، سدائين پارٽيءَ سان وفادار رهندو اچي ٿو. پهرين بئنڪ ۾ ڀرتي ٿيو، روزگار جو مسئلو حل ڪيائين، پر جيئن ته حضرت مولانا محمد قاسم مشوري صاحب مرحوم جن جو مريد ٿيو، جنهن بزرگ جي رهبري ۽ تاڪيد سان بئنڪ جي نوڪري ڇڏي ڏنائين.
تعليم: ابتدائي سنڌي سکيا مشهور ماهوٽا پرائمري اسڪول ۾ پڙهي راس ٿيو، بقايا تعليم لاڙڪاڻي مان پرايائين. ايم اي ۽ ايل ايل بي جا امتحان ڪاميابيءَ سان پرايائين. 1971ع ۾ وڪالت جو ڌنڌو شروع ڪيائين.
سياسي ڪارگذاريون: 1968ع ۾ پيپلز پارٽيءَ ۾ اچي ويو، تعلقي ڪاميٽيءَ جو ميمبر ٿي رهيو. 1979ع ۾ ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو وائيس چيئرمين بڻيو. سنڌ جي گورنر جنرل ايس ايم عباسيءَ جي مخالفت ڪندي ٻه مهينا جيل جون هوائون کاڌائين. 1983ع ۾ ايم آر ڊي تحريڪ ۾ ويو ۽ ٻه سال سکر، مچ ۽ لانڍي جيل ڪراچي ۾ رهي، ٽنهي جيلن جون سختيون پسيائين. 1985ع ۾ ضلعي پيپلز پارٽي جو صدر ٿيو. 1988ع ۾ لاڙڪاڻي پي ايم هائوس جو انچارج رهيو، 1988ع ۾ ضلعي پيپلز پروگرام جو ائڊمنسٽريٽر ٿي ويو. 1990ع ۾ ڊويزن چيئرمين ٿيو. 1994ع کان 1996ع تائين نئو ديرو پي ايم هائوس جو انچارج ٿيو. مزار ڪاميٽيءَ چيئرمين ۽ سنڌ ڪائونسل پيپلز پارٽيءَ ميمبر رهيو.
پير علي محمد شاهه راشدي صاحب جن جي ڳوٺ ماهوٽا ۾ هڪ جيڏائي ۽ سنگت صحبت هوٽي جهجهي آئو ڀڳت ۽ ڇپر ڇانوَ ٿيڻ.
سنڌ جو ناميارو ليکڪ، صحافي، سياح، سياستدان، سفير، بلا جو ذهين، ڀڃ ڊاهه، جوڙ توڙ، ڏڦيڙ ڏوجهرا وجهڻ وارن جي استادن جو به استاد، سنڌي، اردو، انگريزي زبانن مٿان ڇانيل پر پارسي ٻولي ۾ به گوهر گفتاريءَ جو سرواڻ رهيو. 1984ع ۾ ڪتاب ”لاڙڪاڻو ساهه سيباڻو“ جي مهورت شاهنواز لائبريري لاڙڪاڻي ۾ ٿي چڪي، جتي ڪتاب جي جائزي وٺڻ دوران راشدي صاحب جن جي ڪتاب مٿان ڇنڊڇاڻ ۾ پرک پروڙ ڪرڻ جو وارو پر گهٽ ٿيو، جنهن موصوف دانشور پنهنجي وڏي واڪي سنڌي اديبن آڏو پاڻ موکيندي دردناڪ ڦاٽ کاڌو. هڪ ڀيري گرم موسم ۾ ڪراچيءَ کان لاڙڪاڻي آيو ٿي، لڪي صدرالدين شاهه وٽ اچي اوساٽ ورايو، مزار تي پهتو ته هڪ هندوءَ کي گلاس پاڻي لاءِ چيو، هن گلاس بدران هن کي ٻڪ ۾ پاڻي پياريو. ان حالت ۾ چيائين ته هندن کان انتقام وٺڻ ۽ وير پاڙن جو دليري سان داستان ٻڌائي چڙهيو، سنڌ سونهاري جي دردن سورن جو سودو وڏي جوش سان اوڳاڇي مٿي چڙهيو. ان سمي پنهنجي آنڌ مانڌ، جوش ولولي ۽ ڪيل ڪرتوتن مٿان تر جيترو به لوڏو نه کاڌو، جڏهن ته هندو مسلم فساد ڪرائڻ کي اڌ صدي گذري وئي.
تقرير جي سرڪشيءَ ۾ وڏي گهمنڊ ۽ٽانءِ ڀري پڙلاءِ سان چئي ڏنائين ته سنڌ ۾ هندو مسلم ڏچو، ڏڦيڙ، دنگو، فساد جو ٻج مون کان ڇٽيو ويو، جيڪو لاڙڪاڻي کان پوکجي، سکر ۽ پوري سنڌ ۾ فصل تيار ٿي ويو. مسجد منزل گاهه سکر ۾ هندن خلاف هلايل هل چل ۽ وڙهاند جي خر کسي کي تيار ڪرڻ ۽ سنڌ جي پراڻي محبت ڀري سنڌي قومي شيرازي کي کاٽ ۽ کانجاڻو مون ئي لڳايو، جنهن ۾ سنڌ دوست سياستدان خانبهادر الله بخش سومرو ۽ سنڌي راڳ ويراڳ جو هاڪارو راڻو ڀڳت ڪنور رام جوڀن جوانيءَ ۾ حياتي کان هٿ ڌوئي ويا. ساڳي سمي سنڌ ۾ سندس راشدي خاندان جي حر تحريڪ کي به نه بخشيائين، انگريزن سان ملي ڀڳت ڪري حر تحريڪ کي غضبناب ڇيها رسايائين.
