مڪلا شهر ۾ نه وسرندڙ واقعو
رجب مهيني جي ستاويهين (عيد) رات اچڻي هئي، شام جو محمد صفر سيٺ علي ڏانهن ويو، کيس عرض ڪيائين ته اڄ رات غلام صديق کي اجازت ڏيو ته هو مسجد ۾ مون سان رهي، ڪچهري به ڪريون، گڏ ماني کائون، نفل نماز پڙهيون ۽ عبادت ڪريون، غلام صديق سيٺ جي موڪل سان مسجد ۾ پهچي ويو، محمد صفر شهر مان سير ڪري قسمين قسمين طعام ۽ هڪ هنداڻو به خير ۾ وٺي آيو، ٻنهي ڄڻن کٽا مٺا طعام مزي سان کاڌا ۽ هنداڻي کي به نه ڇڏيو، ڍلي رات ٿي ته هنداڻي غلام صديق جي پيٽ ۾ مانڌاڻ مچائي ڏنو، هن کي لڇ پڇ ۽ بدن ۾ ٿرٿلو اچي ڪڙڪيو، هن پنهنجي ساٿي کي جاڳائي وڌو پر پاڻ هڪدم هوش وڃائي ويٺو، محمد صفر ساٿي کي مرڻينگ حالت ۾ ڏسي سيٺ ڏانهن ڀڳو، سندس در تي پهچي وڏي آواز هن کي سڏن جا هوڪرا لائي ڏنائين، سيٺ جاڳيو، ٻاهر آيو، جنهن کي رحم جوڳي آواز ۾ چيائين ته ”طال هنا غلام صديق وجان موت“
سيٺ به ڍر نه ڪئي، ٻئي بنا دير مسجد پهتا، هن کي بي ساهو ڏسي سيٺ مينهن واچ ڪري گهر واپس ٿي، غلام صديق کي گاڏيءَ تي کڻائي اسپتال پهچايو، ڊاڪٽر به هڪدم هن مٿان مڙي ويا، نيٺ هن کي جاکوڙ ڪري سرت ۾ آڻي ويا، رات اسپتال ۾ ٽڪيا، صبح جو سيٺ مريض کي پنهنجي گهر وٺي آيو، جنهن کي پنج ڏهاڙا دست ۽ الٽيون هليون، گهر وارن مسافر جي ڏاڍي خدمت چاڪري ڪئي، وقت تي دوائون به پئي کارايون، ڇهين ڏينهن چاق ٿي ويو، بيماري دوران هن جون ڇهه ڏهاڙيون سيٺ بحال رکيون، اڳتي جي لاءِ هن جو ڪم معاف ٿيو، فقط ڪارخاني جي سنڀال هن مٿان رکي وئي، چڱڀلائي واپس ٿيڻ کان پوءِ ڪجهه وقت مڪلا ۾ ترسيو.
غلام صديق والدين جي فيصلي پٽاندڙ مڪلا ڇڏي، سعودي عرب ڏانهن حج لاءِ راهي ٿيڻو هو، ان ڪري سيٺ ۽ هن جي گهر وارن کان موڪلائڻ ويو، گهر وارن هن کان روئي جدائي ڪئي، غلام صديق کي سيٺ امانت ۾ رکيل رقم 200 مزورين جا ڏوڪڙ 600 رپيا ۽ پنهنجي گهران وڌيڪ 200 رپيا، جملي 1000 رپيا ڪري هن کي ڏنائين، سيٺ غلام صديق سان بندر تائين ويو، مڪلا بندر کان لهج بندر تائين لانچ جي ٽڪيٽ هڪ ماڻهو لاءِ 150 رپيا ٿي، سيٺ لانچ وارن کي غلام صديق جي پارت ڪئي، کين پنهنجي ائڊريس ۽ فون جو نمبر به ڏنائين، لهج بندر تي پهچڻ سان خيريت جي