اسلام ڇا آهي؟
اسلام ڇا آهي؟
انهيءَ سوال جو مختصر جواب هي آهي ته اسلام اهو دين آهي جو قرآن شريف ۾ سيکاريل آهي. جو شخص قرآن شريف جو اڀياس ڪندو ۽ پيغمبر ﷺ جي سوانح عمري مان اها واقفيت حاصل ڪندو ته ڪهڙي طرح پاڻ قرآن شريف جي حڪمن تي عمل ڪيائون، تنهن کي اسلام جي چڱي خبر پئجي ويندي. هن ننڍڙي ڪتاب ۾ بلڪل مختصر طور اسلام جي تعليمات جو بيان ٿو ڪجي.
اسلام ذات انسان جو دين آهي
”اسلام“ انهيءَ دين جو نالو آهي جو حضرت رسول ﷺ تيرهن سو ورهيه اڳي سيکاريو. مغرب ۾ هن مذهب کي ”محمدي مذهب“ سڏيو وڃي ٿو، جيئن عيسائي مذهب ۽ ٻڌ ڌرم حضرت عيسيٰ ؑ ۽ گوتم ٻڌ جي نالن پٺيان سڏجن ٿا. مگر پاڻ مسلمان پنهنجي مذهب کي ڪڏهن انهيءَ نالي سان نه سڏيندا آهيون. قرآن شريف موجب ”اسلام“ جي معنيٰ ايترو وسيع آهي جيترو ذات انسان. اهو دين حضرت محمد ﷺ جي سيکارڻ کان شروع ڪو نه ٿيو، پر اڳواڻن نبين جو به اهو ئي دين هو. حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراهيم حضرت موسيٰ ۽ حضرت عيسيٰ عليهم السلام جو دين به اسلام هو، در حقيقت خدا جي سڀ ڪنهن رسول جو (جو دنيا جي ڪنهن به حصي ۾ پيدا ٿيو) دين اهو ئي هو. بلڪ حضرت جن جي قول موجب سڀ ڪنهن نئين ڄاول ٻار جو دين اسلام آهي. حضرت جن انهيءَ دين جو بنياد وجهندڙ نه هئا مگر آخري سيکاريندڙ هئا، ۽ سندن رسالت ۾ دين کي ڪامل ڪيو ويو جيئن قرآن شريف ۾ فرمايل آهي، ”اَلْیَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِیْنَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتِیْ- قرآن شريف جي تعليم موجب اسلام انسان جو فطرتي دين آهي سوره الروم جي ٽيهين آيت ۾ هي لفظ آيل آهن، ”اها الله تعاليٰ جي بنايل فطرت آهي جنهن ۾ انسان کي خلقيائين، خدا جي بنايل فطرت ۾ ڪابه ڦيرڦار ٿيڻ نه ڏيو. اهو ئي آهي سچو دين.“ جيئن ته قرآن شريف موجب نبي سڳورا مختلف قومن ۾ مختلف وقتن تي پيدا ٿيا ۽ جيئن ته سڀ ڪنهن نبي سڳوري جو دين اوائلي پاڪيزگي ۾ اسلام ئي هو، هن دين جو دائرو ڪيترو پٺتي ٿو وڃي ۽ ايترو وسيع آهي جيترو خود انسان ذات. مکيه اصول ساڳيا ئي هوا؛ جيڪڏهن ڪو فرق هو ته رڳو ظاهري حالتن ۾ جي انسانن جي ڦرندڙ ضرورتن لاءِ ڦيرايون ويون ٿي. اسلام جي آخري صورت اها آهي جا دنيا ۾ خاتم النبين ﷺ جي اچڻ بعد قائم ٿي.