ڏٺو، ٻڌو ۽ سمجهو ويو ته هڪ ماڻهو جي ذاتي هٺ، وڏائي ۽ بڇان هندو مسلم دوستي، قومي ڀائيچاري ۽ انساني سهڪار جا ترا ڪڍي ڇڏيا، لکين سنڌين جا گهر ويران ٿي چڪا، سنڌ جي شاهوڪاري کي ڪاپاري ڌڪ لڳي ويو. صدين جي هندو مسلم برادري جي ميٺ مٺاڻ جو ڏيوالو نڪري ويو. حر تحريڪ جا رند راهه کڻي، جاسوسي ڪري وقت کان اڳ ۾ برٽش حڪومت کي خبردار ڪندو هليو، ان ريت حرن جا پروگرام چٽا ڪندي هنن جي قوت طاقت جا به کنڌا کڻائي ڇڏيائين. پوءِ به ڏسجي ٿو ته حر تحريڪ اڳ کان اڳري پئي هلي، بس رڳو سائين جن سنڌ مان سدائين جي لاءِ وسامي ويا ٿا پسجن.
راشدي صاحب جي اخبار جنگ ۾ اردو مضمون نگاري ”مشرق و مغرب“ وڏي واکاڻ لائق رهي، جنهن جو ڇا ته مواد ڇا اردو ٻولي جو ڍنگ بس پڙهندڙ آڏو حيرت بپا ٿيو وڃي. سندن سنڌي لکت سولي، سلوڻي، سريلي ۽ سهڻي رهي، جنهن جي ساک ڪتاب ”اهي ڏينهن، اهي شينهن“ جا ٽي جلد ڀرين ٿا. ٻولي جي کاڻ ۽ خزاني جي نرواري ڄڻ سائين راشدي صاحب جن جي هٿان ٿي چڪي آهي. ٻوليءَ جي سٽاءَ ۾ سنڌ جا ماڳ مڪان، ڳوٺ واهڻ، وسنديون واهيرا، ننگر شهر جن جا عام ماڻهو، ڌنار پنهوار، حڪيم طبيب، سگهڙ سياڻا، چڱا مڙس، مٿير منهانڊا، رڄ مرد، نيڪ ناميارا، سچا سڀاڳا، چور ڌاڙيل، شهزور شاهوڪار، امير غريب، هندو مسلمان، سياح سياستڪار، صحافي سماج سڌارڪ، اديب عالم، شاعر گائڪ، مسخرا مذاقي وغيره جا انيڪ ارڏا سندن قلم جي تيز وهڪري ۾ وهيو وڃن، ڪتابي وستار وڏي سندرتا واري سٽاءَ سان نباهي ويئي آهي. مذڪور ڪتاب اهڙي ته عجيب اپٽار ۽ انداز ۾ ڍاليا ويا آهن جو پهرين کان ٽئين جلد تائين پڙهندي پڙهندي تاس تئونس تيز ٿيندي رهي ٿي. سندن ڪهاوتون، ڪٿائون سر ڪرڻ تائين اڀياس جي آنڌ مانڌ ماٺي ڪا نه ٿي ٿئي، پوءِ به قبلو سائين ڪتابن ۾ تاريخ وارن، ماهن، ورهين سالن لکڻ جي پورائي ڪرڻ ۾ ڏاڍ مڙسي کان ڪم وٺي ڪاٽا ڪري ويو آهي.
ساڳي سمي پهرين جلد جي ص، 2 مٿان پنهنجي ساراهه جي سمنڊ کي هڪ ڪوزي ۾ ڍالي فرمائي ٿو ته دنيا جي اڌ جهان اندر ڦرندو رهيو آهي، جنهن ۾ يورپ، عرب دنيا، فلپائين، ويٽنام، جاپان، چين، هانگ ڪانگ جا ملڪ اچي وڃن ٿا.
سچ پچ هيڏو سارو جهان اورانگهيندي به ليکڪ موصوف ساڃاهه جا ليڪا پار ڪري وڌا آهن، اهو به مڃي ٿو ته يورپ جون ٻه عظيم جنگيون لڙيون وچ اوڀر ۾ اسرائيل کان ٻاڪر ڪٽو وجهرايو ويو، فرنگي ويٽنام ۾ دس دسان جتي فرنگين جو قبرستان اڏجي ويو. جاپان مٿان ائٽم بم وسڪارا پيا، چين ۾ مائو جون يلغارون هليون وغيره.
سندن مٿين اپٽار پڙهندڙن جون اکيون پسائي ڇڏي ٿي ۽ حيران ڪري وجهي ٿي، پوءِ به قبلا سائين عالمي چير ڦاڙ، درد پيڙا، ڏکن ڏاکڙن مان سبق نه سکي سگهيو! عالمي قومن جي ايڪن، اتحادن، وطن دوستي، ملڪي قربانين جي درسن مان ذري برابر به سبق نه وٺي سگهيا، پنهنجي ديس مٿان ڪهل ٻاجهه واري راهه نه وٺي سگهيا، نه وري پنهنجي ڌرتي ۽ ديس جي واسين سان وفا ۽ ورهه ملهايائون. اهو ڪجهه ڪري ڏيکاريائون، جنهن کان اڄ سوڌو سنڌ لوڙي ۽ خون ولوڙي ٿي. اها ڪيڏي نه ارمان جي ڪٿا آهي جو سنڌ جو پيدا ڪيل هڪ عظيم ذهن، سنڌ جي ڀلائي بهتري ۽ خير سلامتيءَ کان اجهاڳ ڏور هٽي ويو. سنڌ جو سنڌي سنڌ کي سينگاري سنواري نه سگهيو اهو به سنڌ صوبي جي بدقسمتي ۽ اڀاڳ جي ور چڙهيل دردن جو داستان ڳائبو هلندو، جنهن کي تاريخ پنهنجي سيني ۾ سانڍي ۽ سهيڙي ڇڏيو.
پير علي محمد راشدي صاحب جو ماهوٽا ڳوٺ ۾ وڌل ماهو:
ڪنهن به ماڻهو کي نٿو سونهين ته ڪنهن ٻئي انسان جون اوڻايون ۽ پوڻايون ڪڍي نروار ڪري اهو بدتر ۽ ڪڌو ڪم آهي، پر ڏسي وائسي ۽ ٻڌي ڪري حقيقي ۽ سچي ڳالهه مٿان پردو ۽ ڍڪ رکڻ به انصاف ۽ سچائي سان بدترين دغا ۽ ناانصافي ٿيندي.