فون ڪجو، ايستائين مڪلا بندر تي بيٺو رهيو، جيستائين لانچ جو ڏيک نظرن کان غائب نه ٿيو، ڇهين ڏينهن بندر لهج تي پير کوڙيائون، جتان وري ٻي لانچ جي وسيلي في فرد 130 رپيا ڀاڙو ڀري راهي ٿيا، ايتري ئي وقت ۾ ڪرش بندر تي اچي نڪتا، جتي ڇتي لڙائي هلي رهي هئي، هي شهر عدن ملڪ جو هڪ شهر ليکبو هو، جنگ جي ڪري ڪرش بندر تان لهي ڪرش شهر وڃڻ بدران ست ڏينهن پيادل هڻي، شيخ عثمان بندر پهتا، جيڪو يمن ملڪ جو هڪ حصو هو، اتان شوق خاطر ٽيڪسي ڪري عدن شهر ڏسي وائسي آيا، شيخ عثمان شهر ۾ ٽي ڏينهن ترسيا، هن هنڌ ڪعبي شريف جو طرف اتر پاسي هو، ٽن روزن پڄاڻان هن شهر کان ڏهه ڏينهن پنڌ هلي يمن ملڪ جي گادي صنعا شهر ۾ سهڙيا، جتي جنت مسجد ۾ رهيا، شهر ۾ ڏهه روز گهميا ۽ نمازون پڙهيائون، يارهين ڏينهن ٽرڪ کي 50 ريال ڀاڙو ادا ڪري، سعده شهر ۾ پيا، هي شهر يمن ۽ سعودي ملڪن جي سرحد تي قائم هو، پر سعودي ملڪ جو حصو هو، شهر ڏاڍو سائو ستابو، سکيو ۽ وڻندڙ هو، منجهس باغات جهجي هئي، سائو ۽ سڪو ميوو جام هو، هن وٿاڻ تي غلام صديق وارا سعودي سرحدي ملٽري جا 5 روز مهمان ٿي سندن مانيون کاڌيون، سعودي سولجر کين ”في باڪستاني، اخواني“ .......... چون پيا، ٿڪ لاهي، ٻه گڏهه 180 رپيا ڀاڙي تي ڪري نجران شهر هليا، رستو اڀڪپرو ۽ اڻانگو هو، جيڪڏهن برسات پئجي وڃي ته پوءِ نه گڏهن جو خير نه سواريءَ جي سلامتي، گڏهن جي سفر ۾ ٻه راتيون ۽ ٽي ڏينهن ڪم آيا، بنا پاسپورٽ جي ڪري مسافرن کي گڏهن واري نجران مسجد ۾ اچي ترسايو، جتي رمضان شريف جو چنڊ اکين سان ڏٺائون، پنج روز آرام ڪري جبل جهاڳڻ شروع ڪري ڏنائون، پنڌ ڪندي پنج ڏهاڙا ڪا به وَسَئن اکين نه ڏٺائون، ثمر ۾ وٽن ڦلا ۽ ڪتل ته رهي پر پاڻي موڪلائي ويو، روزا رکڻ بند ڪري ڇڏيائون، پاڻي جي پهرين ڏينهن کوٽ جي حالت اهو روز آجهاپ ڪري سفر کي رات جو جاري رکيائون، مسافريءَ ۾ اڃ ۽ پياس جي شدت جي ڪري واٽ تي محمد صفر بيحال ٿي پٽ تي ڪري پيو، غلام صديق جبل تي چڙهي هيڏي هوڏي نهاري باهه جو ڏيک ڏٺو، ساٿيءَ کي ويهاري پاڻ اڌ ميل باهه جي ڪڍ ويو، پر پوءِ اهو نظارو نا اميديءَ جي ور چڙهي ويو، وري واپس اچي محمد صفر کي دڙ، دلاسا، ٽيڪ دلجاءِ ڏيندو ساڻ ڪري هليو، پر اڳتي ٿورو پنڌ هلي ڦهڪو ڏئي زمين تي پئجي رهيو، هن کي ڇڏي ٿوهر جي جهاڙيءَ مٿان نشاني طور اڇو لٽو ٻڌي توڪل ڪري رستو وٺي ڪاهي پيو وکون وڌائيندي، سڏ پنڌ تي باهه جو ڏيک نظر چڙهيس، تڏهن ان آس جي خوشي ۾ تڪڙو تڪڙو ٿي ويو، نيٺ هن کي باهه جي روشني تي ٻڪريون ۽ اٺ نگاهه ۾ آيا، اتي واڪو ڪري چيائين، يا ابويا! انا هندي مويا معافي، انا تهبان موت“
ان آواز تي اوندهه ۾ مرد ۽ عورت بندوقون هٿن ۾ کڻي ڊوڙندا آيا، عورت مرد کي هوشيار ڪيو، ته سڏيندڙ ڌاڙيل نه آهي، پر مسڪين مسافر ٿو ڏسجي، ٻنهي سهارو ڏنس ۽ هٿن تي گهليندا پنهنجي چلهه تي آندائون، جهٽ پٽ هڪ پيالڙي قهوي جي پياريائون، ٻن منٽن بعد ساڳي پيالڙي ۾ ڍڪ پاڻي ڏنائون، ڪجهه دير ۾ چانهه جي پيالي سرڪيون ڀرايائون ۽ ڳڀو ماني جو به کارايائون، اڌ ڪلاڪ کان پوءِ اڌ پاءُ پاڻي پيش ڪيائون، ساهه سامت ۾ اچي ويو، ساٿي به ياد چڙهيو، کين عرض ڪيم ”يا ابويا! في رفيق“
جواب ۾ چيائون، ”فين هنا رفيق“ ايش اسم محمد صفدر هندي، اتي ٽي ڄڻا بندوقن سان ويا، يا محمد صفر يا محمد صفر!! مگر نه سڏ نه واڪو، ٽارچن وسيلي اڇو ڪپڙو نشان ڏسي مقرر هنڌ تي وڃي ڏسن ته اڃارو هندي پوين پساهن ۾ پيو دم کڻي، بنا گهپي جي هڪ عرب هن کي پٺيءَ کنيو، ٻئي سهارو ڏنو، ٽئين ٻنهي مسافرن جا ٽپڙ کنيا، آهستي اچي ماڳ رسيا، هن کي به مون جيان تاتي ۽ تڳائي تيار ڪيائون، بهادر ۽ همدرد بدوين جي طنبن ۾ ٽي روز رهي پيا، ٻئي مسافر هڪ ٻئي کي سنڌي ۾ ادا، ادا سڏيندا هئا، ته به بدوي عربن پڇيو ايش ادا؟ ادا ”اخواني“ کي چوندا آهيون.
مذڪور محسن بدوين کان موڪلائي، سفر جاري رکيو، هڪ ڏينهن پنڌ کان پوءِ ٻين بدوين جي طنبن ۾ اچي ڦاٿا، کين ٻڪريون ۽ اٺ هئا، مسافرن کي پنهنجن طنبن کان پرڀرو ٽڪايائون، رات پئي محمد صفر کي سمهاري، غلام صديق اٺن جي واڙي ڏانهن ويو، جتي ڪراڙو بدوي نئين ويايل ڏاچيءَ کي ڏهي به رهيو ۽ ڦر کي کير به پيو ڌارائي، ايتري ۾ محمد صفر رڙ ڪئي ته ٻن عورتون بندوقن ۽ ڪاتين سان هن کي اچي سوڙهو ڪيو، چوڻ لڳيون، هاتل فلوس؟ شفت سڪينم في موت غلام صديق ڪراڙي بدوي کي چيو، ”شفت الحرما، في اخواني موت“ ڪراڙي بدوي عورتن کي هڪل ڪري دٻايو، ”ايش في رو“ ان آواز ٻڌڻ سان عورتون ٺهه پهه هليون ويون، غلام صديق پرئي مڙس کي سفارش ڪئي، جنهن هن کي سلامتيءَ جي خاطري ڏياري، غلام صديق پنهنجي ساٿيءَ جا ڏوڪڙ پنهنجي ڪپڙي ۾ ٻڌي، سمهڻ واري هنڌ ڪجهه قدم پري پٿر هيٺان رکي ڇڏيا، اوچتو هي واهه نه هو واهه ڪاري رات قهاري بدوي ويري به اهي ۽ واهرو به اهي پنج مرد ۽ ايتريون عورتون بندوقن سان اچي ڪڙڪيون، چوڻ لڳيون ”گوم گوم هاتل فلوس“ محمد صفر چيو ته فلوس معافي، محمد صفدر وڏو هو، بار به وڏن مٿان پوندا آهن، هن مٿان چڙهي ويا، ڪجهه مهميز به چاڙهيائونس، جڏهن ته غلام صديق ننڍو هو، هن جو وارو به اچي ويو، غلام صديق بدوين قهارين کي چيو ”ابو يا فلوس معافي، في فلوس جمل وبابورا“ فلوس معافي هن کي مار نه ڏنائون، پر بدن جي تلاشي ڪري ورتائون، جهڙتي ته محمد صفدر جي به ڪئي هئائون، بدني جاچ ۾ محمد صفدر وٽان ٻه ريال ۽ غلام صديق کان ٽي ريال نڪتا، جيڪي کين موٽائي ڏنائون، پوءِ ظالم پشيمان ٿيا، بخشائڻ، ڀاڪر پائڻ، ڳلن تي چميون ڏيڻ، نڪ گسائڻ ۽ معافي وٺڻ شروع ڪري ڏنائون، ڀري رات تائين ڪچهريون ڪري، چانهه پياريائون، نيٺ وڃي آرامي ٿيا، غلام صديق اسر ويل اٿي، وجهه وٺي پٿر هيٺان ڏوڪڙن جي هڙ کڻي گودڙيءَ ۾ هڻي ڇڏي، صبح ٿيو، ته سفر جي تياري ۾ بدوين به گڏ هڪ عورت بندوق سان ڏئي مسافرن کي رستي لائڻ جي جاکوڙ ڪئي، ساڳي عورت پنهنجي بستي کان ڪافي پري گڏهه روڪي، تارا ڦوٽاري، بندوق تاڻي هڪل ڪري چيائين، ”هاتل فلوس“
مسافرن ويچارن سرڪش عورت کي عرض ڪيو ”ام فلوس معافي“ ساڳي رات وارا پنج ريال هن کي پيش ڪيائون، جنهن تي مائي بدوئڻ توبه ڀري، اهي ريال کين واپس ڪيائين ۽ معافي ورتائين. نڪ گسائي، سندن ڳل چميائين، گڏهه موٽائي، ماڳين واپس ٿي، هن جي رواني ٿيڻ تي شڪراني جا ساهه کنيائون.
هي به ته مسافر، ميرو خان جا چانڊيا هئا، خبر نه آهي مائي سان مقابلي ۾ ڪيئن هار کاڌائون، جڏهن ته سنڌ ۾ سرڪش ۽ هتي سٻاجها ثابت ٿيا.
