جائزو
سنڌي قوم جي ساهٽين ۽ سگهارن مان ڪي ٻه چار مانوارا سنڌي تعليم جي واڌاري لاءِ پنهنجا وس ۽ وٿ گهور ڪري سنڌي ماڻهن کي سکيا سان سينگاري ويا، جن ۾ وڏي شان مان وارا حسن علي آفندي صاحب، سيد الهند و شاهه صاحب، مير غلام محمد ٽالپر صاحب، نور محمد لاکير وڪيل صاحب وغيره هئا، جيڪي سنڌي قوم جي دلين مٿان خير جي سهڻن نالن سان دائمي ڇانيل رهندا اچن ٿا، البت ٺٽي سجاول واري سيد عبدالرحيم شاهه سنڌو ڌرتي جا سوين ايڪڙ زرعي زمين تعليم جي واڌاري لاءِ غير سنڌين کي وقف ڪري، سنڌ واسين کي سيکت ڏئي لاڏاڻو ڪري ويو.
سنڌ وڃي سورن ۽ پورن جا ويچار ونڊيندي، نبيرو ڪجي ٿو، ته اسان جي سنڌو متارن ۽ مالوند ماڻهن جي گهڻائي اڃا ايڪو يهين صدي ۾ تعليمي ڦهلاءُ ۽ واڌاري جي سوچڻ لاءِ تيار ئي نه ٿي آهي، لکين پرائمري سنڌي استادن به سنڌي ٻارن کي نه پڙهائڻ جو سُنهن کنيو آهي، ساڳي وقت سنڌي سياستدان سنڌ جي يڪجهتي، ايڪتا ۽ ٻڌيءَ کي ونڊ ڪري پاڻ مان ڪيترائي ننڍا ننڍا جٿا قائم ڪيا آهن، ۽ سنڌ جي هيڪڙائي ۽ مرڪزي سگهه کي ٽڪرن ۾ ڦانڊي ڇڏيو آهي، جنهن سان سنڌ جو گڏيل ۽ مرڪزي نشان ۽ سڃاڻپ کي ڪاپاري ڌڪ رسيو آهي.
سنڌ جي تعليم جي لاءِ خيراتي عام ڦهلاءُ ۽ واڌاري بدران جانور ۽ پکي ويڙهائڻ، جانور ڀڄائڻ، تاش کيڏڻ، ولايتي پاڻي مهانگي ملهه وارو ڪم آڻڻ يا ديسي خماري ٻوٽين کي گهوٽي پيئڻ يا ڦوڪڻ ۽ دونهان ڪڍڻ ۾ دولت گنوائڻ ۽ لٽائڻ ۾ ڪوڏيا آهن، يا ته غير جنس جي ذاتي خفت ۽ هوس ۾ شاهوڪاري کي تيلي ڏئي خودڪشي ڪئي وڃي ٿي، جن مان زميندار علي محمد ابڙو به هڪڙو هو، جنهن پنهنجي دولت ذاتي خفتن ۾ لٽائي ۽ اڏائي ڇڏي، پر سنڌ جي تعليمي ڀلائي بهتري ڏانهن وک وڌائڻ لاءِ تيار نه ٿي سگهيو.
جڏهن به سماج جو ڪو ساهيٽو ۽ ساهه ست وارو ماڻهو جهان ۾ پڌر پٽ عشقانا ذوق، شوق شڪار منجهه گرفتار ٿي پوي ٿو، ته ان مانڊاڻ سان ڄڻ براين جو ڪارخانو کلي پوي ٿو، ان حساب سان هوس لذت جي رسم عام ٿي وڃي ٿي، جنهن ڪري سرندي ۽ ڏوڪڙ پئسي وارو ماڻهو انهي پيروي ۾ وهي وڃي ٿو، محترم علي محمد ابڙو به ان عيش عشرت ۾ سنڌ کان ٽپي پنجاب ياترائون ڪندو رهيو، هن کان پوءِ اڳتي هلي سندس فرزند شمن خان ابڙو به والد جي پيروي سان پنجاب جا دلپسند دورا ڪندو رهيو.
لاکي گهراڙي جي اولاد:
هن کي اٺ پٽ پيدا ٿيا، جن جا نالا هئا:
انڙ
ميڻائي
موندا
لوٺا
وريار (ورياهه)
سونڍا
اکو
ڦل
لاکي ذات مان راڌڻ ذات به وجود ورتو، راڌڻ کي ٽي پٽ پيدا ٿيا.
ديدڙ
گجڻ
هوٿي يا هوتي
گجڻ کي هالي نالي هڪ پٽ ڄائو.
لاکا ذات:
هي نيات سنڌ، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جي سماٽي سٿن مان هڪ هاڪاري، نه ڊر ۽ سورهيه چئي وڃي ٿي، هي لڇ سما قوم جي اهم شاخ آهي، ساڳئي وقت لاکا سورهيه ۽ سرويچ ذات هجڻ سان گڏ ملڪي معاملات ۽ ديس دانائي ۾ ڏاڍا سڄاڻ ۽ باخبر رهن ٿا. ()
22 نومبر 1820ع تي ٽاڊ انگريز راجستان جو ليکڪ پيپار پرڳڻي ۾ ويو، جتي وڃي هو بيان ڪري ٿو:
لاکوڦولاڻي ريگستان جي هڪ وڏي حصي مٿان ڄمت رکي ٿو، انهيءَ ميدان کان هند ي سمنڊ تائين سندس حملن کي ڪو به روڪي نٿو سگهي، اهڙين ڪامياب ڪاررواين جي ڪري پنهنجي خطي ۾ نشانبر رهي ٿو، کيس سدائين سوڀون مليون، ڪڏهن به هار ۽ شڪست جو منهن نه ڏٺو آهي، هن جي سرويچي ۽ ساراهه جا گيت لوڻي ندي کان سنڌو ندي تائين ڳائجن ٿا.()
سنڌ جو شاهه سائين به هن جي واکاڻ ۾ فرمائي ٿو: ()
جاڳو جاڙيجا! سما سک م سمهو
پسو آن پاريا لاکو ٿو لوڙيون ڪري
ٽاٽونڪين پلاڻ سدا هڻن کوکرا
لاکي لوڙائن جا اهڙا ئي اهڃاڻ
ڏيئي تڳن تاڻ ڪوڪ ڪاريندا ڪڇڙي
ريٻارڻ! ريجهاءِ لاکو نولاٽين سين
سائو مانَ سندياءِ ٺٺ مٽائي ٺاڪرو
لاکا لک سڄن ڦلاڻي ڀير ٻيو
جنهن ڀر راڻا راڄيا ڪوٽن منجهه ڪنبن
جنهن جو جاڙيجن ستي سنچو نه لهي.
جاڙيجا ۽ سما سنڌ جون بي ڊپيون ۽ حڪمران ذاتيون ٿي گذريون آهن، هنن سنڌ مٿان حڪومت ڪندي به پاڙيسري ڪڇ ملڪ ڏانهن هلان ۽ حملن جو ٻارڻ ٻاري ڏنو، نيٺ ڪڇ مٿان راڄ ڌانيون ۽ بيٺڪيون کڙيون ڪري، حاڪم ٿي ويا، وري ڪڇ ملڪ هٿ ڪري سوارشٽر ڏانهن ڪاهه ڪري ويا، جتي به هنن پنهنجون حڪومتون قائم ڪري ورتيون.
اهڙين دلير ذاتين سان ڀٽائي سائين مخاطب ٿيندي، کين خبردار ڪري ٿو، ته توهان جي ڀرپاسي ۾ لاکا ذات جو ڦلاڻي لاکو حملا ڪندو رهي ٿو، هن جي ويجهن پرڳڻن ۾ ڦر ۽ لٽ جاري آهي، تنهن ڪري چوڍا ۽ جاڙيجا قبيلا توهان هن جي قهري ڪاررواين کان هوشيار رهو، متان هو توهان مٿان به ڪڙڪي نه پوي، لاکو ڦلاڻي وڏو سورهيه آهي، ٻيا لکين لاکا ذات وارا جوڌا ۽ پهلوان ڇونه هجن، پر لاکي ڦلاڻي مٽ ۽ برابر نٿا ٿي سگهن، هن جي بهادريءَ جي ڊپ کان ڪيترائي راجائون پنهنجن قلعن ڪوٽن اندر مضبوط هوندي به ڏڪن ڦرڪن ٿا، ساڳئي وقت جاڙيجن جهڙي دلير ذات به هن کان ڪن هڻي ٿي، لاکي ڦلاڻيءَ جي ڀؤ کان رات جو ننڊ به سک سان نٿا ڪري سگهن، ساڳئي وقت هو ٻين ڌاڙيلن جي ڀيٽ ۾ بي ترس ۽ بي وڙو به نه آهي، ان ڪري سنڌ جو سرتاج شاعر ڀٽائي سائين ڪڇ ملڪ جي هڪ مالدار شاهوڪار عورت ريٻاڙي ذات کي مشورو ٿو ڏي، ته لاکي ڦولاڻي ڏانهن وڃي نڪر کيس آزيون نيازيون ڪر، ته هو توکان تنهنجون ٻڪريون، رڍون وغيره نه ڦريندو ، لاکا ذات سنڌ ۾ وڏي انگ ۾ رهي ٿي، ضلع لاڙڪاڻي جي قنمبر تعلقي ۾ ڪافي کان گهڻا لاکا رهن ٿا، جن جي وچور هيٺ آڻجي ٿي.
ڀائيندو لاکو ڳوٺ قنمبر تعلقو گهر 90
پير محمد لاکو ڳوٺ قنمبر تعلقو گهر 14
رب رکيو لاکو ڳوٺ قنمبر تعلقو گهر 50
قنمبر شهر ۾ لاکا گهر 250
موندر لاکو نصير آباد تعلقو گهر 11
نصير آباد شهر گهر 35
يارو ديرو ڳوٺ گهر 11
جملي گهر: 461
لاکا ۽ کچي ذاتين جو سماجي رشتو:
چتور جي راجا لاکي پنهنجي حياتيءَ ۾ ننڍي پٽ موڪل کي پنهنجي تخت تي ويهاريو، راجا موڪل لاکي کي ٽي پٽ ۽ هڪ نياڻي لال ٻائي نالي ڪُل چار ٻار هئا، لال ٻائي سونهن ۽ سوڀيا ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئي، راجا موڪل پنهنجي ڌيءَ جو سڱ هڪ کچي سردار گاگرون کي هڪ شرط تي شادي ڪري ڏنو، ته هر ڏکي وقت ويل سهرو ۽ ڄاٽو هڪ ٻئي جي واهر ۽ سهڪار ڪندا رهندا.
هڪ لڱا سردار گاگرون جي پٽ ڌيرج کچي مٿان رياست جي مالوا جي راجا فوجي چڙهائي ڪري ڏني، راجا موڪل لاکي وچن پٽاندڙ پنهنجي ڏهٽي جي آئي مهل واهر نه ڪري سگهيو، ڇاڪاڻ ته هو خود ”مڌريا جي وڙهاند“ ۾ وڪوڙيل رهجي ويو، ان لڙائيءَ ۾ راجا موڪل لاکو پنهنجن چاچن جي مقابلي ۾ مارجي چڪو.
کچي ذات:
کچي ذات راجپوت چوهاڻ خاندان مان پڻ هڪ لڇ آهي، چوهاڻ راجپوتن جا 24 پاڙا آهن، جن کي نالي وار هيٺ بيان ڪجي ٿو: ()
چوهاڻ
هر
سوني گرا
کچي
ڏيوڙا
پبسيا
سخورا
گوئوال
ڀڌوڙيا
نرڀاڻ
مالاڻي
پوربيا
سور
مدريجا
سنڪريچا
ڀوريجا
پاليچا
يسرا
ڪچيرا
روسيا
چندو
نڪمڀ
نڀاور
بنڪٽ
سنڌ ۾ کچي ذات چڱي حد تائين هوندي، پر ضلع لاڙڪاڻي ۾ گهڻي کان گهڻا لاڙڪاڻي شهر جي محلي علي گوهر آباد ۾ وسن ٿا، باقي ٿوري آبادي محلي ڪوثر مل، محلي الهه آباد ۽ دڙي محلي ۾ رهي ٿي، ان کان سواءِ تعلقي لاڙڪاڻي جي ڳوٺ ننڍا ڦل، تعلقي ڏوڪري ۾ فريد آباد ڳوٺ، تعلقي قنبر ۾ لشڪري ٽپال ۽ گهوگهاري ڳوٺن ۾ آباد آهن، تعلقي شهدادڪوٽ جي قبي سعيد خان ۾ رهن ٿا، کچي ذات سنڌ اندر امن پسند ۽ سٺي زندگي گذارڻ جو ڏانءُ رکي ڄاڻي ٿي.
بوهي ذات:
هي ذات اتر هندستان مان لڏي آيل مير بحر نيات چئي وڃي ٿي، هن سمي ڏکڻ ڀارت بمبئي ۾ وڏي عدد ۾ رهي ٿي، ڪيهر ذات وارن جو ٿڙ به بوهي گهراڻو آهي، گجرات ۾ بوهي ذات وارا پاڻ کي راجپوت چوائڻ گهرن ٿا، سندن پونيئر راجپوت ڪوٺائڻ ۾ ڪا به هٻڪ نه ٿا ڪن، ساڳئي وقت بوهي اتر پرديش ۽ لکنوءَ ۾ به گهڻي شماري ۾ ڳڻيا وڃن ٿا، هتي جا بوهي 9 پاڙن ۾ ڦانڊيل آهن.
بکر
ماڇي
ڀاٽيا
مالي
گاڏهي
ميلا
گوهه
پوربيا
ڪار
راهيا ذات:
سنڌو درياءَ ۽ ستلج درياءَ جي ماٿرين ۾ ڳتيل رهندا آهن، راهيا ذات کي يوناني دانشورن پنهنجي قلم سان ”راهي ذات“ لکيو آهي.
چوڍا سما:
”تاريخ ڪاٺياواڙ“ پٽاندڙ سنڌ ۾ سما چوڍا ۽ جاڙيجا ذاتيون وڏي طاقت واريون هيون پر سنڌ مٿان حڪومت چوڍا سما ڪندا هئا، ان دور ۾ ڪڇ جو علائقو هاڪڙي درياءَ جي آبياري جي ڪري سرسبز ستابو رهندوهو، هندستان ۽ سنڌ جي حاڪمن جي لالچي نگاهن جو هي پرڳڻو شڪار رهندو هو، ان ڪري سنڌ جي حڪمرانن چوڍا سما ڪڇ مٿان جنگ جا ڪارا ڪڪر کڙا ڪري ڇڏيا، هنن ڪڇ جي چڙهائيءَ دوران سنڌ جي جاڙيجن کي به عارضي مددي طريقي سان پنهنجي فوج ۾ ڪم آڻيندا رهندا هئا، آهستي آهستي هن آباد خطي مٿان سما بيٺڪيون کڙيون ڪري، دائمي ٿاڪ ڄمائي ويا، ان ريت ڪڇ جا والي ٿي ويا.
چوڍا سما گهراڻي جي حڪمراني هوس مطابق اقتداري وڌاءَ واري خواهش جي ڪري کين ڪڇ ملڪ ۾ به سڪون سان ويهڻ نه آيو، ان پر هو سوراشٽر ملڪ ڏانهن سرندا هليا، سوراشٽر کي ”سورٺ“ ۽ ڪاٺياواڙ به چوندا هئا، ان سمي هن ملڪ جا پراڻا رهاڪو ولاڀائي، والا، ڄيٺوا، چوڙا، اهير، ريٻاڙي، مير، ڪولهي ۽ ڀيل ذاتيون هئا.
چوڍن سمن سوراشٽر ۾ پنهنجي رهائش اختيار ڪئي، ان دوران سوراشٽر ۾ ولاڀائي خاندان جي بادشاهي هئي.