پير علي محمد راشدي پنهنجي پڳ مٽ دوست زميندار امام بخش ماهوٽي جي ”اُهي ڏينهن اهي شينهن“ ڪتاب جي 469 صفحي کان ساراهه شروع ڪئي آهي، جيئن ته زميندار ماهوٽي جي دوستي ڪري راشدي صاحب ماهوٽا ڳوٺ ۾ گور گهمندو رهندو هو.
برٽش دور حڪومت ۾ راشدي صاحب پنهنجي رواجي ڍنگ سان ماهوٽا ڳوٺ ۾ ويو. پنهنجي اڇاتري ۽ اڻانگي طبيعت سان هر وقت هيرا ڦيري ۽ هوس گيري کان ڪم وٺندڙ رهيو. هن کان هن ڳوٺ ۾ هڪ نه سهندڙ ۽ نه وسرندڙ ڪڌائي ٿي چڪي. اڪثر ڪري سنڌي ڳوٺاڻي زندگي ۾ سنڌي ذاتيون گهٽين گهيرن، هٽ پتڻ ۽ پاڙي ۾ هڪ ٻئي جي گهر عورتون منهن اگهاڙي آزاديءَ سان هلنديون گهمنديون آهن. هر ڳوٺ ۾ ڪيتريون ذاتيون رهن ٿيون. 2012ع ۾ ماهوٽا آدمشماري 40000 آهي، ان حساب سان اڄ کان پوئتي هن ڳوٺ جي آدمشماري 1935ع ۾ 5000 ٻڌجي ٿي ته ڪي قدر صحيح ڪٿ ٿيندي.
ڪڌي ڪرتوت جي ڳالهه ڪجي ٿي:
هڪ ڀيري راشدي صاحب ماهوٽا ڳوٺ جي گهٽيءَ مان لنگهيو ويو ٿي، ايتري ۾ هن جي اڳيان هڪڙي نوجوان غير ماهوٽا ذات ڀڙڪو ڏيئي پنهنجي پاڙي واري گهر ويئي ٿي. سدا ملوڪ شهزادي پنهنجي البيلي، مست ۽ بي خبري واريءَ روش ۾ لنگهي ويئي جيڪا هن جي خوني هوس جي نگاهن جي نشاني تي چڙهي. هن وينگس جي نه ڪن نه جن. پوءِ ته هن جي وحشي هورا هورا کي باهه وڪوڙي ويئي. نيٺ ووڙي پروڙي پتو کرو هٿ ڪري، هڪ وار پنهنجي ظالمانه رٿا پٽاندڙ ڪي لوهه مروڙ لوٺيا ۽ لفنگ ساڻ ڪري ڏينهن ڏٺي جو ان پاڪ باز مهري مٿان امارو ڪري ڏنائين. هن ويچاريءَ پاڻ ڇڏائڻ ۽ واهر لاءِ رڙيون هل حشر هنيا، پر پنج هزاري ماهوٽا سندس واهر کان اکيون پوري هليا ويا، ڄڻ ماهوٽا ڳوٺ مان هڪ جانور جو شڪار ٿي ويو.
ڏٺو وڃي ته 1935ع ۾ نه عام روڊ، نه پئٽرول ڊيزل گاڏيون، نه اڄ جهڙا موتمار اوزار هئا. جيڪڏهن ڳوٺ ماهوٽا واري 5000 هزاري آدمشماري مڙسي ڪري وجهي ها ته لٺين ڪهاڙين جي دور ۾ فقط آيو آيو پهتو پهتو جا هوڪرا ڪن ها، ته به راشديءَ جا ونگارو لوٺيا ۽ اغوا ڪندڙ ڦورو ڀڄي وڃن ها، پر اهڙي مقابلي کان ماهوٽا ڪوهين ڏور ٿي ويا نه وري علي محمد راشديءَ مٿان ڪا سرڪاري گهل چاڙهي ويئي. ان جي ابتڙ هن کي ميڙ منٿ ڪندا رهيا، بهمڻ ڳوٺ جون ياترائون ۽ حاضريون ڀريندا رهيا، وقتن پڄاڻا قسم ساک تي راشدي صاحب اغوا ڪرايل ٻانهن واپس ڪئي.
ساڳي ماهوٽا ڳوٺ ۾ هاڻوڪن ڏهن سالن جي ڳالهه آهي، جو هڪ اڻوندڙ اندوهه ناڪ ۽ ڪيسُ ڪهرام وارو واقعو ٿي گذريو، جنهن ۾ هڪ ايم بي بي ايس ڊاڪٽرياڻي ماهوٽا ڳوٺ ۾ ڪلينڪ هلائيندي هئي، جنهن کي نواز سانگي ڏينهن ڏٺي جو ڪار تي چڙهي ڪلينڪ مٿان ڪليشن کڻي ڊاڪٽرياڻي تي اچي ڪڙڪيو، ڊاڪٽرياڻي مدد ۽ واهر لاءِ دانهون ڪوڪون ۽ واويلا گهل ڦرياس مچائي، پر ماهوٽا 40000 هزار ماڻهو هن بي سهاري ڊاڪٽرياڻي جي انساني واهر کان وانجهيل رهيا. ان مظلوم کي 4 ڪلوميٽرن تي ٻن اڍائن مهينن تائين ڳوٺ شير محمد سانگيءَ ۾ لڳ دودائي ڳوٺ ۾ رهايو. اهڙي دردناڪ ۽ دل ڏاريندڙ واردات ۾ به ماهوٽا ڳوٺ اک ٻوٽ راند کان ڪم ورتو. نه روبرو مقابلو ڪيائون نه ڌاڙيل اغوا ڪندڙ مٿان پوليس چاڙهي، ڇاپو هڻايو، هاڻي اهو پڙهندڙن مٿان ڇڏيو وڃي ٿو ته ڪهڙو نبيرو ڪن ٿا ته ماهوٽا امن پسند يا امن کان پري آهن.
مٿين دردن جي داستان ۾ ساڳو ليکڪ راشدي صاحب پنهنجي ڪتاب ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ جي پهرين جلد جي صفحي 356 تي نواب واحد بخش ڀٽو جي باري ۾ لکي ٿو ته هن مٿان برٽش دور حڪومت ۾ ڇتي ڪوري خون جي فرياد ڊپٽي ڪليڪٽر لاڙڪاڻو گوڙ والا صاحب وٽ داخل ڪرائي جنهن تي نواب واحد بخش ڀٽو صاحب کي گرفتار ڪرائي، مٿس خون جو ڪيس داخل ٿيو.