موت جي مقابلي مان نڪري، ڌڻي تعاليٰ جا شڪرانا ادا ڪندا، رستي سان اڀاساهه کڻندا هليا، ساڳي راهه سان گاسليٽ جي دٻن سان ڀريل ٽرڪ اچي نروار ٿي، ان کي هٿ ڏئي سهاري وٺڻ جو اشارو ڪيائون، جن پڇا ڪئي ”ايش في“ کين جواب ڏنائون، ”في مڪا و مدينه“ ”انا في باڪستاني“ ٽرڪ روڪيائون، ٽرڪ جي دٻن مٿان چاڙهي ويهاريائون، کاڌو ميوو خيرات ۾ ڏنائون، ڏينهن رات سفر ڪري هڪ ڦٽل وادي ”بيشا“ تي لاٿائون، ۽ ٻڌايائون ته هو شهر ويندا، گاڏي ۾ تيل ڀرائيندا، توهان بنا پاسپورٽ آهيو، ان ڪري توهان سان گڏ پڪڙ ۾ اسان به جيل ۾ وينداسون، ان ڪري اوهان جابلو رستو وٺي هڪ روز پنڌ ڪري ڪاري جبل تي پهچندا، ان جي هيٺاهين هنڌ تي گاڏيءَ جو اوسيئڙو ڪندا، مسافرن سفر جاري رکي، رستي مٿان هڪ ٻڪري ماريل ڏٺي، جنهن مان تازو رت وهي رهيو هو، ساڳي وقت رستي تي رت جا نشان هليا ٿي، جبل جي چر وٽ پهتا، ته شينهن جي گرڻ جو آواز ٿي آيو، ان ڀؤ کان تڪڙ ۾ رستو مٽ ڪري جبل تي چڙهڻ شروع ڪيائون، محمد صفر ته تيزيءَ ۾ چڙهڻ لڳو، غلام صديق کي قدرتي نموني هڪ ٽنگ ۾ قوت نه هئي، ان لاءِ مٿي چڙهڻ هن جي لاءِ ڏاڍو اوکو هو، پوءِ به محمد صفر قسطن ۾ پٽڪي جي ڊگهه، ڇڪ ۽ سهاري سان غلام صديق کي اٽڪلون ڪري چاڙهي پار ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿي ويو، اوکيون گهڙيون ٽاري سک جو ساهه کڻي، مالڪ جا احسانمند ٿيا، منزل ڏانهن راهي ٿيا، تڙ تڪڙ ڪندا، پنڌ ڳهندا، سج لٿي اچي ڪاري روهه تي پيا، جتي جبل جي هيٺاهين پاسي ڏسي واري هنڌ تي ويهي رهيا، رات جو ٻارهين بجي گاڏيءَ جي بتين جي شعاع ۽ هارن جي آواز تي دل کي ڏڍ مليو، ٽرڪ ڦرندي رهي، هارون هڻندي رهي، نشانمبر ٿي اٿي بيهي رهيا، ٽرڪ روڪيائون، جنهن مان ٻه ڄڻا لٿا، جن چيو ”گوم گوم رجل انزر“ کين ٽرڪ مٿان چاڙهيو، هنن کي ڪڪڙ جا پڪل بند ۽ مانيون ڏنيون، ڪن ڏينهن جا بکايل ڏاڍي مزي سان کاڌائون، ڄڻ سندن عيد ٿي ، هڪ پيٽ ڍءُ ۽ ٻيو سواري سڀ مفت، ٽرڪ وارن کي دعائون ڏيندا هليا، ٽرڪ وارن سواريءَ جي سفر ۾ مسافرن کي ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون کارائيندا پياريندا هليا، چوٿين روز خميسن شهر ڀرسان ٻاهر رستي تي لاهي ڇڏيائون ۽ کين ٽرڪ جي اوسيئڙي ۾ ويهڻ جي هدايت ڪيائون، انهي ڏينهن شام جو هو واپس آيا ۽ ساڳي هنڌان کين کنيائون، هڪ ڏينهن ۽ رات سفر ڪرائي، ٻئي روز شام جو طائف شهر جي ڀرسان لاهي چيائون، ”ارقم معافي رو“.