ولا ڀائي خاندان:
سڪا نندا گپتا بادشاهه 470ع ۾ مري ويو، سندس سپهه سالار ڀتارڪا سوراشٽر ملڪ ۾ حڪومت جو اعلان ڪري، ولا ڀائي خاندان جو بنياد رکيو، سوراشٽر ۾ ”ولا ڀائي ننگر“ تيار ڪرائي، گادي جو شهر ڪيائين، ولا ڀائي سورا شٽر ۽ گجرات ۾ پٿريل هئا، هي ذات گهڻائي سان گڏ بهادر به هڪ هئا.
مذڪور خاندان سٿين قوم جي هڪ شاخ هو، سٿين کي جت قوم چيو وڃي ٿو، ڪي ليکڪ سٿين کي راجپوتن ڄيٺوا ۽ چوڙا هڪ ٿڙ جون لامون آهن، سٿين دري سيهون کان ٿيندا، وچ ايشيا مان چڪر لڳائيندا، هندستان ۾ داخل ٿيا، ڪشمير ۾ ديرو ڄمائي ويٺا، جتان پنجا ب ۾ آيا، سنڌ ۾ لنگهي، ڪڇ کان سوراشٽر ۾ حڪومتون ٺاهي ويا، هن قوم سوراشٽر ملڪ ۾ ”سريننگر ڳوٺ“ کڙو ڪيو، ولا ڀائي بادشاهه مان آخري حاڪم وليرام ٿيو، جنهن پنهنجي ڀيڻ چوڍا سما ذات جي لٺ سردار کي شادي ڪري ڏني، پاڻ ري اولاد جي حيثيت سان وفات ڪري ويو، ملڪ جي وزيرن ۽ اميرن يڪ راءِ فيصلو ڪري، راجا وليرام جي ڀاڻيجي چوڍي سمي راءِ چند کي ولاڀائي شاهي گهراڻي جو تاج پهرائي، سوراشٽر جي گادي وانٿلي تي ويهاريو، ان ريت 875ع ۾ راءِ چند سوراشٽر ملڪ ۾ چوڍا سما خاندان جو بنياد وڌو، جيڪو 32 سال حڪومت ڪري 907ع ۾ ديهانت ڪري ويو، جنهن کان پوءِ هن جو پٽ وشو راهه چوڍا سمو ملڪ جو والي رهيو، والا ڀائي خاندان جي زوال سان ڄيٺيون ۽ چوڙن زور وٺڻ شروع ڪيو، 875ع ۾ چوڍا سما ولا ڀائي شاهي جا وارث ٿي، اڀريا، جن جي حاڪميت کي ڄيٺون ۽ چوڙن دل سان تسليم نه ڪيو.
ڄيٺوا ۽ چوڙا:
ٻنهي ذاتين جون لامون هڪ ٿڙ مان هيون جيڪي سڪا ۽ سٿين قومن جو بنياد آهن، ولاڀائي به سندن خاندان هو، جن جي حڪمرانيءَ جي سج لهڻ تي چو ڍاسما حڪمران ٿيا، جن جي ڄيٺو ا توڙي چو ڙا خلاف رهيا.
ڌرين جي ڇڪتاڻ هلندي رهي، ان ڪري چوڍا سما سنڌي جا ڙيجن جي مدد سان ڪٽڪ چاڙهي ڄيٺن کي گهملي مان زوري ڀڄايو، ڄيٺوا گهملي مان نڪري ڇا يا هليا ويا، جتان نڪري ڌنڪ پهتا، ڌنڪ ۾ ڄيٺوا ۽ چوڙا گڏ رهنداهئا، سندن هڪ ٻئي سان ڏاڍو گهرو سٻنڌ هوندو هو، ڪجهه وقت کان پوءِ چوڙا ڌنڪ ڇڏي آکا ۾ اچي آباد ٿيا، اتان به نڪري پرڀا پتڻ ۾ رهڻ لڳا، سورا شٽر ملڪ ۾ چوڙن جي حڪمراني دوران پرڀا پتڻ سندن پراڻي گادي جو شهر هو، جتي ڀيل برادري يڪ راءِ فيصلو ڪري، ونراج چوڙي کي گجرات جو راجا بنايو، جيڪو ڪجهه سمو حڪومت هلائي مري ويو، چوڙا خاندان جو آخري حاڪم سماٽ سنيها پنهنجي ڌيءُ هڪ سولنگي سردار کي شادي ڪري ڏني، جنهن مان مولراج سولنگي پيدا ٿيو، هن جي پالنا پرورش ناني ڪئي ، جنهن پنهنجي جيئري ڏهٽي جي حق ۾ گجرات جي راجا ٿيڻ جي راءِ ڏني ، پاڻ ري اولاد مري ويو ، راجا جي راءِ پٽاندڙ مولراج گجرات جو والي ٿيو.
مولراج سولنگي گجرات جي چوڙا خاندان جو وارث ٿيو، جيئن ته چوڙن ۽ چوڍا سمن جا پاڻ ۾ تر سنوان نه هئا، ان ڪري مولراج چوڍا سمن سان تڪرار به ورثي ۾ پلئه پاتو، چوڍا سما گهراڻي جو راجا راءِ گهراڙو سومناٿ مندر جي ياترين کي تنگ ڪندو هو، مولراج مندر جو رکپال هو، هن کي ائين ڪرڻ کان موڙڻ جي گهڻي ڪوشش ڪئي وئي، پر هو پنهنجي ارڏائپ مٿان اٽل رهيو، ان لاءِ مولراج سوراشٽر تي ڪاهي ويو، هن کي قيد ڪيائين، نيٺ ياتيرين کي نه آزارڻ جو هن کان انجام وٺي، کيس آزاد ڪري ڇڏيائين، 982ع ۾ راجا راءِ گهراڙو وفات ڪري ويو، سندس پٽ راجا ڪاوت چوڍا سمو وانٿلي جو والي رهيو.
وير رام ديو پرمار راجپوت راجا هو، ڪاٺياواڙ جي ڏکڻ ڪناري کان پري جعفر آباد ڀرسان ”شيال ٻيٽ“ مٿان حڪومت ڪندو هو، راجا وير رام ظالم حاڪم هو، پنهنجي ڀر وارن راجڪمارن کي ڊوهه سان ڦاسائي پڃرن ۾ بند رکندو هو، ائين ڪرڻ سان هن کي مزو ايندو هو، 36 راجڪمار هن جا قيدي هئا، وير رام شهزادي ڪاوت کي پرڀا پتڻ واري پاڻي ۾ ٻيڙي تي ملاقات ڪرڻ جي بهاني، قيد ڪري ڇڏيو، اهڙي ريت ستٽيهون راجڪمار پڃري ۾ قيد ٿي چڪو.
شهزادي ڪاوت چوڍا سمي جي قيدي ٿي پڃري ۾ بند ٿيڻ جي خبر هن جي مامي راجا وليجا، رياست تلاجا جي والي کي پئي، تنهن بنا دير راجا وير رام مٿان ڪاهي ويو، جنهن کي قتل ڪري، ڪاوت کي آجو ڪيو، راجا وليجا جو اوچتو پير جو ٿڏو ڪاوت کي لڳي ويو، جنهن انهي ٿڏي کي سخت بي عزتي ڄاتو، وقت گذرڻ سان، هي چيترا سار ڏانهن ڪاهه ڪري ويو، جتي ناشڪر ڀاڻيجي 1003ع ۾ محسن مامي کي پورو ڪري ڇڏيو، راجا ڪاوت پنهنجي موت مري ويو، سندس پٽ راءِ ڏياس تخت ڌڻي ٿيو.
گجراتي راجا مولراج سولنگي سوراشٽر تي ڪاهي ويو، راجا راءِ ڏياس جهونا ڳڙهه ڀڳو ٿي ويو، پر اهو اپرڪوٽ وٽ پڪڙجي پيو، کيس مارايو ويو، ساڳي سال 1010ع ۾ سوراشٽر تي هن پنهنجو گورنر مقرر ڪري، گجرات واپس ٿي ويو.