لفظ “اسلام” جي ڪيفيت
ٻين مذهبن تي نالا انهن ماڻهن رکيا جن اهي دين قبول ڪيا، مگر اسان جي دين تي نالو ”اسلام“ مسلمانن پاڻ ڪو نه رکيو. اهو نالو چڱيءَ طرح سان قرآن شريف ۾ ڏنل آهي. سوره المائده جي ٽين آيت ۾ فرمايل آهي ته ”اڄ مون اوهان جي واسطي اوهان جو دين ڪامل ڪيو؛ اوهان تي پنهنجي نعمت پوري ڪيم ۽ اوهان جي واسطي دين اسلام پسند ڪيم“ وري سوره آل عمران جي ارڙهين آيت ۾ آيل آهي ته: ”تحقيق خدا وٽ سچو دين اسلام آهي.“
اهو نالو هن دين واسطي به وري ڏاڍو موزون ۽ پر معنيٰ، ڇو ته لفظ اسلام در حقيقت هن دين جو جوهر ٿو ڏيکاري. انهيءَ لفظ جي اصلي معنيٰ آهي صلح ڪرڻ، اسلا۾ ۾ صلح جي متي جي خاص طرح تعليم ڏنل آهي. قرآن شريف موجب مسلمان اهو آهي جنهن خدا سان ۽ انسان سان، خالق سان صلح جي معنيٰ آهي خدا جي مرضيءَ جي پوري پوري تابعداري ڇو ته سڀ پاڪائي ۽ نيڪيءَ جو منڍ الله تعاليٰ ئي آهي. انسان سان صلح جي معنيٰ آهي ذات انسان سان ڀلائي ڪرڻ. اهي ٻئي خيال قرآن شريف ۾ نهايت مختصر طور پر بلڪل سهڻي نموني ۾ ظاهر ڪيل آهي. سورة البقره جي 112 آيت ۾ فرمايل آهي ته جو شخص الله تعاليٰ جي پوري طرح تسليم ٿو ڪري ۽ ٻين سان ڀلايون ڪندڙ آهي تنهن کي الله تعاليٰ وٽان اجر ٿو ملي، هن کي ڪو خوف خطرو ڪونهي نڪي هو ڪو ڏک ڏسندو.“ قرآن شريف موجب نجات (ڇوٽڪارو) اها آهي ته ڪا ٻي. جيئن ته ڪوئي به مسلم پوري صلح ۾ آهي تنهنڪري هن کي دل جو ڪامل آرام ۽ خوشي حاصل آهي. ”صلح“ جي لفظ ”السلام عليڪم“ سان مسلمان هڪ ٻئي کي ملن يا کيڪارين ٿا، ۽ بهشت ۾ به هڪ ٻئي کي ”صلح“ لي لفظ سان سلام ورائيندا. سورة يونس جي ڏهين آيت ۾ آيو آهي ته ”ان ۾ هن جو سلام ٿيندو”صلح“. بلڪ قرآن شريف جي بيان ڪيل بهشت ۾ ”صلح صلح“ کان سواءِ ٻيو ڪو لفظ ٻڌڻ ۾ ئي ڪو نه ايندو. سورة الواقعه جي 25 ۽ 26 آيت ۾ جي لفظ آيل آهن ته ”ان ۾ هو اجائي بڪ بڪ ۽ بيهودا لفظ نه ٻڌندا سواءِ ”صلح صلح“ جي. الله تعاليٰ جو هڪڙو صفاتي نالو ”صلح ڪرائيندڙ“ به آهي، (سورة 59 ۽ آيت 23) ۽ جنهن مقصد ڏانهن انسان کي نئين ٿو تنهنجو نالو به ”صلح جو مڪان“ آهي جيئن ته سورة ڏهين آيت 25 ۾ آيو آهي ته الله تعاليٰ ”صلح جي مڪان“ ڏانهن ٿو سڏي. تنهنڪري صلح دين اسلام جو جوهر آهي؛ صلح پاڙ آهي جنهن مان اسلام اڀري ٿو، ۽ ميوو آهي جو ان درخت مان پيدا ٿئي ٿو، تنهنڪري اسلام ”صلح جو دين“ آهي.