طائف جي رستي کان وڃڻ جي منع ڪيائون، صبح جو طائف جي مسجد جي پڇا ڪري پهتا، عيد الفطر ۾ ٻه ڏينهن هئا، مسجد ۾ ڪافي کاڌو مليو، طائف ۾ پاڪستاني سفير سان مليا، جنهن کين چيو ته ڪاغذ نه ٺهندا، ان ڪري رستن سان نه هلو، وڪڙ ڪندا، جبلن سان هلندا هلو، پوءِ ڪارو روهه جهاڳي سڄو ڏينهن پنڌ ڪري، فاطمه وادي تي پهتا، جتي ڀولا جام هئا، هنن کي ڏسي وڪوڙي ويا، ، کين ڦلا ۽ ڀڳڙا ڏئي راضي ڪيائون، ساڳي هنڌ غسل ڪري، احرام ٻڌي، ٽپڙ ڪلهن تي رکي پنڌ پيا، اڌ ميل وڌيا ته هڪ باغ اچي ظاهر ٿيو، جتي عيد الفطر پڙهيائون، ان موقعي تي باغ جو ڌڻي به مڪي کان ٻار ٻچا وٺي باغ ۾ عيد ملهائڻ آيو، هو ڏاڍو مهربان ۽ سٻاجهو هو، جنهن مٿن رحم کائي، پنهنجي ٻارن کي گاڏيءَ جي پوئين حصي ۾ ويهاريو، هنن کي اڳيان رکيائين، مڪي پاڪ جي باب ابراهيم وٽ لاهي چيائين، شفت هٰذا ڪعبة الله، جتي هڪ بدوي کانئن 5 ريال ورتا ۽ هنن جي مٿي جي وارن جون چڳون وڍي، ست ڀيرا طواف ڪعبة الله ڪرايو، رات بيت الله ۾ ترسيا، صبح جو محمد کوکر سنڌي، ميمڻ حجم جي ڀر واري کان مٿو ڪوڙايو ٿي، ته حاجي احمد چانڊيو (غلام صديق جو ماروٽ) اچي مليو، هن کي گهر وٺي ويو، هو ڪيترن ورهين کان هن ملڪ ۾ آيل هو، پاڻ هڪ عرب جي باغ ۾ مزدوري ڪندو هو، سندس گهر واري ان عرب جي گهر ۾ ڪم ڪندي هئي، پٽ مڪي پاڪ ۾ مزوري سان لڳل هوندا هئا، محمد صفر ڪنهن عرب جي باغ ۾ مزوري ۾ رڌل رهيو، رات جو ڪنهن سمي واري وٽن آرامي ٿيندو هو، غلام صديق هڪ معلم وٽ روز 20 ريال تي پورهيو شروع ڪري ڏنو، شام جو محمد صفر سان ڪعبة الله ۾ گڏ نماز پڙهندو هو.
ٻن هفتن کان پوءِ غلام صديق جي معلم سان نا ٺاهي ٿي پئي، ڇاڪاڻ ته غلام صديق هر نماز جي وقت ڪعبة الله ۾ نماز پڙهندو رهندو هو، هڪ ڀيري معلم جو ڪم ڇڏي، ڪعبة الله ۾ نماز پڙهڻ ٿي ويو ته معلم هن جي ڪم ڇڏي وڃڻ تي اعتراض ڪيو، ۽ ظاهر ڪيائين ته نماز هر هنڌ پڙهڻ جائز آهي، ڪم به هتي، ته نماز به هن هنڌ پڙهڻ گهرجي، ان ڪري ڪم ڦٽي ڪري ڪعبة الله ڏانهن نماز پڙهڻ نه جڳائي، ان ڪري غلام صديق مزوري کان هٿ ڌوئي، معلم کي جواب ڏئي، راهي ٿيو، هن جو چوڻ هو ته سنڌ ۾ ٻارن ٻچن ۽ عزيزن کان وڇڙي عربستان اچجي ٿو، سفر جا ڏک ڏاکڙا ۽ درد سور سهي فقط حرمين شرفين جي زيارت ۽ نماز عبادتون ڪرڻ خاص مقصد آهي، ان کان پوءِ هن دستور ٺاهي ڇڏيو، سڄو سڄو ڏينهن ڪعبة الله ۾ رهي ذڪر فڪر ۽ نمازون عبادت ڪندي وقت گذاريندو هو، اتان ڪجهه وقت ڪڍي جنت الموليٰ جي زيارت ڪري، وري اچي ڪعبة الله ۾ قرار وٺندو هو، ان ڍنگ سان شوال ۽ ذوالقعد مهينا مڪي پاڪ ۾ گهاري، ذوالحج جي ستين تاريخ منا تي آيا، نائين تاريخ جو عرفات جي ميدان تي حاضري ڀري حج پڙهيائون، 16 تاريخ تي مدينه منور ڏانهن اسريا، جتي ڏهه ڏينهن نمازون پڙهيائون ۽ روضي ڪريم جون زيارتون پئي ڪيائون، ساڳي مهيني جي 27 تاريخ 150 ريال بس کي ڀاڙو ادا ڪري رياض شهر ۾ پير کوڙيائون، 4 محرم تي الحاسي شهر ڏانهن روانا ٿي ويا.