2) ٻيو مثال تعلقي لاڙڪاڻي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ جي زميندار عبدالستار ڪلهوڙي ڏانهن 1943ع ڌاري اتر سنڌ جو ڌاڙيل ليمون ڪوش چوائيندو رهندو هو، ته توکي ڪنهن ڏينهن پنهنجي ڳوٺ ۾ افٽ چٽ ڪرڻو آهي، هو ڳوٺ ڇڏي نه ڀڳو پر هن بدنام ڌاڙيل جي چڙهائيءَ جو انتظار ڪندو رهيو.
هڪ وار سانجهيءَ جي نماز بعد ڳوٺ جي ڏکڻ پاسي کان هڪ دف ڏسڻ ۾ آيو، جن هڪلون ڪري بندوقن جا انڌا ڌنڌ فائر ڪيا، عبدالستار ڪلهوڙي جا ٻه ماڻهو شهيد ٿي چڪا. هن به مڙسي ڪري جوابي هوڪرا ۽ فائر ڪرڻ شروع ڪري ڏنا، جنهن وڙهاند ۾ مک ڌاڙيل ليمون ڪوش زخمن ۾ چور ٿي، پوئين پير ڀڄي ويو.
عبدالستار پوليس ٿاڻي ڌامراهه کي فرياد ڏني، جنهن تي ترت تدارڪ نه ٿي ڪيو ويو، ڇو ته بدنام ڌاريل ليمون ڪوش جو ڏهڪاءُ هو، جنهن جي باري ۾ ضلعي لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر غلط رپورٽ ڏني جنهن جي درستي لونگائي ڳوٺ ۾ ڪيل آهي ۽ عبدالستار ڪلهوڙي جي ڌاڙيل مهاڏي جي سورهيائي جو بيان به پڙهڻ جهڙو بيان آهي.
3) پرڏيهي مثال عثمان علي ترڪ منگوليا جي ماٿرين مان نڪري پنهنجي ڪٽنب سان لڏو پٽيون ايشيا مائينر پهتو ته راهه ويندي هن ٻن قبيلن کي پاڻ ۾ جنگ ڪندي ڏٺو، هن ماهوٽا زميندارن وانگر نه سوچيو ته اسان جو ڇا وڃي، ”جنهن جو جيڏو سو تيڏو“ پر ماهوٽا سوچ خلاف هن ٻنهي قبيلن کي جهاڙي ڪري، ڪمزور قبيلي جو پاسو کڻي ڏاڍي ڌر جو مقابلو ڪري هن کي زير ڪري ڇڏايو، جنهن کي الله تعاليٰ خلافت عثمانيه عطا ڪري ڇڏي.
مٿين ڳالهين مان ثابت ٿيو ته انسان ٻئي ماڻهو جي خوشي توڙي غم ۾ شريڪ ڪار رهي، خاص ڪري آئي ويل هيڻن جي هٿي لاءِ سرڌڙ جي بازي کان ڪم وٺڻ کپي، ائين نه ته ڀاڙي ٿي ميدان کان پاسو ڪجي.
ڀٽ ڌڻي سرڪار فرمائن ٿا:
سورهه مرين سوڀ کي ته دل جا وهم وسار،
هڻ ڀالا وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍال مَ ڍار،
مٿان تيغ ترار، مار ته متارو ٿئين.
ماهوٽا ماڳ جون پراڻيون ۽ نيون ذاتيون انهن ۾ ڪاريگر ۽ ڏاها ماڻهو:
جهونيون ذاتيون:
ماهوٽا، جنهجڻ، سيد، سپڙا، ڊکڻ (سومرا) شيخ، حجم (منگي) دايا (جوکيا، مٺاڻي) ڪنڀر، ڪاسائي، مير بحر، موچي (چنا) مهاجر، چاچڙ، جوڻيجا، هنڱورا، ماهوٽن ۾ هندن جا به گهراڻا وسندا هئا، واپار سندن حوالي رهندو هو، سندن ڀلاوڻا ۽ واپاري ڪوٺيون سنڌ جي وڏن شهرن ۾ وسنديون هيون، هندن ۾ ديوان تيجو مل گهڻو هاڪارو ٿي گذريو.
نيون ذاتيون:
ماهوٽن ۾ 1947ع کان پوءِ هندن جي سنڌ جي ٻهراڙين کي ڇڏي شهرن ۾ رهائشون ڪندا رهيا، يا هندوستان ڏانهن لڏيندا ويا، ماهوٽن ۾ هندن جي ڇڏي وڃڻ ڪري خالي جاين ۽ زمين تي مهاجر ڪليمن جي سبب سان قابض ٿيا ۽ ڳوٺ ۾ ٻيون نيون ذاتيون اينديون رهيون، جهڙوڪ ڪوڏراڻي، (ابڙا) ڀٽا، ڀٽي، جنجهه، جاگيراڻي، لاشاري، چانڊيا وغيره اچي ماهوٽا ماڳ ڪري ويهجي چڪا آهن. 1978ع ۾ ماهوٽا ماڻهو ڳاڻاٽو 5000 کن هئي، 20 دڪان، 3 هوٽل، پنج حجمن جا دڪان، 6 ڊکڻن جا ڌنڌا، ٻه ڪنڀرن جو آيون، لوهرن جا هنر خانا به هوندا هئا.