اسلام جي يگاني خصوصيت
اسلام جي وڏي خصوصيت اها آهي جو هو سيکاري ٿو ته دنيا جا سڀئي مکيه مذهب جي ان کان اڳ رائج هئا الله تعاليٰ وحي جي معرفت سيکاريا هئا. اهڙي طرح اسلام (جيئن اڳئي ڏيکاريو ويو آهي ته ان جي معنيٰ صلح ڏي اشارو ٿي ڪري) دنيا جي سڀني مذهبن جي وچ ۾ صلح ۽ ٺاهه جو بنياد وجهڻ لاءِ آيو. مگر اسلام جو اعليٰ مقصد رڳو اهو نه هو ته ڪو فقط اهو سچو سبق سيکاري پر اهو به هو ته اهي غلطيون جي گهڻي عرصي کان سڌاري نه ٿيڻ ڪري مذهبن ۾ داخل ٿي ويون هيون، تن کان حق کي ڌار ڪري؛ ۽ اهي سچا سبق سيکاري جي اڳ سيکاريل نه هئا يا قومن جي خاص حالتن جي ڪري يا انهن جي ابتدائي حالت ۾ هجڻ جي ڪري انهن کي سيکارڻ ضروري هئا. سڀني کان مکيه ڳالهه اها هئي ته اسلام اهي سڀئي سبق هڪ ڪتب ۾ جمع ڪيا جي ڌار ڌار وحيءَ جي معرفت دنيا ۾ موجود هئا، ۽ ترقي ڪندڙ انسان جي سڀني اخلاقي ۽ روحاني ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاءِ ڪامل هدايتون بخشيون تنهن ڪري اسلام انهيءَ خصوصيت جي دعويٰ ٿو ڪري ته قرآن شريف ۾ خدا تعاليٰ جون آخري ۽ ڪامل هدايتون سمايل آهن. ۽ ٻين مذهبن سان اسلام اها مشانهت ٿو رکي ته هي به انهن وانگر وحي جي معرفت سيکاريل آهي. مگر تفاوت هي آهي ته اسلام خدا جو آخرين ۽ ڪامل پيغام آهي. تنهنڪري محمد مصطفيٰ ﷺ کي 33 سورت جي 40 آيت ۾ خاتم النبين (نيبن جي مهر) جو لقب مليل آهي، ۽ لم يکن واري سورة ۾ قرآن شريف بابت هي لفظ آيل آهن. ”پاڪ صفحا جن ۾ سڀ سچا ڪتاب سمايل آهن.“
اسلام هڪ تواريخي مذهب آهي
هڪ وڌيڪ خصوصيت جا اسلام ۾ آهي سا پڻ هتي بيان ٿي ڪجي. اسلام بلاشڪ هڪ تواريخي مذهب آهي ۽ ان جو آخري سيکاريندڙ هڪ تواريخي شخص آهي. پيغمبر ﷺ جي حياتيءَ جو هر هڪ واقعو پوريءَ تحقيق سان تاريخ طور درج ٿيل آهي ۽ قرآن مجيد جو اسلام جي سڀني روحاني، اخلاقي ۽ معاشرتي قانونن جو منبع آهي، تنهنجي محفوظيت يگاني آهي. يعني الاهي ڪلامن مان فقط قرآن مجيد بنا تبديل جي محفوظ رهيو آهي. جنهن صورت ۾ هي خدا جو وحي يا ڪلام اسان جي روحاني ۽ اخلاقي بهبودي لاءِ صدين کان صحيح سلامت محفوظ اسان وٽ موجود آهي ۽ جنهن صورت ۾ نبي ڪريم ﷺ، جنهن جي دنيائي زندگي جا مختلف عمل، قول، رَوَشون ۽ آزمودا انسان جي سڀ ڪنهن قسم جي زندگي لاءِ بهترين عملي سبق سيکارين ٿا تنهنجو مثال اسان جي اکين اڳيان رکيو آهي ۽ تنهن صورت ۾ سڀ ڪنهن مسلمان کي يقين آهي ته هن ڪنهن به نيڪي جي مخالفت ڪا نه ڪئي آهي جا ڪنهن به نيڪ انسان جي زندگيءَ ۾ عمل آئي هجي. تنهنڪري هو نه رڳو سڀني خدائي وحين جي سچائي ۾ ايمان ٿو آڻي ۽ سڀني قومن جي مقدس رهبرن کي قبول ٿو ڪري پر آخرين ۽ مجمل ڪتاب تي هلڻ سان هو سڀني اڳوڻن وحين جي دائمي سبقن تي قدم ٿو کڻي ۽ اسوة حسنه (بهترين نموني) جي پيروي ڪرڻ سان هو سڀني نيڪ انسانن جي زندگيءَ جي سڀني نيڪين جو مثال وٺي انهن جي نقش قدم تي هلي ٿو.
