امر شخصيت: عبدالستار ڀٽي
ابتدائي تعليم ڳوٺ ڀرسان قائم منگواڻي پرائمري اسڪول مان حاصل ڪيائين. کيس ننڍپڻ کان ئي ڳوٺاڻا پيار منجهان ’خان‘ سڏيندا هئا. ذهانت، هوشياريءَ ۽ علم سان چاهه ڏسندي والد صاحب کين سنڌ مدرسته السلام اسڪول ڪراچيءَ ۾ داخل ڪرايو. پاڻ ايترو ته هوشيار هو جو سڄي بمبئي يونيورسٽي يعني سنڌ، گجرات، مهاراشٽر، راجستان، ۽ پُونا سميت تمام علائقن ۾ مئٽرڪ جي امتحان کان وٺي بي اي، ايم اي تائين هِندن توڙي مسلمانن ۾ پهريون نمبر آيو. سال 1912ع جهونا ڳڙهه ڪاليج مان ايم اي پاس ڪري اهو ثابت ڪيائون ته ڪامل عزم ۽ جدوجهد سان انسان دنيا ۾ هر ڪاميابي ماڻي سگهي ٿو. ان کان اڳ اهو ڪارنامو ڪنهن به سنڌي هِندو توڙي مسلمان سر انجام ڪونه ڏنو هو. هي وڏو اعزاز پڻ هڪ لاڙڪاڻي واسيءَ ماڻيو.
کين بمبئي يونيورسٽيءَ جو فيلو مقرر ڪيو ويو، جنهن بعد تمام ٿوري عرصي ۾ پاڻ هر دلعزيز استاد ۽ نامياري تعليمي ماهر جي حيثيت ۾ سڃاتا ويندا هئا. در اصل، ننڍپڻ کان خان صاحب غريبي ۽ ڳوٺاڻي ماحول ۾ رهيا ۽ پڙهيا تنهن ڪري کين ڪنهن ڏورانهين ٻهراڙين ۾ رهندڙ غريب ماروئڙن جي اولاد کي تعليمي سهوليتون ميسر نه هئڻ جو احساس هر وقت هوندو هو، انڪري غريبن سان محبت ڪرڻ ۽ غريبن جي اولاد ۾ تعليم جي دولت عام ڪرڻ کي پنهنجي زندگيءَ جو نصب العين ۽ مقصيد حيات بڻايو. اهڙيءَ طرح پاڻ تعليم جي محڪمي ۾ ملازمت اختيار ڪيائون جڏهن ته کين ٻيون به ڪيتريون سڻڀيون نوڪريون پڻ ملي پئي سگهيون. علمي قابليت، سچائي، نظم ۽ ضبط سبب عام طرح کين ’خانصاحب‘ جي نالي سان مخاطب ڪيو ويندو هو. جڏهن پاڻ تعليم کاتي ۾ آفيسر مقرر ٿيا ته پوءِ تعليم کي عام ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڏورانهن علائقن ۾ اُٺن تي سوار ٿي سفر ڪيائون. هن سلسلي ۾ پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ڪونڪر، ڪرچات، گڏاپ، جوهي، مٺي، نگرپارڪر، ڇاڇري، عمر ڪوٽ، ٺل، ڀان سيد آباد ۽ خدا آباد جهڙن پوئتي پيل ڏورانهن علائقن جا طوفاني دورا ڪري ڪيترا ئي سرڪاري ۽ غير سرڪاري اسڪول قائم ڪري تعليم جي روشني ڦهلائڻ جي سعادت حاصل ڪيائين. هن نيڪ ڪم ۾ گهڻو ڪري هندو واپاري سيٺ، مسلمان وڏيرن کان وڌيڪ مالي مدد ڪندا هئا.
خانصاحب جي ايمانداري پڻ پنهنجو مثال پاڻ ۽ حد درجي جي بلندي تائين پهتل هئي. پاڻ به سرڪاري يا غير سرڪاري دوري وقت ڪنهن به استاد جي ماني ڪونه کائيندا هئا، ڪنهن جي به دعوت نه قبوليندا هئا. سفر ۾ هر وقت ساڻن کاڌي پيتي ۽ سيڌي سامان جي پيتي هڪ اُٺ تي گڏ هوندي هئي. در اصل، خانصاحب هڪ تبليغي جوش جذبي وارو تعليمي آفيسر هو، جيڪو هر وقت ڪنهن نه ڪنهن ڏورانهين علائقي ۾ اسڪول قائم ڪرڻ جي جستجو ۾ مست ۽ مگن هوندو هو. تعليم لاءِ سندن اهو جوش جذبو ۽ وِلولو ڏسي اعليٰ انگريز عملدار کين هڪ آئڊيل يا تصوراتي تعليمي ماهر آفيسر سڏيندا هئا. علي خان ابڙي صاحب جي تعليمي خدمتن کي ڏسندي سرڪار پاران کين ’خانبهادر‘ لقب ڏيڻ جي آڇ به ٿي جيڪا پاڻ قبول نه ڪيائون. حالانڪه ان دور ۾ انگريز سرڪار وٽ وقت جا نواب، سردار، وڏيرا، امير، ڪبير، خانبهادر لقب حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترائي جتن، حيلا، دعوتون ۽ خوشامدون ڪندا هئا.