راجا راءِ ڏياس جي راڻين مان هڪ راڻيءَ محلات مان پنهنجو ننڍو پٽ ساڻ ڪري اهيرا امير ديويات وٽ پناهه ورتي، راجا مولراج سولنگي راجا راءِ ڏياس جي نسل ختم ڪرڻ لاءِ پنهنجي هڪ امير کي مقرر ڪيو، ته هن جي پٽ کي ڳولهي ختم ڪيو وڃي، سولنگي امير، اهيرا مير ديويات وٽ پيري سان وڃي پهتو، هن کي حڪم ڪيائين ته نو گهمان چوڍي سمي شهزادي کي ظاهر ڪر، هن ڇا ڪيو جو پنهنجو پٽ سام جي عيوض حاضر ڪيائين، امير سولنگي، اهيرا امير کي حڪم ڪيو ته تلوار سان انهي ڇوڪري جو سر قلم ڪر، هن بنا دير پنهنجي پٽ کي قتل ڪري وڌو، پر اهيرا امير کان اهڙو دل ڏاريندڙ واقعو ڪهڙي نموني ٿو وسري!
وقت گذرڻ کان پوءِ اهيرا امير هڪ سٽ سٽي، پنهنجي ڌيءُ جي شادي ڀائپي ۾ ڪرائڻ جي ڪوٺ ڏني، تنهن جشن ۾ سولنگي امير کي به دعوت ڏني وئي، جيڪو پنهنجي اٽالي سان اچي شريڪ ٿيو، هن رٿا بندي پٽاندڙ سولنگي امير ۽ سندس اٽالي مٿان حملو ڪرائي، سڀني جو ڪم پورو ڪري ڇڏيو، پوءِ شادي ڌام ڌوم سان ملهائي ڇڏيائين.
ان ريت امير اهيرا ديويات راجا راءِ نوگهان کي وانٿلي جي تخت تاج جو مالڪ بنائي، وري چوڍا سما قوة جو سوراشٽر ۾ ڌاڪو جاري ڪرايو.
ديويات اهيرا پنهنجي ڌيءُ جيئل ڪنوار ۽ گهوٽ کي سنڌ ڏانهن شادي جي جشن ملهائڻ لاءِ موڪليو، ان دور ۾ سنڌ جو حاڪم همير سومرو هو، جنهن جيئل ڪنوار کي ڏسي، مٿس موهت ٿي پيو، چرين جي حد تائين پهتو، هن جي هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳو رهيو، اها ٻاٻور راجا نوگهان جي ڪنين پيئي، جنهن سنڌ مٿان چڙهائي ڪرائي، همير کي زير ڪرايو، ان ريت جيئل ڪنوار ۽ گهوٽ کي هٿ ڪرائي، اهير امير ديويات کي واپس ڪري، پنهنجو احسان لاٿو.
چوڍا سما جو پڇاڙڪو حاڪم راءِ ماند ليڪ هو جنهن سلطان محمود بيگڙي اڳيان 1470ع ۾ اسلام قبوليو، ان لاءِ کيس ”خان جهان“ جو لقب عطا ٿيو، جهونا ڳڙهه مٿان مصطفيٰ آباد نالو ڌريو ويو، سوراشٽر علائقي کي سورٺ سڏيو ويو، خان جهان جي پٽ کي مينگرول جي ڀرسان جاگير بخشش ڪئي وئي، خان جهان احمد آباد ۾ رهڻ لڳو، جتي پڇاڙي جا پساهه پورا ڪيائين، کيس احمد آباد جي بازار واري ماڻڪ چونڪ ۾ آخري جاءِ ڏني وئي، چوڍا سما اڇا وانٿلي ۾ ناليري حاڪمن جيان گذارين ٿا، چوڍن ۽ لکٽين (لکتارن) جي قبيلن 17 صدي جي منڍ ۾ پاڻ اشتراڪ ڪري ڇڏيو.()
گوهيل ذات:
هي نيات راجپوت ٿڙ جي هڪ شاخ آهي، هي لام قديم بادشاهه والا ڀائي خاندان مان پڻ هڪ لڙهي آهي، هي ذات وارا ماڻهو هندستان جي سوراشٽر پرڳڻي ۾ اچي آباد ٿيا، پر 1240ع ۾ راٺوڙ قوم هنن کي سوراشٽر مان زوري ڌڪي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو، جتان نڪري سدائين مارواڙ کي وسايائون.
جاڙيجا ذات:
سنڌ مٿان حڪمران چوڍا سما هئا، هو سنڌ ڇڏي ڪڇ ۽ سوراشٽر ۾ پنهنجون بيٺڪيون ٺاهي ويا، ان ڪري سنڌ نڌڻڪي ٿي چڪي، جاڙيجن لاکي گهراڙي کي پنهنجو سردار ڪري ورتو، جنهن اڳتي هلي ڄام جو لقب ڌريو، هن جي مرڻ بعد سندس پٽ انڙ گادي ڌڻي ٿيو، جنهن کي پنهنجا ڀائر قتل ڪري، ڪڇ ڏانهن ڀڄي ويا.
جاڙيجا سمن کان پوءِ سنڌ ۾ وڏي قوت هئا، جن ڪڇ ۽ سوراشٽر ملڪن ۾ سمن جي جنگي مدد ۾ ونگارون وهندي، منجهن حڪمراني جي خواهش پيدا ٿي، پوءِ جاڙيجن ڪڇ ۽ سوراشٽر ۾ پنهنجون حڪومتون ٺاهي ورتيون.
1313ع ۾ جاڙيجن سمن جي مدد ۾ سوراشٽر ملڪ اندر ڄيٺيون کي جنگ ۾ گهملي مان زوري ڀڄايو، ان ريت سوراشٽر سمن کي فتح ڪري ڏنائون، تنهن کان پوءِ جاڙيجن واپس ٿي، ڪڇ ۾ اچي پنهنجون سرداريون ٺاهي ورتيون، ڄام همير جاڙيجي کي 1535ع ۾ قتل ڪيو ويو، ان ڪري ڄام راول هالا ڪڇ مان نڪري ويو، پوءِ هن سوراشٽر تي هلان ڪئي ۽ سوڀارو ٿيو، هن پنهنجي ڄمت کي وڌائڻ شروع ڪري ڏنو، ان پر هو گوندل، ماليا، مورو، نوان ننگر، راڄ ڪوٽ، درال وغيره رياستن کي زير ڪري چڪو، 1540ع ۾ پنهنجي قائم ڪيل بيٺڪيت کي ”هالا وند“ سڏيو، ۽ هتي دائمي ٿاڪ اختيار ڪيائين، ڄام راول هالا جي پوين پاڻ کي ”هالاڻي“ چوائڻ شروع ڪيو، جاڙيجن جا ڪيترا پاڙا رياست نوان ننگر جي چوڌاري ڄمت ڪري ويا، سوراشٽر جو اتر اولهه وارو حصو ”هالار“ سڏجڻ ۾ آيو، (سنڌي جاڙيجن سنڌ جي هالار جبل جي تشخص کي پنهنجي خانداني نالن سان سوراشٽر ۾ رهي بحال رکيو اهو سنڌ سان محبت جو چٽو مثال آهي) سوراشٽر جي ڏکڻ حصي ۾ به ڪا هي پيا، ان ريت راج ڪوٽ رياست به هٿ ڪري چڪا، 1616ع نوان ننگر رياست جي والي ڄام جئسا جي جاڙيجي گجرات ۾ مغل بادشاهه جهانگير جي دعوت ڪئي، هن جي وفات تي 1624ع ۾ ڀائيٽو ڄام لاکا جي گادي ڌڻي ٿيو، ڄام لاکاجي بعد ڄام ملجي ملڪ جو والي ٺهيو، هي بنا اولاد مري ويو، 1661ع ۾ ڀاڻس راءِ سنگجي حاڪم ٿيو، سندس ڀاڄائي ڏير خلاف گجرات جي مغلي گورنر قطب الدين کي فرياد ڏني، جنهن نوان ننگر مٿان ڪاهي ڄام راءِ سنگجي کي ماري، رياست مغل شاهي سان ملائي ڇڏي، هن جو پٽ ڄام تماچي ڪڇ ڏانهن ڀڄي ويو، جتان مغل شاهي سان وڙهندو رهيو، 1727ع ۾ گجرات جو گورنر جسو تسنگجي جي ست ستاءَ سان مغل شهنشاهه اورنگزيب ڄام تماچي کي نوان ننگر رياست واپس ڏني، جاڙيجا خاندان جو ناليرو حاڪم مير مان هو، جهڙو سڄاڻ تهڙو جوڌو، هن نوان ننگر کي خوب وڌايو، 1800ع ۾ وفات ڪري ويو، هو پنهنجي حياتي ۾ ڄام جئساجي کي واڳ ڌڻي ڪري ويو، جنهن انگريزن سان جوٽون کاڌيون.
