ٽڳرباغ ڳوٺ
سنڌو ماٿري جي سڀيتا سنڌو درياءَ جي ڪلهن تي رهي آهي، جڏهن به سنڌو دريا موج ۽ مستيءَ ۾ اچي ڪلها ڌوڻيا آهن ته وسندڙ شهر ويران ٿيا ۽ ويران واهڻ وسندا ۽ آباد ٿيندا رهيا آهن، ان ريت سنڌو ماٿريءَ جي جاگرافي ۽ تاريخ ۾ ڳانڍاپو گهٽ رهيو آهي، اهي ساڳيا ٿاڪ ۽ ٿاڻا ڪنهن سنڌو درياءَ جي سڄي يا کاٻي ڪلهي تي لمندا لڏندا رهيا آهن، انهن وسندين ۽ وٿاڻن جي تهن ۽ ترن جي دائمگي نه رهي سگهي آهي، ان لاءِ سنڌو ماٿريءَ جون نياڻيون ڪشمير کان ڪچ تائين ڦرڻي وانگي ڦرنديون رهيون آهن.
باغبان علائقو مخدوم دانيال جو چيو وڃي ٿو، جنهن مخدوم بلال کي ٺٽي مان دعوت ڏئي پاڻ وٽ رهايو جتي مخدوم بلال ڪپڙي جو ڌنڌو ڪندو هو، سنڌ ۾ سما گهراڻي جي حڪمراني پڄاڻيءَ تي ارغون گهراڻو حاڪم ٿي چڪو، ارغون حاڪم مخدوم بلال کي حڪومت خلاف خطرو ڄاڻي، شهيد ڪرائي ڇڏيو، ٽڳڙ وطن دوست جيالن ارغونن جي سامهون سينو تاڻي مقابلا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا، جنهن ۾ هڪ ئي وقت ڪيترائي سنڌي سپوت شهيد ٿي چڪا، جن کي ٽڳڙ جي اوڀر پاسي هڪ قبر ۾ دفن ڪيو ويو، انهن جي دفن واري جاءِ کي ”شهيدن جو ڪوٽ“ سڏيو وڃي ٿو، ان قومي ويڙهه کان پوءِ هي ”خطو ٽڳڙ باغبان“ هڪ ٽيڳڙ خان نالي امير ارغون کي جاگير طور انعام ڏنو ويو، جڏهن ته باغبان علائقو ضلع دادوءَ ۾ پوي ٿو ۽ ٽڳڙ ضلع لاڙڪاڻي جي حدن ۾ اچي ٿو، هي ٻه علائقا ”ٽڳڙ باغبان“ جي نالي سان سنڌ ۾ مشهور رهيا.
ان امير ارغون جاگيردار جي مالڪي جي ڪري هن شهر جو نالو ٽڳڙ سڏجڻ ۾ آيو، پر جيڪڏهن ٽڳڙ لفظ جو سنڌي ٻوليءَ ۾ اشتقاق ڪجي:
ٽه+ ڳُر. ڳُرَ= تندا (رسي جا تندا) يعني ٽن تندن وارو يا ٽڳريو رسو. ڳُرُ لفظ جون ٻيون به ڪيتريون معنائون ٿي سگهن ٿيون، ڳُرُ= نمونو، طريقو، ڍنگ، واٽ،رستو وغيره يعني ٽي واٽون، ٽي رستا، ٽن ڳرن وارو شهر، ٽن ميلاپن وارو شهر، ان سمي فتح پور ڳوٺ ۽ چڪرو ڳوٺ ٽڳر ڳوٺ سان جوڙ، اشتراڪ ۽ ميلاپ ۾ اچي چڪو، ان ڪري هن شهر جو نالو ٽن ڳرن وارو، شهر، ٽڳر ٿي چڪو هوندو، هنن ٽن ڳوٺن جي سنگم، ٽڳر شهر کي ضلع جي صدر مقام تائين رسايو، ورنه ٽڳر تعلقو ڪلهوڙن، ميرن، انگريزن جي دور حڪومتن تائين هليو، جنهن جي ثابتيءَ لاءِ هڪ دستاويز به پيش ڪجي ٿو، شهيدن جي ڪوٽ کان سواءِ ٽڳر ۾ سيد صوفن شاهه جو قبرستان 5 جريبن تي ٿيندو ۽ مخدوم محمد قاسم جو قبرستان 10 جريبن تائين پٿريل آهي.
