ڳوٺ گاجي کهاوڙ
کهاوڙ ڪلهوڙن جا مٿو مٿي تي واهرو هئا، ميان آدم خان ڪلهوڙي جي شهيد ٿيڻ پڄاڻا، ميان نصير محمد ڪلهوڙو پنهنجي مريدن ۽ حمايتن سان گڏجي ڪاشيءَ جي پاسي امن امان سان زندگي گذارڻ لڳو، هن سان گڏ ٻه سوٽ کهاوڙ محمد حسن ۽ سلطان به شامل رهيا، ميان نصير کان پوءِ پٽس ميان يار محمد مغلن کان سنڌ ڇڏائي منجهس حڪومت کڙي ڪئي، هن بعد سندس فرزند ميان نور محمد ڪلهوڙو سلطان جي پٽ گاجي کهاوڙ ۽ محمد حسن جي پٽ ڏاتي کهاوڙ کي شهدادڪوٽ ۾ زمين ڏني، گاجي کهاوڙ شهدادڪوٽ کي پسند نه ڪري، ڇڏي وارهه تعلقي پهچي پنهنجي نالي تي ”گاجي کهاوڙ“ ڳوٺ ٻڌايو، جڏهن ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي بادشاهي جو وارو آيو، سندس وزير ليکي جي گاجي کهاوڙ هڪ شاندار ڪوٺ ڪوٺائي، جنهن ۾ ليکي وزير ڏاڍو سرهو ٿيو، انهيءَ سلي ۾ وزير ميان غلام شاهه کان هن کي 3 لک ايڪڙ زمين ڏياري، گاجي کهاوڙ وڏي ڄمار ماڻي، هن ڪلهوڙا راڄڌانيءَ جو وارو ڏٺو ۽ ٽالپر حڪومت جو سمو به چڱو ئي پسيو، ساڳي زمين کهاوڙن کان ڪجهه ٽالپرن ۽ ڪجهه انگريزن ڦري.
گاجي کهاوڙ کي بولي نالي هڪ سهڻي ٻانهن هوندي هئي جنهن جي سونهن ۽ سوڀيا سنڌ ڀر ۾ هاڪاري هئي، هن جي اڏاوت جي هاڪ ٻڌي، سنڌ جي حاڪم مير ڪرم علي، گاجي کهاوڙ کان گهر ڪئي، بولي جي ٻانهن گاجي کهاوڙ دل سان ڏيڻي ڪئي، مير ڪرم علي گاجي کهاوڙ ڳوٺ ۾ بولي سان شادي رچائي، کيس سنڌ جي راڻي ڪري ڇڏيائين. گاجي کهاوڙ کي زمين آباد لاءِ نهري پاڻي کپندو هو، بولي راڻي جي منت مدارت تي مير ڪرم علي ٽالپر مير واهه منظور ڪري، سرڪاري خرچ سان چيلي واهه مان کيس کڻائي ڏنو، ان مير واهه کان پوءِ گاجي کهاوڙ ٻيا به واهه پنهنجي خرچ تي کڻائيندو آيو، هڪ گاجي ڪڙيو (گاجي کهاوڙ شاخ) ٻيو سنهڙو ڪڙيو تيار ڪرائي ويو، انهن واهن تي زمين آباد ڪرائي، پنهنجي مالي حالت کي چار چنڊ لڳرائي ڇڏيائين.
مولانا عبدالحڪيم سومرو:
پاڻ عالم، والد عالم ۽ ڏاڏو عالم يعني هن خاندان جون ٽي پيڙهيون پڙهندي ۽ پڙهائيندي گذري چڪيون، جيئن نادر بادشاهه ايراني دهلي فتح ڪئي، تيئن پنهنجي پٽ کي مغل شهنشاهه جي نياڻيءَ سان نڪاح ٿي وڌو، ته نادر هڪ دم نصر الله ابن نادر ونادر ابن شمشير، شمشير ابن شمشير، ابن شمشير تاب هفتاد پشت، جڏهن نادر پٽ قلعي جو جيڪو نوڪر هو، ۽ سندس نُهُن تيموري گهراڻي مان ڪيترين پيڙهين کان بادشاهه هئا، اصل ۾ ته سڀ هڪجهڙا انسان آهن، اسان ئي ڏاڪا بندي ڪئي آهي، تيمور به پهرين وهيءَ ۾ ازبڪن جي رڍ چوري ڪيو کنيو ٿي ويو، هن کي کڙي جو نشانو وٺي تير هنيو ويو، کيس پڪڙي بادشاهه آڏو آندو ويو، ازبڪ بادشاهه هن چور جو سر قلم ڪرڻ جو حڪم ڏنو، پر بادشاهه جي پٽ وٺي رڙيون ڪري هن کي ڇڏايو، بادشاهه اڳڪٿيءَ ۾ چيو، ته وَڙَ چور آهي، اسان کي ڇيهو رسائيندو، ٿيو به ائين.