موهل ذات:
هي نيات هندستان جي مالي (ملهي) ذات جي جڙ مان نڪتل آهي، مالي ذات پنجاب ۾ حد کان گهڻي پٿريل آهي، سڪندر اعظم جڏهن يونان کان هلندي ڪاهون ڪندي پنجاب ۾ پهتو، تڏهن هن ذات هن حاڪم سان ٽڪر کاڌو، جنهن ۾ هو زخمي ٿي پيو، انهن گهائن جي ڪري هن جو اڳتي هلي موت ٿيو، هي ذات ملتان پرڳڻي جي ”سهيل ٿان“ ۾ وسندي هئي، بيڪانير جي ميدان مٿان به هي ذات پٿريل هوندي هئي، جنهن وقت راٺوڙ قوم بيڪانير ۾ پنهنجي حڪومت جو بنياد وڌو، تنهن سمي هن ذات جي آزاديءَ ۾ ڪتر پئجي وئي.
ضلع لاڙڪاڻي ۾ موهل ذات جون وسنديون:
ڳوٺ بڊا ۾ موهلن جا 25. 30 گهر آهن، جن جي ماڻهو ڳڻپ 350 ٿيندي.
پير ڳوٺ لڳ نئون ديرو جي ڀرسان موهلن جو ڳوٺ آهي، گهر شماري 20 ٿيندي ۽ ماڻهو شماري 200 ٿيندي.
درياءَ ڀرسان ڪچي ۾ تعلقي رتي ديري سان واڳيل موهل ڳوٺ آهي، 30 گهر ۽ ماڻهو 350 کن آهن،
سوائي اگهم ڳوٺ ڀرسان موهل ڳوٺ پوي ٿو، جنهن ۾ 150 گهر ٿين ٿا.
19 مئي 1998ع ۾ بڊي ڳوٺ جي موهلن جو چوڻ آهي، ”واليڏنو موهل پنجاب مان لڏي سنڌ ۾ اچي ويٺو، جتان سنڌي موهلن جي پيڙهه وڌندي رهي.“
ڪاٺيا ذات:
ڪاٺيا هَوَن گهراڻي جي ٿڙ جي هڪ لام آهي، جنهن جو رهائش گاهه پنجاب رهيو، سڪندر اعظم پنجاب مٿان چڙهائي ڪئي، هن ذات يوناني شهنشاهه سان ٽڪر کاڌو، 8 صديءَ ۾ هي ذات سنڌ ۾ به پهتل هئي، جتان اوڀر سنڌ مان نڪري، هندستان جي حدن ۾ گهر ي پيا، جتي سوراشٽر مٿان هلان ڪري، قابض ٿيا، جنهن کي اڳتي هلي سوراشٽر مان ڪاٺياواڙ نالو ڏانائون، 12 صديءَ ۾ هندستان اندر مهاراجا پرٿوي راج ۽ مهاراجا چئچند جون رتو ڇاڻ ويڙهيون هليون، ٻنهي ڪٽن ۾ ڀرتي ٿيل ڪاٺيا ذات جا جوڌا پهلوان هئا، جن جو ڌنڌو فوجداري هو، گهوڙي تي چڙهڻ، هٿيار کڻڻ هنن جي جهوني ڪرت هئي، ساڳئي وقت يوناني ڪن دانشورن جي لکت پٽاندڙ هن ذات جو اصل نسل يوناني قوم سان لڳي ٿو، هي يوناني قوم منجهان آهن، ڪاٺيا ذات جڏهن سنڌ مان نڪري هندستان جي ايراضيءَ ۾ آيا ٿي، پهرين ڪڇ ۾ پهتا، هنن جي سرڪشي ۽ اراڏئپ جي ڪري، ڪڇ جي حاڪم ڄام عابد کين رهڻ نه ڏنو، 1000ع ۾ هنن کي ڪڇ نيڪالي جو حڪم ڏنائين، ان ڪري هو ڪڇ ڇڏي سوراشٽر ۾ اچي آباد ٿيا، جتي هنن جو سيلا قوم سان ٽڪر ٿيو، هن کي جيتيائون، پوءِ ڪڇ ۽ سنڌ مان سوراشٽر ۾ اچي گڏ ٿيا، بهادري ۽ گهڻائيءَ جي ڪري هن ملڪ مٿان ڇائنجي ويا، اڳتي هلي هنن پنهنجي نسل کي ڪورون جي ڪٽنب سان ملايو.
جهالا ذات:
هي نک راجپوت قوم مان نروار ٿي آهي، ڪنهن سمي هي ذات سنڌ ملڪ ۾ ننگر پار ڪر جي ڀرسان ”ڪيرانت“ ۾ حڪومت ڪندي هئي، جتان ڪن اڻ وڻندڙ حالات جي ڪري ڇڏي هليا ويا، 1090ع ۾ سوراشٽر ملڪ جي هڪ حصي مٿان قابض ٿي، کپ کوڙي ويهي رهيا، ان ماڳ جو نالو ”جهالا وند“ رکيائون، هي مقام انهيءَ نالي سان ڏاڍو پڌر پيو، ”جهالا وند“ ۾ ئي زندگي گذارڻ لڳا، هن ذات جا راجائون سوراشٽر ۾ ڏاڍو هاڪارا ٿي گذريا.
مير ذات:
هي نيات سوراشٽر ۾ ڄيٺون سان گڏ رهندي هئي، جڏهن به ڄيٺون جو حاڪم گاديءَ تي ويهندو هو، تڏهن مير ذات وارا پنهنجي آڱر ڪاتي سان چيهه ڏئي رت ڪڍندا هئا، اهارت پنهنجي نرڙ تي ڳاڙهو تلڪ ڪڍي، پاڻ کي ڄيٺون حاڪمن جو رت ڏيندڙ ساٿي چوائيندا هئا، هو ائين ڪرڻ سان پاڻ کي وفادار ۽ طرفدار ثابت ڪندا هئا، ميرن جا پويان ضلع مير واهه ۾ گهڻا ئي اچي آباد ٿيا
ريٻاري ذات:
هي ذات اتر هندستان جي حرن مان تڙجي سوراشٽر علائقي ۾ اچي ڪٺو ٿي، جتي بردا جبلن ۾ دائمي ٿاڪ ڪري ويهي رهيا، انهن ماڳن تي کين ”ٻاربر“ پوءِ ”بردا“ چوندا هئا، پڇاڙي ڌاران هي نيات ٻن شاخن ۾ ونڊجي وئي.
ٻار ٻرذات بردا ذات
هلندي هلندي جيسلمير ۽ ڪڇ ۾ وٿاڻ ڪر ي ويا، جتان سنڌ ۾ به اٿلي پيا، سنڌ ۾ هاڪڙي درياءَ جي ڪنڌي، بدين، جهڊو، نئون ڪوٽ، ڊگهڙي ويجهو اوڏو، پاڪر ڏونگر جي سکپور، گهڙيار ندي جي ڪنڌي مٿان سندن ٺڪاڻا آهن، ان کان سواءِ مٺي، عمر ڪوٽ، ميرپورخاص، ٽنڊو محمد خان ۽ ٺٽي جي حدن ۾ وسن ٿا.
سنڌ ۾ ريٻاري جا ٽپڙ ڪلهن تي هوندا هئا، مال جي چاري جي کوج ۾ ڪڏهن ڪاٿي ته ڪنهن مهل ڪٿي وڃي ٿوري مهل ٿاڪ ڪري رهندا هئا، کين رڍن، ٻڪرين، ڍڳين، مينهن ۽ اٺن جا ڌڻ هوندا هئا، جن کي ٿرن برن ۾ پيا پاليندا رهندا هئا، سندن گذارو مال تي رهندو هو.