ٽڳر جي چوڌاريءَ هڪ کاهي کوٽيل آهي، جنهن کي ڪنب يا ڍورو مهڻو ڪوٺيو ويندو آهي، ان ڍوري مهڻي مان ٻه واهه 1 غريبو واهه، 2 ٻي نالي واهه نڪرندا هئا، جيڪي ٽڳڙ کي آباد ڪندا هئا، ان کان سواءِ هتي هڪ سو کوهه به کنيل هئا، جن جي وسيلي ٽڳر جي خوشحاليءَ کي چار چنڊ لڳل هوندا هئا، امير ارغون جاگيردار جا ڪمدار آگاڻي ۽ ٻگهيا ذات وارا هئا، ڪمدار اڙيال، اويڙا، اڙونڊا ۽ اگهليل هوندا هئا، جن ۾ ٻگهيا ٻه ڀائر عاقل ۽ وريو ڏاڍو انڌير ننگري مچايو ن ويٺا هوندا هئا، ان ڪري سندن اچاٽ ۽ اڳرائيءَ ۾ هڪ عام چوڻي وجود ورتو.
”هڪ ويهي، ٻيو تڪي،
هن کي ڇڏي، متان مون کي ماري”
ڪمدارن جي ڪڌن ڪرتوتن ۽ ڏاڍائيءَ تي هڪ درويش سيد صوفن شاهه کين پاراتو ڏنو:
”غريبو غار ٿئي، وهي نه واهو،
عاقل ۽ وريي جو سلو نه ٿئي سائو.“
ان ڏمر ۽ پاراتي کان ڪمدار ڊنا ان ڪري ٻئي ڀائر بزرگ ڏانهن ميڙ مدارت کڻي ويا، ۽ سندس اڳيان وچن ڪيائون ته هو اڳتي ڪنهن ماڻهو کئونس نه ڪندا، هنن جي ڀرپور پڇتاءُ ۽ پيشيماني تي درويش ڪهل کائي، کين وري دعا سان ياد ڪيو:
”غريبو گل ٿئي، وهي واهو،
عاقل ۽ وريي جو سلو ٿئي سائو“
سنڌو دريا جي ڇڙواڳ وهڪرن جي اٿل پٿل جي ڪري سنڌ جا شهر گهڻي ڀاڱي ڊٺا ۽ وري پئي ٺهيا آهن، شهرن جي راهه ۽ نئين سري ٺاهه جي ڪري هڪ هڪ شهر مان اڪيچار ڳوٺ ۽ ننگر جڙندا رهيا آهن، ڪڏهن وسندين جي ايڪتائي ۽ هيڪڙائي ڪڏهن ميلن جا مفاصلا ۽ وڇوٽيون ٿيو وڃن، مذڪور ڳوٺ هاڻي ڪچي جون وستيون آهن، هن سمي ٽڳر ڳوٺ کان فتح پور ڳوٺ 6 ميل پري ۽ چڪرو ڳوٺ 5 ميل ڏور پيل آهن، هاڻي چڪرو ڳوٺ ٻين سڀني بستين کان آبادي ۾ چڙهيل آهي، جڏهن ٽڳر جي جوڀن ۽ جواني مٿان سنڌو دريا جي لهرين چڙهايون ڪيون ٿي، تڏهن هن جي تمدني جوڙجڪ جا ڀاڱا ڀيلجي ويا، جهٽ پلڪ ۾ وسندڙ وٿاڻ، دڙن ۽ کنڊرن جي شڪل مٽجي ويو.