2012ع پٽاندڙ هن ڳوٺ جي ڪل آبادي ڳڻپ 40000 ٿي ويندي، 5000 گهر شماري ٿيندي، جڏهن ته ووٽ داخلا 3000 آهي، هاڻي لاڙڪاڻو، نئون ديرو روڊ کان ريلوي لائين تائين ڳوٺ وچان بازار جڙي چڪي آهي، ماهوٽا ننگر اهڙو سڀاڳو ڳوٺ آهي، جتي دنگو فساد، خونريزي پٽي نه آهي، منڍ کان اڄ تائين سڪون ۽ امن واري وسندي رهي آهي، البت هن سمي ڪن هنڌن مٿان مڪان کڙا ڪري ٿاٻڙيل ماڻهن نشي آور شين سان کارڻ شروع ڪيو آهي، هتي ضلعي لاڙڪاڻي ليول تي ڪوڏي ڪوڏي راند کيڏي ويندي هئي ۽ ٻيون ديسي رانديون به رچايون وينديون هيون، هينئر ڪرڪيٽ، تي نئون نسل لهي پيو آهي، سارين ڇڙڻ جا ڪارخانا آهن، گرلس ۽ بوائز هاءِ اسڪول آهن، ماهوٽا پرائمري اسڪول 31 آگسٽ 1886ع تي کڙو ٿيل آهي ۽ ساڳي وقت هتي پوليس اسٽيشن آهي.
ماهوٽا جا ڏاها:
(1) سيٺ تيجو مل:
ماهوٽن جي هندن ۽ مسلمانن ۾ وڏو واپاري سيٺ تيجومل ٿي گذريو، جنهن کي ماهوٽن اندر هڪ سؤ سرنهن پيڙهڻ جا گهاڻا هوندا هئا، هر هڪ گهاڻي ڪاهڻ لاءِ هڪ هڪ ڏاند جي درڪار هوندي هئي، اهڙيءَ ريت سيٺ وٽ 100 ڏاند هوندا هئا، گهاڻن جون جڳهون ۽ ڏاندن جي هڪ وڏي لانڍي جنهن ۾ جانورن کي چارو ملندو هو، سنڀال پڻ ڪئي ويندي هئي، هن قسم جي وهنوار مٿان سنڀال ڪرڻ لاءِ مزدورن جي ضرورت رهي ٿي، هڪ هڪ گهاڻي مٿان هڪ هڪ مزور لازمي گهرجي، جيڪو سرنهن کي پيڙهڻ اتان وري کڙ ۽ تيل جدا ڪرڻ جو هنر رکي، ساڳي وقت ڏاند کي گهاڻي ۾ جوٽڻ ۽ هلائڻ جي چوڪسي ڪري، گهاڻي جي وهڪ کان پوءِ هر هڪ ڏاند کي ڪونر ۾ چارو ڏيڻ مزورن جو ڪم ٿئي ٿو ۽ ڏاندن جي ٿان يا وٿاڻ جي صفائي وغيره لاءِ به مزورن جو کاپو رهي ٿو، ان حساب سان ٻن سون ماڻهن جي پورهيئي لاءِ مالڪ کي خريد ڪرڻي پوي ٿي، ان ريت پراڻي دور ۾ ماهوٽا ڳوٺ ۾ سرنهن جي پيڙهه جو هڪ وڏو ڪارخانو هوندو هو، ساڳي وقت تيل ۽ کڙ جو سيٺ تيجو مل وٽ وڏو ڀلاوڻو رهيو، سيٺ جو دستو ر هو ته هر سرءُ جي موسم ۾ سرنهن ڇٽڻ مهل ديهه ماهوٽا ۽ ٻين ڀر وارين ديهن ۾ سرنهن جي ٻج خرچ لاءِ هارين ۽ زميندارن کي اڳواٽ ڏوڪڙ ڏيندو رهندو هو ۽ اهڙي ريت جدا جدا ديهن جو فصل کڻندو رهندو هو، هڪ ڀيري هن هميشه جي رواج پٽاندڙ 1905ع ڌاري آڪٽوبر، نومبر جي سرءُ () ۾ سرنهن جي آبادگارن کي سرءُ جا ڏوڪڙ ڏئي ڇڏيا، پهاڪو آهي ته بندي جي من ۾ هڪڙي، ڌڻي جي جوڙجڪ ۾ ٻي، سو جنوري 1905ع ۾ سانده 48 ڪلاڪ پارو ۽ ٿڌ سنڌ ۾ اچي ڪڙڪي، جنهن ۾ سمورا تيلي ٻج چٽ پٽ ٿي ويا، انهيءَ سيءَ ۽ ٿڌ جي پوڻ ڪري ڪيترن سالن تائين وڻن جون چوٽيون سڪل رهيون، سيٺ جي سڙيل موڙيءَ جا ترا نڪري ويا، ان کاپوءِ سيٺ سئين لڱين نه ٿيو.
(2) سيد پنجل شاهه بخاري:
هي بزرگ وقت جو وڏو حقيقي ۽ پرهيزگار، عبادت گذار ۽ درويش، نيڪ ۽ نهٺو قسم جو هوندو هو، جيڪو ماڻهن کي راهه خدا سان لائيندو رهندو هو، ماهوٽا جي شاهي روڊ جي لڳ اولهه پاسي، سندس رهائش هئي، جتي عبادت ڪندو هو، سدائين نياز نوڙت نهٺائي ۽ هيٺ ڪنڌ ڪري هلندو هو، هڪ ڀيري نئون ديرو ماهوٽا شاهي روڊ سان حضرت پير پاڳارو محافي ڌڻي پنهنجي جماعت جي جلوس سان جماعت جي دعوتن تي ويا ٿي، جڏهن ماهوٽا ڳوٺ کان لانگاهو ٿيا ٿي تڏهن سندن نظر هن بزرگ تي پئجي وئي، محافو روڪائي هن بخاري بزرگ جي سامهون ٿيا، اتي حضرت بخاري، حضرت پير پاڳاره جن جي جلوي کان ٽري وڃي پنهنجي چادر بند ڪري ويهي رهيو، تيتر ٻاهر نه نڪتو جيتر حضرت پير صاحب جن ماهوٽن کان اسريا. (2)
(3) بدل شاهه بخاري:
پنهنجي دور جو خليق، ملنسار، خير خواهه، هر دل عزيز ٿي گذريو، ٽِٽُ ڏيڻ هن جي وس جي ڳالهه هوندي هئي، هڪ ڀيري ڪنهن شهر جي ٺهڪائي ۽ يار ويس مالدار ماڻهو ٽٽن ڏيڻ مٿان شرط لڳائڻ جو اعلان ۽ هوڪرا ڪري ڇڏيا، ۽ هڪ ٽٽ ڏيڻ تي هڪ پئسو مقرر ڪري ڇڏيائين، انهيءَ ڪوٺ تي ڪيترن مشهور ٽٽن وارا اچي گڏ ٿيا، جن مان هر هڪ پنهنجي واري سان ٻه ٽي يا چار پنج ٽٽ ڏيندو، پنهنجو وارو وڄائيندو هليو ويو، جڏهن بدل شاهه ماهوٽائيءَ جو وارو آيو، تڏهن هن ٽٽ ڏيڻ شروع ڪيا، جنهن ۾ مالدار ميلائيءَ کلندي بخاري شاهه جا ٽٽ ڳڻڻ شروع ڪيا، جڏهن بخاري شاهه ٽٽن جو رينگٽ تيز ڪيو تنهن مهل شاهوڪار ڳڻڻ کان ڀلجي ويو، پوءِ ته شاهه صاحب کي جهجهو ناڻو ڏيئي ساهيٽي ماڻهو پنهنجي جان ڇڏائي.