ملڪي ورهاڱي کان پوءِ هو ڪچيون پڪيون آباديون جوڙي واهڻن ۽ ڳوٺن جي مانڊاڻ ۾ رهيا، ان ڪري پنهنجي ٻارن کي به پڙهائڻ لڳا، هن نيات ۾ ڪي هندو ۽ ڪي مسلمان آهن، هو پاڻ کي راجپوت ڪري چوائن ٿا، سنڌي ريٻاري ٻاڪرو، مرغي، گوشت ۽ مڇي کائن ٿا، هندو ريٻاري گوشت کان پري، ويشنو قسم جا آهن، پنهنجن لاشن کي ساڙين ٿا ۽ مسلم ريٻاري پورين ٿا، پراڻي دور ۾ سنڌ اندر ريٻاري فوت ٿيل عورت کي ڪاري رنگ جو ڪفن ڏيندا هئا، هن سمي اڇي ڪپڙي جو ڪفن عورت کي ڏين ٿا، بي واهه عورتن ۽ مردن لاءِ ٻي شادي منع ٿيل آهي، شاديون پنهنجي پاڙي مان نه ڪندا آهن، شادي ۾ ڪنوار کي هڪ ڳئون ڏاج ۾ ڏيندا آهن، شادي وهانءُ ۾ ريٻاري ڌاري ذات کي ڪوٺ گهڻو ڪري نه ڏيندا آهن.
سنڌي ريٻاري ٻاهر عوام سان سنڌي زبان ڳالهائيندا آهن، پر پنهنجن گهر ڀاتين سان اڃا راجستاني ڪڇي گاڏڙ ٻولي پيا ڪم آڻيندا آهن، سندن لهجن جا ڪي ڍنگ نروار رکجن ٿا، سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪيڏانهن پيو وڃين؟ گهرو ٻوليءَ ۾ چون، ”ڪٿوڙيو زائي“؟ پٽڪي کي ”پوت“ ۽ پڙيءَ کي سڏين ”پيڻ“ هنن جون پنگتي نبيريون ۽ نڇيڙيون سندن ”مکي“ ڪندو رهندو آهي.
ريٻارين جا پاڙا آهن:
ڀانگڙا
کانڀليا
مهيس
جالا
موٽڻ
ڀوپا.
اهير ذات:
اهير هڪ ذات آهي، پر هن ذات کي قوم سڏجي ته به ان ۾ ڪا ڀل يا وڌاءُ نه ٿيندو، جنهن جي باري ۾ ڏيهي ۽ پرڏيهي انساني نسل جي ڄاڻ رکندڙ تاريخدان پنهنجي پنهنجي رخ سان هن ذات يا قوم جي پرک رکن ٿا، اهڙن دانشورن جي جدا جدا راين ۽ جائزن کي پيش ڪجي ٿو:
اهير، سنڌ جي پراڻي قوم آهي، جنهن هتي آريا حملي آورن سان چڪريون کاڌيون، پر جڏهن آريا مٿن غالب پئجي ويا، تڏهن اهير جابلو ڀٽن ۾ وڃي ڀيڙا ٿيا، ڪي وري سنڌ ڇڏي ايران ڏانهن راهي ٿيا، ايران وارن اهيرن جو پاڪ ڪتاب ”زندا“ سڄو سنڌ جي ساک سان ڀريل پيو آهي، نئين پارسي ٻولي، جيڪا ايراني اهيرن جي اولاد ايرانين جي زبان آهي، ان جو ناتو سنڌيءَ ٻولي سان ساڳو قائم آهي، فارسي جا ڪيترا لفظ ساڳيا ٻنهين ٻولين ۾ جيئن جو تيئن موجود آهن، () محمد سومار شيخ صاحب موجب ته اهير ڪڇ ملڪ جا رهاڪو هئا، ڪڇ ملڪ جو اصل نالو ”اڀيرس“ ديس هو، سنڌ اڀير (اسير) لفظ اڳتي هلي ”اهير“ ٿي ويو، اهير معنيٰ قيدي يا مظلوم سڏجي ٿو، ساڳي وقت موصوف ڦرکائي پنهنجي ويچار ونڊ ۾ چوي ٿو ته بلوچ اصل ۾ اهير (اسير قوم) آهي،
مٿين اهير جائزي کان پوءِ هيٺ ڏيهي پرڏيهي هن ڏس ۾ پنهنجي راءِ جو اظهار ڪندا رهن ٿا:
اهير لفظ جي جڙ ”اَهِي“ آهي جنهن جي معنيٰ نانگ آهي، اَهِي مان اهير لفظ جڙي پيو، هي نيات ننڍي کنڊ ۾ آڳاٽي سمي کان وسندي رهي ٿي، ڪن جو چوڻ آهي ته اهير گهڻي ڀاڱي افغانستان کان پنجاب ۾ پرٽجي پيا، جتان اٿلي هندستان ڏانهن پٿرجي ويا، ڀارت جي خانديشا، ناستيڪ، اتر پرديش، اولهه ڀارت، ڪڇ، ڪاٺياواڙ، پالنپور علائقن ۾ اڄ به ماڳ مچايون ويٺا آهن، هن ذات مان هندستان اندر ڪيترائي بادشاهه نروار ٿيا، پاڪستان جي پنجاب ۽ سنڌ ۾ اهير وسندا رهن ٿا، اهڙي ريت انساني نسل جي ماهرن ۽ دانشورن هن ذات کي پنهنجن ڪتابن ۾ جاءِ ڏني آهي:
1. ڀڳت پراڻ: هن لکت جي وسيلي پنگتي لڇن لامن کي پڌرو ڪيو ويو آهي، ته اهير نيات وئشن مان پيدا ٿي آهي، ان ڪري هن کي وئش خاندان سمجهڻ گهرجي.
2. برهما پراڻ: هن لکڻي مان پڌرو ٿئي ٿو، ته اهيرن جو پيءُ ڪشيٽريا مان ماءُ وئش خاندان مان هئا، ٻنهين جي ميلاپ مان اهير ذات وجود ورتو.
3. ڏيهي پراڻيون چوڻيون: ذاتين جي کوجنا ۽ ڇنڊ ڇاڻ مان پروڙ پوي ٿي، ته اهير ذات هڪ ٻانهوڙي راجپوت ڇوڪر ۽ هڪ ٻانهيءَ وئش ڇوڪري مان نسري نروار ٿيا.
4. يوناني ليکڪ: انساني پيڙهي جي پروڙ رکندڙ يوناني سڄاڻ هندستاني ذاتين جي باري ۾ تاريخ اندر و ستار ڪندي لکن ٿا، ته ”اڊهيرن“ جو حاڪم ”ابيسار“ 325 ق.م دوران مري ۽ مرگلا جي پرڳڻن جي وچ تي راڄ ڪندو هو، هندو ڏيهي تاريخدان به پنهنجن اتهاسن ۾ اهيرن کي ابهيرا سڏيو آهي.
5. بامبي گزيئٽر: هن دفتر جي لکت موجب سڪندر اعظم جي دور ۾ اهير اتر اولهه پنجاب ۾ رهندا هئا، ان کان پوءِ هو ڏکڻ پنجاب ڏانهن اسري ويا، جتان سنڌ جي سري ۾ سڪونت پذير ٿي ويا، سنڌ ۾ سندن وسندي جو زمانو 250ع هو.
6. مسٽر وليمز ۽ سر وليم: هنن عالمن جي اتهاس جي آڌار تي اهير سٿين لوڪ جا پونيئر آهن، ان باري ۾ سندن دليل ڏنل آهن، ته سٿين جي سماجي سٽا پٽاندڙ ڀاءُ جي مرڻ پڄاڻا رنڙ ڀاڄائيءَ سان ڏير شادي رچائي سگهي ٿو، هن نسل ۾ اهڙي قسم جون شاديون روا رکجن ٿيون، اهير به ان نموني جا وهانءُ جاري رکن ٿا، ساڳئي وقت سٿين قوم نانگ جي پوڄاري آهي، نانگ سندن قومي نشان ۽ سڃاڻپ آهي، اهي ٻئي دليل ثابت ڪن ٿا ته اهير سٿين قوم مان آهن.