اسلام جا مکيه اصول
اسلام جا مکيه اصول قرآن شريف جي شروعات ۾ ئي ڏنل آهن. قرآن شريف هنن لفظن سان شروع ٿئي ٿو: ”هي ڪتاب، انهيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونهي، انهن لاءِ هدايت آهي جي گناهن کان پاڻ کي بچائين ٿا. جي غيب ۾ ايمان آڻين ٿا ۽ نماز قائم ڪن ٿا ۽ جيڪي اسان کين ڏٺو آهي تن مان فراخدلي سان سخاوت ڪن ٿا. ۽ جي اڳوڻن وحين تي ۽ جيڪي تو تي نازل ڪيو ويو آهي تنهن تي ايمان آڻين ٿا ۽ هو آخرت ۾ يقين سان ويساه رکن ٿا.“ هي آيتون اهي مکيه اصول ڏيکارين ٿيون جي قرآن شريف جي مڃيندڙن کي ضرور قبول ڪرڻا آهن. هنن ۾ ٽي مکيه عقايدي مسئلا ۽ ٻه مکيه عملي مسئلا بيان ڪيل آهن. يعني ٽي اعتقادي ۽ ٻه عملي قانون. هنن پنجن ڳالهين تي جدا جدا بحث ڪرڻ کان اڳ اِها ڳالهه ڏيکارڻ ضرور آهي (جيئن انهي آيت ۾ اشارو آهي) ته اسلام ۾ فقط عقيدو ڪنهن به ڪم جو نه آهي جيستاءِ ان کي عمل ۾ نٿو آڻجي قرآن شريف ۾ نيڪ ٻانهن جي بيان ۾ بار بار هي لفظ آيل آهن ته ”اهي جي ايمان ٿا آڻين ۽ چڱايون ٿا ڪن.“ سچو ويساه هڪڙو سٺو ٻج آهي جو وڌي چڱو وڻ تڏهن ٿيندو جڏهن هن کي زمين مان خوراڪ ملندي. اها خوراڪ آهي چڱا ڪم. هنن پنجن اصولن به نسبت هڪڙي ٻي ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته اهي پنجئي اصول هڪ ته ٻي صورت ۾ سڄي ذات انسان جا قبول ڪيل آهن. اهي پنج اصول جيئن مٿين آيتن ۾ بيان ڪيل آهن هي آهن (1) خدا تعاليٰ (غيب) ۾ ويساهه، (2) وحي ۾ ويساهه ۽ (3) آخرت ۾ ويساهه، ۽ (4) نماز، جنهن مان خدا جي محبت ٿي اٿي، ۽ (5) سخاوت سڀ ڪنهن قسم جي. سخاوت لفظ جي معنيٰ بلڪل وسيع آهي جنهن ۾ سڀ ڀلايون يعني چڱايون اچي ٿيون وڃن. پهريون عملي اصول آهي سخاوت، يعني انسان ۽ ٻي خلق جا حق ادا ڪرڻ. هي پنج اصول عقائدي ۽ عملي دنيا جي سڀني قومن جا قبول ڪيل آهن ۽ اهي عام اصول آهن جن تي سڀني مذهبن جو بنياد ٻڌل آهي. در حقيقت هي پاڪ دين اسلام جا پنج مکيه اصول انساني فطرت ۾ اڪريل آهن. هاڻي جيئن قرآن شريف ۾ بيان ڪيل آهن تئين هنن اصولن جو جدا جدا تفصيل وارا بيان ڏجي ٿو.