مذڪور عالم کي هن ڪتاب ۾ آڻڻ نه کپندو هو ڇو ته هن جو لاڙڪاڻي ضلع سان لاڳاپو نه آهي، پر هن جي هڪ متاثر ڪندڙ جاکوڙ آهي، جنهن ۾ هن بزرگ موصوف شيخ سعدي جي پارسي ڪاوشن کي سنڌي نظم ۾ ڍالي ڇڏيو، ساڳئي وقت مدرسي ۾ پارسي ۽ عربي پڙهائيندي سنڌي ٻولي به شاگردن کي پڙهائيندو رهندو هو، جڏهن ته هاڻوڪا انگلش نرسري،ڪي جي وغيره سينٽر سنڌي ٻولي نه ٿا پاڙهين، ان ڪري هي سنڌي سڄاڻ گهڻي واکاڻ جوڳو استاد صاحب آهي، سندس مانائتي حيثيت هر سنڌيءَ جي جيءُ ۾ هئڻ کپي.
مولانا عبدالحڪيم صاحب پٽ مولانا نور محمد پٽ مولانا عبدالله سومرو ڳوٺ چوڏهو سڌايو، تعلقو شڪارپور اٽڪل 1312هه ۾ جيون سنڀاليائين،تعليم پرائي، سند وٺي، ٻهراڙي ڇڏي شهر شڪارپور وسايائين.
سندس سکيا جو عمل:
منڍ ۾ تعليم درسگاهه شاهل سڌائي لڳ ڳوٺ چوڏهي سڌائي ۾ پڙهيو، اتي سندس استاد مولانا محمد اسماعيل مهرهو، مدرسي ڳڙهي ياسين ۾ علامه محمد قاسم سومري کان فيض ورتائين. مدرسي سومراڻي ۾ مولانا عبدالقادر انڍڙ صاحب، مدرسو اوستو ڀلي ڏنو ۾ مولانا غلام رسول سانچو، مدرسو پير جهنڊو ۾ مولانا محمد لغاري، مدرسو پاٽ مولانا مخدوم محمود صديقي، مدرسي ديوبند ۾ مولانا انو رشاهه کان دور حديث ٻه سال حاصل ڪري، مدرسي اوستو ڀلي ڏني واري اڳين استاد مولانا غلام رسول سانچو صاحب کان فيض فضيلت جي سند ورتائين، جڏهن ته دستاربنديءَ جي وقت مولانا غلام رسول مدرسي قاضي وانڍ، ڀاڳ ناڙيءَ ۾ پڙهائيندو هو، جتان مولانا عبدالحڪيم سومري کي پڙهائي سند ڏنائين، هن جي دور جا اُهي عالم جن سان علمي بحث ۽ مسئلا نباهيندو هو، اهي هئا:
مولانا رحيم بخش سومرو سندس وڏو ڀاءُ
مولانا محمد ڪامل قادري نابينا سنهڙي وارو
مولانا غلام رسول عباسي
مولانا خوش محمد تونيه
سندس پڙهائيءَ جا مدرسا هئا:
مدرسو شاهل سڌايو، مدرسو ڳورو پهوڙ، مدرسو هاشميه، مدرسو پير جهنڊو، مدرسو مراد پور، مدرسو اشرف العلوم شڪارپور شهر، بي چاڪيءَ جي حالت ۾ شڪارپور اسپتال ۾ اڱاري رات 28 ذوالحج 1381هه برابر 13 مئي 1961ع تي الله تعاليٰ کي پيارو ٿي چڪو.
سندس شاگرد رشيد:
مولانا ولي محمد ابڙو کنڊو
مولان عبدالحڪيم کوسو، سبي بلوچستان
مولانا عبدالصمد قاضي قلات بلوچستان
مولانا تاج محمد بروهي وزير معارف قلات بلوچستان
مولانا تاج محمد مگسي قنبر.