7. نيسلفيلڊ: هي ليکڪ پنهنجي دليلي دائري اندر پڌرو ڪري ٿو، ته ”ابهيرا“ سنسڪرت لفظ آهي، جنهن جي بگڙيل شڪل ”اهير“ ٿيو آهي، ۽ اڳتي هلي پراڪرت ٻوليءَ جو لفظ جڙي ويو آهي، اهير آريائي پود مان آهن ڇو ته آريا ڀاڄائي سان شادي ڪندا آهن.
8. مينيو: هي مورخ پنهنجي انوکي واٽ وٺندي، ظاهر ڪري ٿو، ته اهيرن جي اپت گاڏ ٻاجهر جي نموني سان ٿي چڪي آهي، پيءُ برهمڻ ۽ ماءُ امبا شٿا مان وجود ورتائون.
9. مسٽر اي، ايم، ٽي جيڪسن: بطلومي يوناني جي سمي وارين تاريخن اهيرن کي ابيسار لکيو آهي، جنهن جي آڌار تي، مسٽر جيڪسن ”ابيسار“ کي سائيبريا سان ملايو آهي، انهيءَ پرک ۽ ڪسوٽيءَ تي اهيرن کي سائبريا جو رهاڪو ٺهرائي ٿو.
10. سر والٽر ايلٽ: هي معزز پنهنجي ذاتين جي تجزئي نگاريءَ ۾ ٻڌائي ٿو، ته اهير اتر پرديش جي جهوني قوم آهي، اهير قوم کي اتر ڀارت ۾ اهير ۽ دکن ڀارت ۾ ”ڪرومباس“ سڏيندا هئا، پر اڳتي قومن جي پارکن ڪرومباس ۽ اهيرن کي ڇنڊي ڇاڻي الڳ الڳ ٻه قومون ڪري ٺهرايو، ساڳئي وقت هن جو چوڻ آهي، ته اهير هندن جي لڇڻن جي لڙهي ۾ نٿا اچن، ڇو ته هندن جي اوتار سري ڪرشن گذاري ويو، هن جي لاش کي دئارڪا ۾ چکيا تي چاڙهيو ويو، ان کان پوءِ سندس ودوائن ۽ خزاني کي ارجن هڪ دستي جي سنڀال هيٺ اندر پرسٿا ڏانهن روانو ڪيو، جڏهن هي قافلو پنجاب پهتو ته اهيرن هن قافلي کان سڀ ڪجهه ڦري ورتو، جيڪڏهن هي هندو هجن ها ته پنهنجي اوتار جي ود وائن جي عزت آبرو ڪن ها، ان مان پڌرو آهي ته هو هندو نه آهن، اهير آرين جي قوم مان به نه آهن، پر هو ننڍي کنڊ جي هڪ پراڻي قوم ضرور آهن.
ڀارت جي گڏيل پرڳڻن ۾ ضلعي مرزاپور ۾ اهيرن کي ”اهر آر“ ۽ جهانسي جي ڏکڻ هڪ ٻئي پرڳڻي کي ”اهير واڙ“ چوندا آهن، جڏهن 8 صديءَ ۾ ڪاٺيا قوم هندستان ۾ داخل ٿي، تڏهن گجرات جو وڏو ڀاڱو اهيرن جي راڄڌانيءَ ۾ ڏٺائون، اهيرن جي خانديش ۾ وڏي سگهه هئي، جتي قلعو اسير ڳڙهه سندن ڄمت ۽ حڪومت جو نشان هو.
11. فرشته: هي تاريخدان مفڪر لکي ٿو ته اسير ڳڙهه اسا نالي اهير شهزادي جو لڏيل هو، جتي سندس حڪومت هئي.
12. ڊاڪٽر فڪ: هن عالم جي دعويٰ آهي ته اهيرن جي باري ۾ هندن جي پران ۾ ابهيراس جو ذڪر هڪ قبيلي جي حيثيت سان ٿيل آهي، جنهن جي اتر ڀارت ۾ نشاندهي ٿئي ٿي، ناسڪ ۾ گفا مندر تي ڪتبو لکيل آهي، جنهن ۾ شهزادي ابهيرا ايشور آسينا پٽ شيودتا جو ذڪر ڪيل آهي.
حقيقت ۾ اتر ڀارت ۾ اهيرن کان جت ۽ گجر پراڻيون قومون آهن، ڀارت ۾ اهير هڪ قوم جي شڪل وٺي نروار ٿي چڪي، جيئن ته اهير برهمڻ، اهير سوانا، اهير لوهر، اهير ڊکڻ، اهير ڪولهي، اهير هاري وغيره وري ٻولي جي بدولت ڀارت جي اندر اهير جدا جدا هنڌن تي نرالي نرالي ٻولي ڳالهائين ٿا، ان ڪري ڀارت ۾ هر پرڳڻي جي اهيرن جي زبان ۾ فرق سمايل آهي، چوڍا سما سورهيائي ۽ سرويچائيءَ جي داستانن ۾ اڃا سوڌا اهير راڻا چوائين ٿا، جيڪي جادو بنسي اهيرن جي هڪ لام آهن، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ ۾ اهيرن جون ڪي لڇون ۽ لامون:
اباليا 11 چوچڙ 21 کيوا
براد يا 12 چوڍا سما 22 کونٽي
ڀادرڪا 13گاگيا 23 ننڌنيا
ڀئيديا 14 گوگهام 24 پيڌريا
ڀينڊا 15 گوهيل 25 پيٿيا
ڀيڀا 16 گوديا 26 واوليا
ڀوريا 17 جوگال 27 سنجوا
ڀوتڙ 18 ڪڇوٽ 28 سنڌوا
چَوَدا 19 ڪماليا 29 سسوتيا
چٿريا 20 ڪارنار 30 وڌيا
31 وسرا 32 وجوا
دکن هندستان ۾ اهيرن جون نکون:
رومانس 3 ڌيداموار 5 گهوسي
گئال بنس 4 ڀروٿيا 6 گجر
دکن هندستان ۾ نظام شاهيءَ دوران ڳرين ڍلن جي ڪري 19 صديءَ جي منڍ ۾ دکن حيدر آباد ڇڏي، انگريزي لشڪر ۾ ڀرتي ٿيا، جتان ڪي ڪراچي سنڌ ۾ وڃي نڪتا، ڪي وري راج ڪوٽ پهتا، ڪيترا ديسا ۽ پوني هليا ويا، هنن جو جدا جدا پرڳڻن ۾ وڃڻ جو سبب انگريزي لشڪر جي رجمنٽ جي ونڊ ورهاست جي ڪري ٿيو.
ضلع لاڙڪاڻي ۾ اهير ذات جي آباديءَ جو جائزو:
هر هڪ ذات جا ٿورا ٿورا ماڻهو ته پنهنجي پنهنجي سهولت سان ڪن ڳوٺن، واهڻن، ننگرن ۽ شهرن ۾ وسن ٿا، پر جن ڳوٺن تي اهيرن جا نالا آهن، اهي هي آهن:
الهه بخش اهير ڳوٺ: اسٽيشن پير محمد ميتلا تعلقه قنبر ۾ هي آبادي آهي، ديهه داٻو، تپو داٻو، جنهن ۾ اهير، شر ۽ بروهي ذاتيون رهن ٿيون، انهن ۾ اهير شماري 3000 آهي.
امام بخش اهير ڳوٺ: لڳ جيئڻ ابڙو، نور واهه جي ڏکڻ پاسي لاڙڪاڻو قنبر روڊ جي اتر پاسي، جنهن وسنديءَ ۾ اهير، کوسا، جاگيراڻي رهن ٿا اهير ذات ڳاڻاٽو 900 آهي.
علي محمد اهير ڳوٺ: لڳ بٺي بهرام تعلقو ميرو خان، قنبر شهدادڪوٽ وايا بهرام روڊ جي اوڀر پاسي هي وستي کڙي ٿيل آهي، بهرام روڊ سان هي ڳوٺ لنڪ روڊ وسيلي مليل آهي، هتي اهير، کهاوڙ، چانڊيا، مگسي زندگي گهارين ٿا، جن ۾ اهيرن جي ڳڻپ 300 ٿيندي، هي ڳوٺ تعلقي ميرو خان ۾ شامل آهي.
