مدرسو مائي خيري مسجد، فقير جو پڙ، حيدر آباد
هي جڳ هاڪارو درسگاهه، مدرسي شهداد ڪوٽ جي هڪ شاخ ليکيو وڃي ٿو، هي ادارو مدرسي حيدر آباد جي نالي سان مشهور رهيو آهي، جنهن کي 1867ع ۾ هلايو ويو، جنهن جو پهريون مدرس علامه محمد حسن قريشي ٿيو، جيڪو 25 سال لاڳيتو وڏي شان ۽ دٻدٻي سان درس تدريس ڏيندو رهيو، نيٺ 1891ع ۾ هي درسگاهه بند ٿي ويو.
هن اداري خاص ڪري ضلع حيدر آباد جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين ديني تعليم کي گهڻي ترقي رسائي، مدرسو حيدر آباد هڪ قسم جو سرچشمو هو، جنهن مان ڪيتريون ئي علم جون واهيون ۽ شاخون ڦٽي نڪتيون، جن حيدر آباد ۽ سنڌ جي هر ماڳ ۽ مڪان مٿان ديني علم جي روشني عام ڪئي، جنهن مان ڪيترا مفسر، محدث، ليکڪ، اديب، شاعر، لسانيت جا ماهر، مدرس، فقيه وغيره پيدا ٿيا، مدرسي حيدر آباد جون ٻه مشهور شاخون نروار ٿيون:
1. مدرسو هالا
2. مدرسو ملڪاڻي
مذڪور مدرسو پاٽ جي مخير، سخي ۽ علم دوست قاضي امام علي انصاري جي هڙان ۽ وڙان کولايا ويو، جيڪو هن جي پوري حياتي تائين سندس خرچ تي هلندو رهيو.
مدرسي حيدر آباد مان فيض ياب شاگرد عالم بڻجي نڪتا:
1. مولوي عبدالطيف هالائي
2. مولوي محمد هالائي
3. مولوي فاضل شاهه حيدر آبادي
4. مولوي غلام محمد ملڪاڻي
5. مولوي محمد صادق ٿرڙي محبت وارو
6. مولوي احمد مُلوي ابڙو ملا ابڙا لاڙڪاڻو
7. مولوي حافظ اسد الله ٽکڙائي
8. مولوي قاضي هدايت الله متعلوي
مدرس اعليٰ علامه محمد حسن حيدر آبادي:
سندس والد مولوي محمد قريشي 1249هه برابر 1833ع ۾ نوشهري فيروز، ضلع نواب شاهه سنڌ ۾ پيدا ٿيو، سندس وڏا اتان لڏي ضلع دادو جي حدن ۾ ڳوٺ ڪنڊي تعلقي دادو ۾ اچي ويٺا، جتي نير جي پوک ڪندا هئا، پوکي راهيءَ ۾ علامه وڏن جي مدد ڪندو هو، ۽ ابتدائي تعليم پنهنجي والد جي رهبريءَ ۾ پڙهندوهو، اعليٰ تعليم لاءِ سندس والد جي صلاح ۽ اڳواڻي سان جڳ مشهور مدرسي شهدادڪوٽ ۾ علامه نور محمد شهدادڪوٽيءَ جي رهبريءَ ۾ داخل ٿيو، جتان هن پوري ديني علوم جي فيض ۽ فضيلت سان سند 1865ع ۾ ورتي.
علامه محمد حسن قريشي، قاضي امام علي انصاري پاٽائيءَ جي سهڪار ۽ سهاري سان مدرسو حيدرآباد کوليو، جتي پڙهائيندي 1309هه برابر 1891ع ۾ الله تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو.
علامه محمد حسن قريشي جا همعصر علماءِ:
1. علامه گل محمد شهدادڪوٽي،
حافظ محمد احسن پٽ جمعا خان چنا ڳوٺ ملڪاڻي جنم 12 اپريل 1900ع ملاقات 4.9.1979
2. علامه غلام صديق شهدادڪوٽي،
3. علامه عطاءَ الله فيروز شاهي،
4. علامه حسن الله پاٽائي.
() مدرسو محمديه ، هالا پراڻا:
هي مدرسي حيدرآباد جي هڪ شاخ هئي، جيڪا ڳوٺ پراڻا هالا، ضلع حيدر آباد ۾ 1892ع ۾ کڙي ٿي، هن درسگاهه دين اسلام جي گهڻي خدمت ڪئي، هن اداري ٻين مدرسن جي ڀيٽ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي واڌاري لاءِ به وڏا جتن ڪيا، مذڪور مدرسي جون ڪيتريون ئي شاخون نڪري چڪيون، جن عربي، پارسي ۽ سنڌي ٻولين کي اوج تي رسايو، ان سان گڏ ٻين ديني تعليم جي شعبن ۾ وڏو واڌارو آندو، مدرسي هالا خاص ڪري هالا شهر ۽ ان جي پسگردائيءَ کي رڱي ڇڏيو، هن اداري مان هيٺيان عالم پيدا ٿيا، اهي هئا:
1. مولوي معين الدين هالائي
2. مولوي حافظ محمد هالائي
3. مولوي ميان احمد هالائي
4. مولوي عبدالله هالائي
5. مولوي جان محمد بختيارپوري
6. مولوي عبدالرحمان نصرپوري
علامه حاجي محمد هالائي:
سندس والد آخوند محمد اسماعيل هالائي، هالا پراڻا ضلع حيدر آباد ۾ 27 رمضان 1276هه برابر پهرين اپريل 1859ع تي ڄائو.