اسلام ۾ الله تعاليٰ جي وجوديت جي ڪيفيت
جيڪي ٽي مکيه اعتقادي اصول آهن تن مان بهترين آهي الله تعاليٰ ۾ ايمان آڻڻ. تاريخ مان معلوم ٿو ٿئي ته انسان تمام اوائلي زماني کان وٺي اڄ تائين ڪنهن بالائي طاقت ۾ (ڏسڻ کان سواءِ) ويساه رکندو پي آيو آهي؛ مگر مختلف قومن مختلف وقتن ۾ ۽ مختلف خيال پي رکيا آهن. اسلام انهيءَ خدا جي وجوديت ٿو سيکاري جو قبيلن جي ديوتائن ۽ قومي خدائن جي باطل خيال کي ميساري ٿو ڇڏي. اسلام ۾ بيان ڪيل خدا ڪنهن خاص قوم جو خدا نه آهي جو فقط ان قوم جي نگهباني ڪندڙ هجي. قرآن شريف جي پهرين ئي لفظن ۾ آيل آهي ته الله تعاليٰ سڀني جهانن ۽ سڀ خلق جو رب آهي؛ اهڙي طرح قرآن شريف الله تعاليٰ جي ربوبيت کي وسيع ڄاڻائي انسانن جي ڀائپي جي دائره کي ايترو وسيع ٿو ڪري جو ان ۾ دنيا جون سڀ قومون اچي ٿيون وڃن، ۽ انساني همدردي جو دائرو به وسيع ٿو ٿئي. توحيد اهو اعليٰ موضوع آهي جنهن تي قرآن شريف تمام گهڻو زور ڏنو آهي. خدائي فطرت ۾ پوري پوري ايڪائي آهي؛ ان ۾ شراڪت يا ڪثرت کي دخل بلڪل ڪونهي. الله تعاليٰ جي صفتن مان سڀ کان مکيه صفت آهي ايڪائي. خدا تعاليٰ سان ٻئي ڪنهن جي شراڪت کي اسلام بلڪل رد ٿو ڪري، سڀ اعليٰ ترين ۽ ڪامل صفتون الله تعاليٰ جون آهن مگر رحمت جي صفت سڀني جي مٿان سوار آهي. قرآن شريف جي سڀڪا سورة الرحمن ۽ الرحيم جي نالن سان شروع ٿي ٿئي، انهن لفظن ۾ جيڪا الله تعاليٰ جي وسيع رحمت سمايل آهي سا ڪنهن به ٻولي ۾ انهن لفظن جي ترجمي ڪرڻ سان معلوم ڪين ٿي سگهندي. ٽين سورة جي 156 آيت ۾ فرمايل آهي ته منهنجي رحمت سڀني شين کي وڪوڙيل آهي، تنهن ڪري انهي رسول (ﷺ) کي جنهن الله تعاليٰ جون اهي صفتون بيان ڪيون قرآن شريف ۾ رحمة العالمين سڏيو ويو آهي. ائين ممڪن ئي ڪين هو ته توحيد جو سيکاريندڙ عظيم النسان اهڙي خدا کي خيال ۾ آڻي جو سڀ شي ۽ سڀ خلق جو خالق نه هجي. الله تعاليٰ جي طاقت ۽ علم ۾ اهڙو نقص الله تعاليٰ عظيم سان ڪامل ۽ قدرت جو بنياد ڊاهي وجهي ها، تنهن ڪري اسلام جو ٻين مذهبن وانگر الله تعاليٰ جي وجوديت تي ٻڌل آهي، ٻين مذهبن کان هن ڳالهه ۾ تفاوت ٿو رکي ته هو پوري پوري توحيد ٿو سيکاري ۽ الله تعاليٰ جي طاقت ۽ علم جي ڪا حد مقرر نه ٿو ڪري.