محمد صديق اهير ڳوٺ: تعلقو لاڙڪاڻو، لڳ گهاڙي، لاڙڪاڻي قنبر روڊ جي اتر پاسي گهاڙي واهه جي وٽ تي محمد صديق اهير بڊا ڳوٺ کنيل آهي، جنهن ۾ اهير مغيري، موهل، ڏونگريا ويٺل آهن، جن ۾ اهير آبادي 250 آهي.
اهير ذات جي مٿين چئن ڳوٺن کان سواءِ لاڙڪاڻي شهر جي محلن ۾ به اهير وسن ٿا، جن کي هيٺ ڳڻجي ٿو:
صفدر ڪالوني لاڙڪاڻي ۾ 200 کن اهير رهن ٿا.
لاهوري محلا لاڙڪاڻه ۾ اهير 700 جي لڳ ڀڳ آباد آهن.
لاهوري پيپلز ڪالوني لاڙڪاڻو اهير شماري 500 آهن.
ڊاڪٽر ڪالوني لاڙڪاڻو: هي اهير 50 کن حياتي گهارين ٿا.
سولنگي ذات:
سولنگي منڍ ۾ لوڪوٽ (لاهور) ۾ رهندا هئا، وڏي اوج تي رسيل ذات هئي، سولنگي يا چلوڪ يا تڪ، چوهاڻ، پرمار ۽ پرهار هڪ ٿڙ جون لامون آهن، ننڍي کنڊ ۾ هن ذات جي سورهيائيءَ جو ڌاڪو ويٺل هو، هن ذات جون ٻه شاخون لانگاهه ۽ ٽوگر ملتان خطي ۾ پکڙيل هيون، سولنگي گنگا جي ماٿريءَ تي به رهندا هئا، هن ذات جي حڪومت ملبار ڪناري کان بمبئي لڳ ڪلياڻ تائين هوندي هئي.
گجرات جي آخري چوڙا خاندان جي راجا سماٽ سنيها پنهنجي ڌيءَ سولنگي سردار کي شادي ڪري ڏني، جنهن مان مولراج پيدا ٿيو، ناني، ڏهٽي جي حق ۾ گجرات جو والي ٿيڻ جي راءِ ڏني، پاڻ راجا ري اولاد مري ويو، راجا چوڙاجي راءِ مطابق مولراج گجرات جو واڳ ڌڻي ٿي چڪو.
گجرات جي سولنگي راجائن ۾ ستين پيڙهيءَ تي راجا سڌراءِ جئسنگ سولنگي ننڍي کنڊ ۾ گهڻو هاڪارو رهيو، جنهن جو پوري هندستان مٿان ڌاڪو رهيو، هن راجا توسع پسنديءَ جي ڪري جنگين جي دائري کي وڌائي ڇڏيو، ڪرناٽڪ کان هماليه جي دامن تائين ڪاهون جاري رکيائين، 22 رياستن کي ڍل ڀرو ڪري ڇڏيائين.
راجا ڪمار پال سولنگي گجرات جي خوشحاليءَ تي وڏو ڌيان ڏنو، ساڳئي وقت جابلو سالپوري راجائن جي گڏيل سوا لک فوج مٿان ڪاهي، کين عبرت ناڪ شڪست ڏني، ان ڪري هن جي هاڪ ۽ ڌاڪ ننڍي کنڊ ۾ عام ٿي وئي، هن جي دور حڪومت ۾ برهما جي مندر مان سولنگي ذات جو ڪتبو هٿ لڳو، جنهن ۾ سولنگي پاڙن جون حڪومتون ۽ رياستن جا نالا ڏنل آهن.
سولنگين جي پاڙن جا نالا رياستن جا نالا
بگهيل بگهيل کنڊ
ٿراڊ اوالج
ڀيلا ڪلياڻ پور
ڀوت بارو، ٽيڪرا، ڪهير، جيسلمير
ڪالاچ بارو، ٽيڪرا، ڪهير، جيسلمير
لانگاهه ملتان
ٽوگرو (ٽوگرا) پنج ند
برڪو (برڪي) پنج ند
سورڪي دکن هندستان
سروريه گرنار، ڪاٺياواڙ
راوڪ جئپور
رانڪيا ميواڙ
کروار مالوا
تانيا چاند ڀرسا ڪمبري
الميچا نامعلوم
ڪلامور گجرات
1228ع ۾ سولنگي راجا مولديو تخت ڌڻي ٿيو، هي سولنگي راجائن ۾ ڪمزور ترين ثابت ٿيو، ان ڪري سولنگين جي بهادري ۽ مشهوريءَ کي وڏو ڌڪ رسيو.
فيروز شاهه تغلق جي دور حڪمرانيءَ ۾ سولنگي راجا سهارن مسلمان ٿيو، جنهن پنهنجو لقب ”وجة التبوتڪ“ رکايو، کيس فيروز شاهه تغلق هن کي گجرات جو والي ٺهرايو، هن جي رحلت کان پوءِ گجرات جو حاڪم سندس پٽ مظفر ٿيو، جنهن حاڪم پنهنجي سولنگي خاندان جو شجرو لڪائي، نئين گهراڻي جو بنياد رکيو، هندستان جي مرڪزي قوت کي ڪمزور ڏسي، ظفر جو لقب اختيار ڪري، گجرات کي آزاد رياست ڪري ڇڏيائين، مظفر خان کي پنهنجي پوٽي قتل ڪري ڇڏيو، هن جي قتل ٿيڻ کان پوءِ سندس پٽ گجرات جو گادي ڌڻي رهيو، جنهن پنهنجي پٽ احمد کي گجرات جو والي ڪري ڇڏيو، احمد گجرات کي وڏي ترقي تي رسايو، گجرات جي هڪ شهر مٿان احمد آباد نالو ڏنو، جيڪو سولنگين جو مڃيل ڪارنامو ٿو ڳائجي.
27 آڪٽوبر 1819ع تي ليکڪ ٽاڊ ميواڙ جي سفر نامي ۾ لکي ٿو، ته روپن ڳڙهه رياست جي راجا شيورتن سان گڏجاڻي ٿي، جنهن جي جاگير ڪجهه ميواڙ ۽ ڪجهه مارواڙ ۾ واقع هئي، سندس قلعو پهاڙ جي اولهه پاسي تي هو، راجا شيورتن گجرات جي شاهي گهراڻي ۾ سولنگي سردار هو، گجرات رياست سولنگين کان وڃڻ ڪري، سولنگي شاهي گهراڻو ڪيترن حصن ۾ ورهائجي ويو، هندستان جي مشهور تارا ٻائي راجا شيورتن جي نياڻي هئي.
ضلعي لاڙڪاڻي ۾ سولنگين جون وسنديون:
ڳوٺ مهرو ماڇي، تعلقو لاڙڪاڻو
ڳوٺ ورند ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ ڊينگل ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ وارث ڏنو ماڇي، تعلقو رتي ديرو
ڳوٺ موٽڻ ماڇي، تعلقو لاڙڪاڻو
ڳوٺ ڪنڊو ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ ميان رتو سولنگي، تعلقو وارهه
ڳوٺ فتح ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ حسين ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ صادق ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ بخش علي ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ ميرڻ ماڇي، تعلقو قنبر
ڳوٺ سنهڙا ماڇي، تعلقو قنبر
ڳوٺ گند ماڇي، تعلقووارهه
ڳوٺ ڇهي ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ علي محمد سولنگي، تعلقو وارهه
ڳوٺ سونو ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ سولنگي لڳ وليد، تعلقو لاڙڪاڻو
ڳوٺ ماڇي لڳ الهه آباد، تعلقو لاڙڪاڻو
ڳوٺ مولي ڏنو ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ لانگهو سولنگي، تعلقو وارهه
ڳوٺ ڊٻ ماڇي، تعلقو وارهه
ڳوٺ الله بخش سولنگي، تعلقو لاڙڪاڻو
مٿين ڳوٺن کان سواءِ ٻين ڪيترن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ سولنگين جي ٻين ذات وارن سان گڏ رهائش آهي، جنهن کي نٿو ڄاڻائي سگهجي.