(4) مولانا نيباهيو منگي:
ماهوٽا جامع مسجد جو پيش امام ٿي رهيو، هو ديني علم سان سرشار هو، نيڪ، سچار، پرهيز گار، ديندار، ايماندار ۽ بزرگ ماڻهو ٿي گذريو جامع مسجد ماهوٽا ۾ هن جو ديني مڪتب هوندو هو، جنهن ۾ ڳوٺ جي ٻارن کي مفت ۾ سيکاريو ويندو هو، هن پنهنجي گهراڻي کي ماهوٽا ۾ ملا گهراڻو ڪري تسليم ڪرايو.
(5) ملا واليڏنو منگي:
جيڪو مولانا نيباهيو جي خاندان مان هو، هو ماهوٽا جي منگي ذات وارن ۽ ڀر پاسي جي منگين جو چڱو مڙس ۽ نيڪ مرد ٿيو، هو ديندار، حق گو، ايماندار، سڀ جو خير خواهه، امن پسند ماڻهو رهيو، جامع مسجد جو پيش امام ۽ ديني تعليم جو مدرس به رهيو، ان ڪري هن کي ڳوٺ توڙي آسپاس نيڪ نالن سان ياد ڪندا رهندا هئا.
(6) استاد در محمد منگي:
سندس والد واليڏنو منگي ڳوٺ ماهوٽا ۽ ڀرپاسي منگين جو چڱو مڙس ۽ نيڪ مرد هوندو هو، ساڳي وقت جامع مسجد ماهوٽا جو پيش امام ۽ ديني تعليم جو مدرس رهيو، کيس فرزند ارجمند 5 مئي 1915ع تي پيدا ٿيو، سنڌي پرائمري سکيا ماهوٽا اسڪول ۾ وٺي، فائينل ۾ سوڀارو ٿي 31 آڪٽوبر تي آخري امتحان جي سند وٺي استاد ٿيو، 1949ع ڌاري دودائي پرائمري اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو، ان دور ۾ مان سائين وٽ ڇهون ۽ ستون درجو سنڌي پڙهيو، سائين جا سنڌي اکر ڏاڍا سهڻا هئا، ان سمي منهنجا سنڌي اکر سٺا نه هئا، مون کي فقط ٽن لفظن جي ”تعليم، تعظيم ۽ تعميل“ جي مشق سيکاري منهنجي سنڌي لکت کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيائين.
ميل ميلاپ، ياري دوستي جي رشتن ۾ اڳرو، اوطاق ۽ مال پالڻ جو شوقين، بي ڊي اليڪشن ۾ ماهوٽا يونين ۾ هن پنهنجي ڀيڻيوي علي محمد منگيءَ کي امداد حسين ڪيهر زميندار جي مقابلي ۾ کڙو ڪيو، پر هارايائين.
سائين در محمد ماهوٽا پرائمري اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو ۽ ان سان گڏ پوسٽ آفيس لاڙڪاڻي پاران ماهوٽا پوسٽ جو نگران به رهندو آيو، 1975ع ۾ ريٽائرڊ ٿيو، 66 ورهيه زندگيءَ جا گهاري بروز اڱارو 5 آڪٽوبر 1981ع تي الله تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو.
(7) استاد صاحبڏنو ولد محمد بخش منگي:
5 نومبر 1934ع تي ماهوٽن ۾ ڄائو، استاد در محمد منگيءَ جو ڀائيٽو ۽ شاگرد هو، ماستريءَ سان گڏ واپار به ڪندو هو، ويگن به ڀاڙي تي هلرائيندو هو، ان ڪري هن کي سٺي آمدني ٿيندي رهندي هئي، ساڳي وقت ڀلوڙ قسم جو شاعر به ٿي رهيو، تخلص ”مجروح“ هو، واپار ۽ گهڻن ڌنڌن جي ڪري وقت کان اڳ ۾ پهرين جون 1981ع تي کاتي کان فارغ ٿي، دنيوي ڪاروبار ۾ جنبي ويو، 20 آڪٽوبر 2003ع تي رحلت ڪري ويو.
(8) لعل بخش ۽ خدا بخش منگي:
(حجام) پاڻ ۾ ڀائر هئا، حجامڪي ڌنڌي جي وڏي شهرت رکندڙ هئا، ڦٽ ڦرڙيءَ جا قابل جراح هوندا هئا، خاص ڪري خدا بخش ڪاغذي گل ٺاهڻ جو وڏو ڪاريگر ۽ ماهر هوندو هو.
(9) شهمير دايو:
وڏو مڃيل طاقتور پهلوان ٿي گذريو، سکر بئراج کان اڳ ۾ کوهن تي آباديون ٿينديون هيون، هن جي کوهه مٿان ائٽ چڙهيل هوندو هو، اهو خراب ٿي پيو، هن ڊکڻ کي چيو ته ائٽ ٺاهي ڏي پر هن اچڻ ۾ دير ڪئي، ان ڪري هن ڍينگو ڪلهي تي کڻي، ڊکڻ جي دڪان ڏانهن پهچي ويو، ائٽ ٺهرائي ڍينگو لٺ سوڌو ڪلهي تي رکي اچي کوهه تي رکيائين.
