سيد جمال الدين بخاري
لاڙڪاڻي جي سندر ۽ سهڻي ڌرتي نه رڳو دانشورن جا سٿ پئي کڙا ڪيا آهن، پر ان سان گڏ هن سر زمين پنهنجي فطري ڪشش ۽ جاذبيت سان ٻاهرين ذي فهم ۽ دانائن ماڻهن کي ريجهائي پنهنجو ڪري ڇڏيو، جن کان اڳتي هلي جنم ڀومي به وسري وئي، اهڙا ڪيترائي ساٿي سرواڻ ٿي گذريا آهن، جن مان گهڻو هاڪارو سانگي سڄڻ ماڻهو سيد جمال الدين بخاري به اڻ مٽ ۽ اڏول ارادي جو ڌڻي ٿي رهيو.
لتاڙيل طبقي جومنطقي مبلغ، لاثاني مقرر، وفادار وڪيل، پتري، هلڪي ڦلڪي قد ڪامت وارو اندازن 50 پائونڊن جو وزن، ڪڻڪ رنگو، منهن گول، شهپر ٿلهي مشين تي، ڏاڙهي ساڳي مشين ۽ ڪئينچي جي وچ تي، ڪرڙوڍ، سنهي سنهي کنگهه، سادو، سٻاجهو، مٿي تي ٽوپي، قميص، پاجامو، مند سارو ڪڙتو، اکين تي عينڪ، لڪڻ هٿ ۾، ٻئي هٿ ڪتاب يا اخباري پرچو، سدائين پنڌ، بلاجو اديب، صحافي، انصاف اخبار جو موجد ۽ مدير، برجستو عالم، سوچ وارو سياستدان، سماجي سڌارڪ، گهڻو همدرد، فصيح بيان، برق رفتار گفتگو، راهه ويندي ڪنهن موضوع تي شل نه ڪا ڇيڙ ڇاڙ ٿئي، پوءِ پلڪن مان پهر لنگهيو وڃن، بس پنهنجي سحر بياني سان سامعين کي خاموشي ڏياري ڇڏيندڙ، هن جي شخصي قدآوري ۽ وزن جي ڪٿ سندس دليل ۽ دلائل، ڳالهائڻ ۾ رواني، جلد جوابي، لاها چاڙها، وهڪرا ويرون، نرمي نهٺائيءَ سان گڏ تندي ۽ تيزيءَ جا انبار، يارن جو يار، سڀ جو غمخوار، همدرد پوءِ به پنهنجي نعري سان سچار ”هاري مزدور منهنجو يار“ ان حالت ۾ جاگيردارن ۽ سرمائيدارن کان الڳ ٿيڻ ۾ ويرم ئي نه ڪندڙ، ڪڙميءَ ۽ ڪاميءَ جو سچو عاشق، ماريل ۽ پٿريل طبقي جو مرڻ گهڙيءَ تائين خالص نمائندو، نروار مددگار، بحث ۾ ميانه روي، اعتدالي، شائستگي ۽ سچائي سندس بنيادي اصول، دل ۽ زبان ۾ يڪسانيت، زبان کولڻ دوران هٿ جي اڇل هن جي بلاغت ۽ فصاحت ۾ گهڻو اضافو ڏيندڙ، صحيح ڳالهه، برابر ڪار، مناسب دليل، جاذب ادا ۽ طنز ۽ مزاح سندس لفظي روانيءَ ۾ روحاني جذبو ۽ جوش برپا ڪندڙ، جنهن لاءِ سامعين جو مجبور ٿي تحسين جا داد ڏيڻ، نصيحتن، هدايتن، چوڻين ۽ مثالن جي ڀرمار هن جي صداقت ۽ بصيرت جو زنده ثبوت پيش ڪرڻ، سدائين بي سهارن جي بي لوث حمايت ڪرڻ فرضي عبادت، اهو ئي اهم سبب هو، جو بخاري اميرن ۽ وزيرن جي نوازشن کان پاسيرو رهي، مسڪينن ۽ ڪنگالن جي مصيبتن ۽ دردن ۾ سڪون محسوس ڪندو رهيو، هي هئي سندس شخصيت جي مختصر خبر.