تعليم:
ابتدائي سکيا پارسي ۽ ڪجهه عربي گرامر هالا نوان جي مڪتب ۾ خليفي حاجي عبداللطيف وٽ پڙهيو ۽ وڌيڪ ڪتاب پاٽ جي درسگاهه ۾ علامه مخدوم حسن الله پاٽائي صديقي جي رهبريءَ ۾ پڙهيو، نيٺ عربي علوم نصاب جي پڄاڻي مشهور درسگاهه حيدر آباد ۾ علامه محمد حسن قريشي وٽان ڪيائين، هتان فيض فيضلت جي سند وصول ڪيائين.
اعليٰ تعليم لاءِ سفر:
وڌيڪ ديني علوم جي جي فيض لاءِ 1309 هه برابر 1891ع ۾ هن حجاز مقدرس جو سفر اختيار ڪيو، جتي 12 مهينا رهي، مولانا عبدالحق الله آبادي کان حديث جو دور ورتو، 1892ع ۾ وطن واپس وريو، ساڳي سمي هن هالا پراڻن ۾ درسگاهه محمديه کوليو، 25 سال درس تدريس ۾ گذاري تصنيفات کي لڳو:
تصنيفات:
9 ڪتاب پارسي ۽ عربي ۾ لکيائين ۽
10 ڪتاب سنڌي زبان ۾ لکيائين.
علامه 4 ربيع الثاني 1336هه برابر 19 ڊسمبر 1917ع تي ڌڻي تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو.
مدرسو ملڪاڻي:
هي درسگاهه ملڪاڻي، ڳوٺ ملڪاڻين ضلع دادو ۾ 1890ع ۾ ٿيو، هي ادارو مدرسي محمديه هالا پراڻا جو همعصر هو، جنهن نموني هن مدرسي هالا شهر ۽ ان جي پسگردائيءَ ۾ ديني علوم جي روشني ڦهلائي، اهڙيءَ ريت مدرسي ملڪاڻي به دين جي واڌاري ۾ ڪا به ڪثر نه ڇڏي، هن مدرسي جيترا معلم، مدرس، مبلغ پيدا ڪيا، ايترا ليکڪ ۽ شاعر ٺاهيا، ديني ٻولين سان گڏ سنڌي ٻوليءَ جي واڌ ويجهه لاءِ به وڏي جاکوڙ ڪئي، دين اسلام جي خدمت، پڙهائڻ ، لکت ۽ تبليغ سان ڪئي، هن درسگاهه مان هيٺيان عالم ۽ فاضل پڙهي تحصيل ڪري سند وٺي نڪتا:
1. مولوي عبدالرحيم سابق معلم مدرسة الاسلام ڪراچي
2. مولوي امير بخش شاهه اميناڻين وارو ضلع دادو
3. مولوي محمد ڪامل ملڪن وارو
4. مولوي محمد حسن سيالن وارو
5. مولوي عبدالخالق جهلي وارو
6. مولوي جان محمد جوهي وارو
7. مولوي محمد مڏ وارو
8. مولوي عبداللطيف
9. مولوي محمد اسماعيل ميمڻ، تعلقو مورو، جنهن مدرسو گچيري، تعلقو مورو قائم ڪيو ۽ 1360 هه برابر 1941ع ۾ وفات ڪري ويو.
علامه غلام محمد ملڪاڻي:
علامه غلام محمد والد حاجي محمد بچل ملڪاڻي، ڳوٺ ملڪاڻين ضلع دادو ۾ 1276 هه برابر 1859ع ۾ جيون ورتو.
سندس سکيا سندو چيرو:
ابتدائي پارسي مڪتب سيال تعلقو دادو، ملڪاڻين جي ڳوٺ لڳ ۽ سنڌي ست درجا پرائمري اسڪول دادو شهر ۾ پورا ڪري ورتا.
بقايا تعليم:
پارسي ۽ عربيءَ جو نصاب درسگاهه پاٽ ۾ علامه حسن الله پاٽائيءَ وٽان ڪافي ڪجهه پڙهي، بقايا ديني علوم مدرسي حيدر آباد ۾ علامه محمد حسن قريشي جي رهبري ۾ سن 1302 هه برابر 1884ع ۾ پورو ڪيو.
اعليٰ تعليم لاءِ سفر:
1304 هه برابر 1886ع ۾ عراق ۽ حجاز مقدس ڏانهن تياري ڪيائين، مڪي شريف جي سيد احمد دحلان محدث کان حديث شريف جو فائدو ورتائين، مدرسه صولتيه جي مدرس اعليٰ شيخ ؓمڪي کان حديث جي علم ۾ تحصيل ڪري فيض ۽ فضيلت جي سند ورتائين، عرب ۽ عراق کان پوءِ هندوستان ۽ پنجاب جو به سير ڪيائين، ملتان ۾ حافظ قاري عبدالحڪيم ملتانيءَ کان چند مهينن ۾ ڪلام پاڪ حفظ ڪري ورتائين.
تعليم مٿين نموني پرائي، پنهنجي ڳوٺ ۾ درسگاهه کڙو ڪري، 40 ورهيه درس تدريس کي ڏنائين، جنهن ۾ ڪيترائي نامور عالم پيدا ٿيا، بقايا عمر 10 سال مدرسي جي مدرس اعليٰ جي حيثيت سان نگراني ڪري تصنيفات ۽ شعر چوندي گهاريائين.
تصنيفات:
1. فتويٰ ملڪاڻي
2. سبيل الرشاد چار جلد
مٿين ڪتابن کان سواءِ ٻيا 18 ڪتاب لکيائين، ان ريت زندگي مبارڪ گهاريندي 1354 هه برابر 1935ع ۾ وفات ڪري ويو.