(10) محمد سومر دايو:
جاين ٺاهڻ ۽ رٿڻ جو وڏو ماهر هو ۽ ڪاريگر هوندو هو، پنهنجي ڏينهن ڪاري ۾ هن وڏيون وڏيون جايون رٿيون ۽ ساڳي وقت ٺاهي راس ڪيون، پنهنجي مهل جو هاڪارو ڪاريگر رهيو.
(11) وارثڏنو ۽ رحيم ڏنو ڊکڻ (سومرا) :
ٻه ڀائر ڪاٺ جي ڪم جا بلا جا ڪاريگر ۽ اول لڙهيءَ جا ڄاڻندڙ هئا، سهڻو فرنيچر تيار ڪندا هئا.
(12) رسول بخش، محمد امين ۽ غلام رسول ڊکڻ (سومرا) :
ڪرسيون، ميزون، ڏوليون، پينگها، کٽون، پلنگ وغيره تيار ڪندا هئا، جاين ۽ ڇتين مٿان ڪاٺ جي جڙاوت به ڏاڍي سٺي ڪري ڄاڻندا هئا.
(13) محمد صالح ماهوٽو ۽ غلام محمد جهنجهڻ:
سٺا لوهر ٿي رهيا، ڪهاڙين، ڪوڏرن ۽ ڏاٽن ٺاهڻ جو وڏو ڏانءُ هوندو هُئن.
(14) ڌڻي بخش جهنجهڻ:
هڪ وڏو سگهارو ماڻهو ٿي گذريو، ڪنهن ڀيري ڏاند گاڏي اناج جي ڀريو ماهوٽا ڳوٺ ڏانهن آيو ٿي، پنهنجي ڳوٺ ۾ پهچڻ لاءِ هن کي اڃا ڇهه ميل مسافري ڪرڻ هئي ته هڪ ڏاند واٽ تي هلندي ڪري پيو ان حالت ۾ هن ٿڪل ڏاند جي جاءِ تي پاڃاريءَ ۾ ڍڪي ٿڪل ڏاند بدران گاڏي ڪاهيندو اچي ڳوٺ پهچي ويو، کائڻ جو به کرو هوندو هو، ڪنهن مهل ڪچا چڻا هڪ پاٽي رڙڪي کائي ويو.
(15) محمد ابراهيم چاچڙ:
ڪوڏر وهائڻ جو ڪوڏيو ۽ وڏو کاٽڙيو ٿي گذريو، جڏهن به ماهوٽن ۽ ڀرپاسي ڳوٺن ۾ کوهه کڻايا ويندا هئا ته هي ضرور ڪانڍجي ويندو هو، جتي کاٽي جا جوهر ڏيکاري، ڏسندڙن کي ڏندين آڱريون ڏياري ڇڏيندو هو.
(16) محمد ڇٽل شيخ ۽ محمد پريل چاچڙ:
هارمونيم ۽ ڍولڪ وڄائيندا هئا، ساڳي وقت راڳ به ڳائيندا هئا.
(17) حاجي حبيب الله شيخ، ڀاڳيو شيخ ۽ ولي محمد شيخ:
هارمونيم ۽ دلي تي راڳ ويراڳ ڪندا هئا، ٻهراڙين ۾ وڃي فن جو مظاهرو ڪندا هئا، راتين جون راتيون راڳ ويراڳ ۾ کپائي ڇڏيندا هئا.
(18) محمد صفر چاچڙ ڌاڙيل:
وريام چاچڙ نالي ڳوٺ ميان خان، تعلقي گمبٽ ضلعي خيرپور رياست مان ڪن سببن ڪري ماهوٽا ڳوٺ ۾ اچي ويٺو، جتي هن کي محمد صفر نالي پٽ 1920ع ۾ ڄائو، ڊگهي قد، تلهڙ، سگهارو بدن، رنگ بادامي نما، منهن موڪرو، ڀرون جاڙيون، وار گهاٽا، جواني ۾ اٺ تي به سواري ڪندو رهندو هو، ڪلام پاڪ جو دور ۽ نماز بنا ناغي سرانجام ڏيندو رهندو هو، چوري ۽ ڌاڙو هن جي سرشت ۽ خمير ۾ شامل هو، هن جا ڪيترا شاگرد ٿي رهيا، چورن ۽ ڌاڙيلن جو اڳواڻ ۽ سرپرست ٿي رهيو، محمد صفر ماهوٽا ڳوٺ جي چونڪي ڏيندو هو، هن جي چونڪيءَ دوران ڏوهه بنهه نه ٿيندو هو، هڪ مشهور ڌاڙيل جي حيثيت سان زميندار ڪيهر امداد حسين جو هن مٿان ساٿ هوندو هو، ڳوٺ ماهوٽا جي زميندار گهراڻي مان استاد نظام الدين ماهوٽو امداد حسين ڪيهر سان سدائين ناٺاهه رهندو هو، ڇاڪاڻ ته ڪيهر صاحب ڳوٺ ماهوٽا مٿان راڄ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو رهندو هو، ان ڪري استاد نظام الدين ڪيهر صاحب جي مقابلي ۾ علي گوهر کهڙي جو ساٿي ۽ حمايتي رهندو آيو، هن جون امداد حسين ڪيهر سان هميشه چوٽون ۽ چڪريون هلنديون هليون، محمد صفر، امداد حسين ڪيهر جي شهه ۽ چور تي هن مٿان حملن جون جاکوڙون ڪندو آيو، هن مٿان ڪيترو به دٻاءُ ۽ جبر ٿيندو آيو، پر هو ڪڏهن به ڪيهر صاحب جي هراس کان خائف نه رهيو، اهڙي ريت محمد صفر ماهوٽا ڳوٺ ۾ 90 سالن جي عمر ۾ 21 رمضان شريف 2010ع ۾ گذاري ويو، هن چورين، ڦرين ۽ ڌاڙن جا ڪيترائي ڏوهه ۽ وارداتون ڪيون، پر هن جا ٻه ڌاڙا گهڻو پڌر پيا، جن ۾ هڪ لکي سکر روڊ تي بسن جي ڦر ۽ ڄامڙي ڳوٺ جو ڌاڙو.