علامه ابڙو صاحب ننڍپڻ کان ئي خدا ترس شخصيت جا مالڪ ۽ پنج ئي وقت نماز پڙهڻ جا پابند هئا. فارسي ۽ انگريزي علوم جا خاص ماهر هئڻ کان علاه انگريزي ادب جا شاهڪار ڪتاب هميشهه وٽن هوندا هئا. پر حضور اڪرم ﷺ ۽ قرآن مجيد سان والهانه محبت ۽ عقيدت هين. قرآن شريف جو ڪو به اهڙو ترجمو يا تفسير نه هوندو، جيڪو سندس مطالعي ۾ نه آيو هجي. شاهه ولي الله، مولانا اشرف علي ٿانوي، مولانا يوسف علي، ابوالڪلام آزاد، پڪٿال، گابا ۽ علامه مشرقي جي لکڻين ۽ خيالن جو چڱيءَ طرح مطالعو هيس. وٽن هر وقت عالم سڳورن جي آمد ۽ بحث مباحثي جو سلسلو جاري هوندو هو. پاڻ مولانا تاج محمود امروٽي صاحب کان گهڻو متاثر هئا ۽ اڪثر وٽن حاضري ڀريندا هئا.
جناب علي خان ابڙو صاحب 1930 ع ۾ مستقل طرح لاڙڪاڻي لڏي آيا ۽ شهر جي ڪرمان باغ جي پاڙي ۾ رهائش اختيار ڪيائون. پاڻ تعليم کاتي ۾ آفيسر کان علاوه مختلف وڏن اسڪولن ۾ بحيثيت پرنسيپال پڻ ملازمت ڪيائون، جنهن ۾ مدرسه هاءِ اسڪول ميرپور خاص جي پرنسپالي به شامل هئي. هن منصب تان 1944ع ۾ رٽائرمينٽ حاصل ڪيائون. رٽائرمينٽ کان پوءِ، سندن تعليمي خدمتون، بلند اخلاق، ايمانداري، سادگي ۽ ڪارڪردگيءَ کي ڏسندي سنڌ بلوچستان جي وڏي محترم شخصيت نواب غيبي خان چانڊيي صاحب پڻ پنهنجي پوٽي نواب احمد سلطان خان چانڊيو صاحب جو اتاليق مقرر ڪيو.
علامه ابڙي صاحب جو علم ادب سان ذوق شوق ۽ مطالعو تمام گهڻو وسيع هو. پاڻ ڪيترائي ڪتاب لکيائون جيڪي گهڻو ڪري معاشري ۾ بد اخلاقي ۽ وهم پرستيءَ جي خلاف هئا. ڇاڪاڻ ته پاڻ مُلن ۽ پِيرن جا ڪٽر مخالف هئا، تنهن ڪري کين اڪثر مخالفن پاران ’وهابي‘ هئڻ کان علاوه مختلف فتوائن سان به مقابلو ڪرڻو پيو. هي مرد مجاهد پنهنجو قلمي جهاد آخري وقت تائين جاري رکيو آيو.
ابڙي صاحب جا مشهور ڪتاب ’اسلام ۽ ترقي‘، ’اسلام ۽ اليڪشن‘، ’حالات نبوي‘، ’رسومات تباهي‘، ’اخلاقي گلدستو‘، ’احاديث نبوي‘، ’تعليمات اسلام‘، ’اسلام ۽ ڪميونزم ‘ آهن. انهن کان علاوه ٻين علمي، تعليمي ۽ سماجي مسئلن تي لڳاتار لکندو رهيو. 1945ع کان 1954ع تائين قرآن شريف جو سليس ترجمو ۽ تفسير سنڌي ٻوليءَ ۾ لکي مڪمل ڪيائين، جنهن ۾ قرآن شريف ۽ اسلام جي سولي تشريح ڪيل آهي. هيءَ هڪ وڏي محنت ۽ عظيم ڪارنامو آهي. هي تفسير ۽ ترجمو اٽڪل 1200 صفحن تي مشتمل آهي، جيڪو سال 1998ع ۾ سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي پاران شايع ٿيو آهي.
خانصاحب علامه علي خان ابڙو صاحب تقسيم هند جو مخالف هو، هن ڏس ۾ پاڻ مختلف اخبارن ۾ ڪيترا مضمون لکيا اٿس، جنهن ۾ دليلن سان تقسيم هند جي مخالفت بابت پنهنجي سوچ ۽ راءِ جو اظهار ڪيو اٿس. هي عظيم انسان باڪمال، باعمل شخص، نيڪ سيرت ۽ صورت، اخلاق جو مجسمو، ايمانداري ۽ سچائيءَ جو مثال، سادگيءَ جو ساٿي، عزت جو رکوالو، ضمير جو سچو، قول ۽ فعل ۾ کرو، وڏو جرئتمند، جينيس، انقلابي، عالم فاضل مصنف، سماج سڌارڪ، سنڌ جو سر سيد احمد خان هو. تعليم جي شعبي ۾ خدمت وٽس عبادت برابر هئي.
هي فرشتو تاريخ 16 جولاءِ 1954ع تي لاڙڪاڻي ۾ انتقال ڪري ويو. سندس آخري آرامگاهه لاڙڪاڻي شهر ۾ درگاه قائم شاهه بخاري لڳ قبرستان ۾ آهي.
سندس اولاد ۾ شمس الدين ابڙو وڪيل لاڙڪاڻي جي مشهور ۽ قانوندادن شخصيت ٿي رهيو. ٻيو نمبر پٽ ناميارو ليکڪ جمال ابڙو صاحب عدليه جي شعبي سان وابسته رهيو ۽ ٽيون نمبر پٽ انجنيئر ڪمال الدين ابڙو هو.
(لاڙڪاڻو، امر شخصيتون، آگسٽ 2000ع ۾ ڇپيل)