گهڻو مناسب ٿيندو، جو بخاري صاحب جي روحاني تسڪين لاءِ سندس ”رهبر“ کي هن جي قلم ۽ زبان سان نذرانه عقيدت پيش ڪيل کي ورجائي، هت جائگير ڪجي:
جناب بخاري صاحب جن پنهنجي هفتيوار اخبار انصاف ۾ 4 جنوري 1978ع تي پنهنجي ليڊر جي وفات جي سال 1931ع واري ياد ملهائڻ ۾ لکن ٿا:
رئيس الاحرار، اسلام جي شيدائي، مجاهد، مرد مومن، حريت جو دلداده، قرباني جو جوهر قابل، ڪامريڊ اخبار جو موجد، خلافت تحريڪ ۽ آزاديءَ لاءِ حريت ۽ قربانيءَ جو جذبو اڀاريندڙ، خالق ڏني هال ڪراچي جي بغاوت واري ڪيس ۾ انگريز سامراج جا ڏند ڀڃيندڙ، حضرت مولانا محمد علي ”جوهر“ جي وفات تي دنيا جي عالمن جا تاثرات:
ايڇ، جي ويلس انگريز اديب لکيو، محمد علي جي دل نيپولين، قلم ميڪاولي ۽ زبان برق جي هئي.
برنارڊ شا ۽ محمد علي جي ملاقات ٿي چڪي هئي، ”جوهر“ صاحب جن جي باري ۾ چوي ٿو ته، محمد علي جوهر کي چيم ته ڪليسا ۾ مارٽن لوٿر اصلاح آندي، اسلام ۾ اهڙي گنجائش ئي نه آهي، پر حبيب ڪريم ﷺ جن جي دعوت اسلام کي صحيح نموني پيش ڪجي، جنهن تي اتفاق ڪيوسين، سندس ملاقات پر لطف ۽ دوستاڻي ماحول ۾ رهي، جنهن جو نقش منهنجي دل تي اڃا تازو بيٺو آهي، وفات جو ٻڌي، محسوس ڪيم، ته اسلام جو هڪ وڏو زبردست ۽ پر جوش خادم هن دنيا مان اٿي ويو.
بمبئي ڪرانيڪل اخبار لکيو، ته ”جنهن ڪامريڊ انگريزي اخبار جو مطالعو نه ڪيو، ان مولانا جي اسرار کي نه سمجهو، ملڪ جو سڀ کان وڌيڪ روشن دماغ اخبار نويس هو، جنهن قلم جي ذريعي اخبار ۾ پنهنجي دل نپوڙي، ظرافت، مذاق ۽ تعريض جو دريا وهايو، اهو ڪارنامو اخبار نويسن لاءِ سدائين قابل رشڪ رهندو، سياست ۽ ان جو طريقه ڪار ۽ تحريڪن جي نقشي ڪڍڻ ۾ مولانا محمد علي لاثاني هو ۽ لاثاني رهندو.
تم یوں نہیں سمجھنا کہ فنا میرے لئے ہے
پرغیب سے سامان بقا میرے لئے ہے
بخاري صاحب لکي ٿو: حضرت مولانا محمد علي صاحب جن جي سيرت، سياسي ۽ مذهبي افڪار، اسلامي روح، جذب ايثار، قرباني، ذهانت، خطابت، خيالن جي رواني، زور، جوش، حاضر جوابي، خود اعتمادي، سڀ کان اڃا وڌيڪ شجاعت، عزت اسلام ۽ مسلمانن لاءِ قرباني جا پنهنجي شديد بيماري ۽ موت اندر گول ميز ڪانفرنس ۾ ڏنائين، سا مسلمانن جي لاءِ سدائين باعث فخر، حريت، حق گوئي ۽ بي باڪي ۾ شمار رهندي، سندس آخري حروف تاريخ سونهري باب ۾ سانڍيندي.