لکي وارو ڌاڙو:
سکر مديجي روڊ سان لکي شهر جي سامهون بسن ڦرڻ جو پهريون ملڪي ڌاڙو 1954ع ڌاري محمد صفر چاچڙ جي اڳواڻيءَ ۾ لڳو، هن جي جوڙ ۾ ماستر غلام علي ولد مستري الهه بخش ماهوٽو، غلام علي جوڻيجو ويٺل ڪٻڙو يا بچو واهڻ، علي محمد جروار، ويٺل خانواهڻ، علي محمد چانڊيو شڪارپوري ۽ عبدالحليم مير بحر ويٺل مسوحب، ٻپهري جو وقت جو روڊ بلاڪ ڪري بسون ڦرڻ شروع ڪيون جيئن ته محمد صفر ڌاڙيلن جو سر ڪردو ۽ اڳواڻ هو، هن ڌاڙي دوران ڌاڙيلن جا نالا فرضي رکيا هئا، ڪنهن کي بگهڙ، ڪنهن کي شير، باز وغيره سڏيندو رهيو ۽ ڪارروائيءَ کي جاري رکيو، ڌاڙو ٻپهري کان سج جي لهڻ تائين هلندو رهيو. چٽي ڏينهن ۾ بسن جي مسافرن کي ڦريندو لٽيندو رهيو، هن قسم جي پهرين بسن جي روڊ واردات هئي، جيڪا وڏي اعتماد سان ٿي رهي هئي، جڏهن ٽپهري جو وقت آيو ته محمد صفر روڊ تي ئي وڏي سڪون سان نماز ادا ڪئي، هن ڌاڙي جي جوابدارن کي علي محمد جروار ڌاڙيل ئي پڪڙايو، پوءِ کين نئون ديرو ٿاڻي ۾ بند ڪري ڌاڙي جي جاچ پوري ڪري ڪيس چالان ڪيو ويو، هنن کي ڪورٽ سزا ڏني، سکر جيل ۾ سزا کائڻ لڳا، ساڳي سينٽر جيل سکر ۾ غلام علي ماهوٽي هڪ ٻئي پڪي قيدي سان ڏند ڏنا، جنهن ۾ ٻئي قيدي هڪ ٻئي مٿان تيز ٿي ويا، ماستر غلام علي ماهوٽي کي وڙهندي هڪ سر هٿ لڳي، جا ٻئي قيديءَ کي مٿي ۾ وهائي ڪڍيائين، جنهن ۾ هو قيدي ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو، ماستر غلام علي مٿان ڪيس هليو، خون جو ڪيس هن مٿان ثابت ٿي چڪو، هن کي ڦاسي جي سزا مقرر ٿي، اپيل، ٽپيل، رحم تار ۾ ساڳي ڦاهي نازل ٿي ۽ هو ڦاهي تي چڙهي ويو، سوريءَ کائڻ کان پوءِ سندس پوين کي لاش مليو، جنهن کي ماهوٽا مقام ۾ دفن ڪيو ويو، محمد صفر جڏهن به جيل ۾ ويندو هو تڏهن خاموش ۽ امن پسند رهندو هو، جيل جي قانون جي ڀڃڪڙي نه ڪندو هو، درود صلوات جو ته ٻاهر توڙي جيل ۾ سخت پابند هوندو هو، هن ڪيس مان سزا کائي باقي پنج ڄڻا قيدي آزاد ٿي پنهنجي ڪکين قراري ٿيا.
ڪيهر ڳوٺ
ڪيهر ذات جي ڪري هن ڳوٺ تي نالو ڌريو ويو، هي وستي مستطيل زمين جي ٽڪري مٿان کنيل آهي، لاڙڪاڻو ۽ نئون ديرو روڊ جي اوڀر پاسي لڳو لڳ، لاڙڪاڻي شهر کان 11 ڪلوميٽر ڏور آهي، پاڻي مٺو، زرخيز، دادو ڪئنال تي آبادي ٿيندڙ، ڳوٺ ۾ وڻراهه جهجهيري انداز ۾ آهي، ڳوٺ جي اتر ۾ آگاڻي لنڪ روڊ، اولهه ۾ ريلوي لائين ۽ رائيس ڪئنال، ڏکڻ ۾ مقام ۽ باغ، اوڀر طرف باغ ۽ زمين زرخيز اٿس.
ذاتيون: ڪيهر، ڪلهوڙا، ماڇي، ميتلا، سيد، سمنگ، ابڙا، عباسي، شيخ، گاد، ٽڳڙ، رند، جمالي، دايا آهن، گهڻائي ۾ ذات ڪيهر آهي.
مشهور شخصيتون:
1. زميندار خليفو محمد پناهه ڪيهر، پير صاحب پاڳارن جو مرد خليفو رهندو آيو، هي سندن پهريون مريد هو جنهن محافو ٺهرائي حضرت پير صاحب پاڳاري محافي ڌڻي کي نذرانو پيش ڪيو.
2. مسٽر غلام رسول ولد شير خان ڪيهر، زميندار ڳوٺ ڪيهر تعلقو لاڙڪاڻي ۾ پيدا ٿيو، سندس جنم 10 جولاءِ 1899ع تي ٿيو، روينيو کاتي ۾ آفيسر ٿيو، 1949ع ۾ ائگريڪلچر کاتي جو سيڪريٽري مقرر ٿيو، 1953ع ۾ ريٽائرڊ ٿي چڪو، ساڳي سال سياست ۾ آيو اليڪشن 1953ع ۾ ميمبر ٿيو، ساڳي سال ائگريڪلچر کاتي مٿان وزير ٿي رهيو، 1972ع ۾ سنڌ اسيمبليءَ جو اسپيڪر ٿيو، 1977ع ۾ سياست کان ڪناري ڪش ٿي ويو.
3. قربان علي پٽ مولا بخش ڪيهر، جنم 10 جولاءِ 1961ع ٿيو، انٽر جي بنياد تي استاد ٿي رهيو، شاعري ڪرڻ لڳو، تخلص ”قرب“ هوس. سندس هڪ چوسٽو پيش ڪجي ٿو:
جيڪر هجان حبيب جي، پيرن سندي پيزار
چنبڙي وڏي چاهه سان، پل پل ڪيان پيار
قرب ڀايان قربان چئي، بيحد بيشمار
سڄي هوند ڄمار، ائين گذاريان عجيب سان.