ٽڳر جي گذريل دٻدٻي کان پوءِ هن مهل (1988ع ۾) 20 جهڳا آهن، جن ۾ 100 کن آدم ساهه کڻي ٿو، منجهس سيد، جوڻيجا، ڀاڳت، شيخ، مڱڻهار، مير بحر ۽ گوپانگ ذاتيون رهن ٿيون، موجوده ٽڳر جي اولهه ۾ جهلي بند، اوڀر ۾ سنڌو دريا 5 ڪلوميٽرن تي، ڏکڻ ۾ کچي ڳوٺ ۽ روات کيڙو ڳوٺ، اتر ۾ ڳوٺ کبراڻي آهن، ٽڳر هينئر ويهڙ ديهه تپي ۾ هڪ ڳوٺ جي حيثيت رکي ٿو، يوني ڪائونسل يارو لاکير تعلقي ڏوڪري جي حدن ۾ آهي، ٽڳر ڏوڪري شهر کان 16 ڪلوميٽر پنڌ تي آهي.
ٽڳر ڳوٺ جون شخصيتون:
1. مولانا مخدوم محمد قاسم جوڻيجو
2. علامه مخدوم محمد اسماعيل
3. سيد صوفن شاهه
ٽڳر ڳوٺ جي احوال هٿ ڪرڻ جا ذريعا ۽ طريقا:
1. هڪ دستاويز 23 مئي 1883ع جو هٿ ڪيل
2. مولوي حڪيم امير بخش ولد مير خان کوکر، اريجا تعلقه ڏوڪري جنم 1922ع، ملاقات 6 جون 1978ع
3. سائين هدايت الله احمد ولد لعل بخش سانگي دودائي، تعلقه لاڙڪاڻو دودائي مدرس مڪتب جنم 1888ع، ملاقات 1953ع
4. نور محمد ولد الله بخش مڱريه، ڳوٺ خير محمد آريجا، تعلقه ڏوڪري حال ڳوٺ ٺوڙهي تعلقه خيرپور ناٿن شاهه، جنم 1901ع خط 8.12.78
5. مولوي هدايت الله ولد مولوي عبد الله ولد مولوي غلام حسين آريجو، تعلقه ڏوڪري مدرسه حسيني ٺارو واهڻ لڳ خير محمد آريجا، جنم 1940ع، ملاقات 28.8.78
6. خان محمد پٽ محمد ناصر جوڻيجو اصل ٽڳر، هاڻي ڏوڪري شهر جنم 1910ع ملاقات 28.8.78
7. قاضي الله جياريو ولد نور محمد جوڻيجو، اصل ٽڳر هاڻي ڏوڪري شهر جنم 1883ع ملاقات 28.8.78
8. سيد حمز علي شاهه پٽ حيات شاهه ولد سيد محب علي شاهه پريالوءِ، تعلقه خيرپور جنم 1923ع، ملاقات 19.9.78
9. فقير غلام قادر پٽ صاحبڏنو قريشي، پريالوءِ ڳوٺ تعلقه خيرپور، جنم 1918ع ملاقات 19.9.78
10. مولوي نجم الدين پٽ ميان امام بخش سومرو، ڳڙهي ياسين شهر جنم 1918ع ملاقات 22.9.78
11. حڪيم محمد ڇٽل ولد حڪيم محمد خان کيڙو لڳ ٽڳر تعلقه ڏوڪري جنم 1926ع ملاقات 22.9.78
12. ڊاڪٽر عطامحمد حامي صاحب جن جو خط 11 آڪٽوبر 1978ع
13. سيد خادم حسين پٽ پيرل شاهه پٽ غلام شاهه پٽ ڪور علي شاهه پٽ غلام شاهه پٽ هوندل شاهه پٽ ڪوڙل شاهه پٽ پيرل شاهه ٽڳر ڳوٺ ۾ روبرو ملاقات 9.9.1987