حضرت مولانا محمد علي جوهر صاحب جن جا آخري الفاظ:
آءُ اوهان کان در جي مستعمرات وٺڻ نه آيو آهيان، آءُ مڪمل آزادي جي عقيدي جو پابند آهيان، اڄ جنهن مقصد لاءِ آيو آهيان، سوهي آهي ته جڏهن آءُ پنهنجي ملڪ موٽي وڃان، تڏهن آزادي جو منشور منهنجي هٿ ۾هجي، آءُ غلام ملڪ ۾ موٽي وڃڻ نٿو گهران، مون کي هڪ غير ملڪ ۾ جنهن کي آزادي جو شرف حاصل آهي، غربت جو موت منظور آهي ۽ جيڪڏهن اوهان مون کي آزادي نه ڏيندا، ته پوءِ مون کي هتي قبر جي جاءِ ڏيڻي پوندي.“
توحید توبہ ہے کہ خدا حشر میں کہہ دے
یہ بندہ دو عالم جسے خفا میرے لئے ہے
حضرت مولانا صاحب جن فرمائيندا هئا، ته مذهب فقط عقيدو ۽ رسم جو نالو نه آهي، منهنجي آڏو زندگي جي حقائق جو ترجمان آهي، منهنجي نزديڪ تهذيب، معاشرتي نظام ۽ زندگي جو اميد افزا مستقبل آهي، اسلام انهي ڳالهين جو مجموع آهي.
ہر رنگ میں راضی بہ رضا ہو تو مزا دیکھ
دینا ہی میں بیٹھے ہوئے جنت کی فضا دیکھ
ہے نست۔ارباب۔ وفا صبر و توکل
چہوٹے نہ کہہ ہاتھ سے دامن رضا دیکھ
دست رہے غربت میں اکیلا تو نہیں تو
بطحا کہ مھاجر کا تو نقش کف پا دیکھ
اللہ کے بانکوں کا بھی ہے رنگ نرالا
اس سادگی پہ خون شہدا دیکھ۔
ڪراچي خالق ڏني هال ۾ مئجسٽريٽ آڏو تقرير ڪندي حضرت مولانا صاحب جن فرمايو، ته اسلام ۾ هڪ الله تعاليٰ جي بادشاهي تسليم ٿيل آهي، جا غير مشروط، غير منقسم ۽ غير منتقل آهي، جيڪڏهن هندستان جي مسلمانن وٽ حڪومت کان تصفيه ڪرڻ لاءِ ذري برابر ميسر طاقت هجي ها، ته احڪام اسلامي جي مطابق حڪومت جي خلاف، جهاد جي اعلان ڪرڻ تي هو مجبور ٿين ها ۽ هن قضيه خالقڏني هال بجاءِ ٻئي ڪنهن هنڌ رهجي ها، مسلمانن کي هجرت ڪرڻ کپي، جتي انهن جي مذهبي عقيدن کي ڪو ستائڻ ۽ پريشان ڪرڻ وارو نه هجي.
نہ پیروی قیس نہ فرہاد کرینگے
ہم طرز جنون اور ہی ایجاد کرینگے
”مون ۽ منهنجن ساٿين جنهن تحريڪ کي کنيو آهي ۽ تيز ڪيو آهي، ان کي اسين ڄاڻون يا اسان جو خدا، حيرت انگيز ڳالهه ته اسين دنيا جي موجوده ذهنيت کي ڦيرائي، نئين سر خلافت راشده ڏانهن ڪرڻ چاهيون ٿا، سڀ مسلمان وري هڪ ڀيرو خلافت ڪميٽين کي پاڙن، ڳوٺن، ضلعن، پرڳڻن، ملڪن ۽ بر اعظم سان هلائيندا خلافت جو مرڪز خلافت راشده تائين وڃي پهچايون ۽ يورپ جي ملڪن، خاص ڪري اسلامي ملڪن کي ملوڪيت پرستي جي قبضي کان ڪڍي، آزاد ڪرڻ چاهيون ٿا، اهڙو جذبو اسلامي دنيا ۾ ڦهلائڻ گهرون ٿا.
دور حیات آئے گا قاتل قضا کے بعد
ہے ابتدا ہمارے تیری انتہا کے بعد
تجھ سے مقابلے کی کسے تاب ہے ولے
میرا لہو بھی خوب ہے تیری خفا کے بعد
قتل حسین اصل میں مرگ یزید ہے
اسلام زندہ ہوتا ہے ہر کربلا کے بعد۔