توحيد
الله تعاليٰ جي هيڪڙائي جيئن اڳئي چيو ويو آهي، قرآن شريف جو عظيم ۽ سڀ کان مکيه موضوع آهي. ان م خالق جي هيڪڙائي سمجهائڻ لاءِ بار بار فطرت جي قانونن، انساني طبيعت ۽ اڳوڻن نبين جي تعليمات ڏي ڌيان ڇڪايو ويو آهي. بيشمار آسماني سيارن ۽ ستارن جي خلقت تي غور ڪري ڏسو؛ ڪيترن ئي ظاهري مختلف حالتن هوندي به هڪڙي ۽ ساڳئي قانون هيٺ پنهنجو پنهنجو ڪم پيا ڪن. وري جيڪي ڌرتيءَ تي جاندار توڙي بيجان شيون ڏسو پيا، نباتات خواه حيوانات، ڌرتي، سمنڊ، نديون ۽ اوچا جبل، انهن سڀني تي غور ڪريو ته انهيءَ ڪثرت ۾ وحدت پئي ڏسجي. خود پنهنجي پيدائش يا حالت کي ڏسو، توهان جا رنگ ۽ توهان جون ٻوليون ڪيئن نه جدا جدا آهن؛ انهن تفاوتن هوندي به توهان سڀ هڪ جنس (يعني انسان) آهيو. هستي ۾ جيڪي ئي شيون آهن جو ٺاهڻ ۽ وري ڊاهڻ، خلقڻ ۽ وري خلقڻ، جنهن جو سلسلو هڪ گهڙي به بند نه ٿو ٿئي، انهيءَ سڀ ۾ ساڳيو ئي هڪ قانون ڪم پيو ڪري. جيڪڏهن فطرت منجهه چٽيءَ طرح ڪثرت ۾ وحدت پئي ڏسجي ته پوءِ انهيءَ ۾ توهان کي خالق ۽ مالڪ جي هيڪڙائي جا چٽا نشان ڪين ٿا ڏسڻ ۾ اچن؟ وري انساني فطرت جي اڻ گس شاهدي ڏسو، ڪي انسان اگرچه گهڻن خدائن ۾ ويساهه ٿا رکن ته به انهي ڪثرت ۾ ئي وحدت کي قبول ٿا ڪن. اهڙي طرح هو خدا جي هيڪڙائي جو پورو پورو ثبوت ڏين ٿا. ڪتابن جا پنا ورائي ڏسو، سڀني قومن جي روحاني رهبرن جون تعليمات جانچي ڏسو، سڀئي الله تعاليٰ جي هيڪڙائي جي شاهدي ٿا ڏين. مطلب ته فطرت جا قانون انسان جي طبيعت ۽ گهڻو ڪري سڀني زمانن جي مذهبي رهبرين جي شاهدي هڪ ئي آواز سان الله تعاليٰ جي توحيد جو اظهار ٿا ڪن، ۽ اها توحيد اسلام جي روحاني تعليمات جو بنيادي متو آهي.
وحي
اسلام جو ٻيو مکيه متو آهي وحي ۾ ايمان آڻڻ. اسلام نه رڳو قرآن شريف ۾ پر جيڪا به وحي دنيا جي سڀني قومن ۽ سڀني زمانن ۾ نازل ٿي تن سڀني ۾ به ويساه رکڻ لازمي جز قرار ڏئي ٿو. سڀني خدائي مذهبن جو بنياد وحيءَ آهي، پر انهيءَ متي کي ڪي ماڻهو ڪنهن حد تائين موقوف رکن ٿا. ڪن مذهبن جا ماڻهو سمجهن ٿا ته وحي فقط هڪ ڀيرو نازل ٿي، ٻيا وري ڀائن ٿا ته وحي فقط هڪ قوم تي ٿي لهي، ڪي وري ڪنهن خاص وقت کان پوءِ وحي جو دروازو بند ٿا سمجهن. وحي جي باري ۾ به اسلام اهڙي وسعت سيکاري جهڙي خدا تعاليٰ جي صفتن جي ڪي باري ۾. قرآن شريف وحي جي باري ۾ ڪابه حد، وقت يا قوم مقرر نٿو ڪري جو فقط هڪ وقت ۽ هڪ قوم تي وحي نازل ٿي هجي. ان کي ڏيکاريل آهي ته سڀ ڪنهن قوم تي ڪنهن نه ڪنهن وقت وحي نازل ٿي هو. وحي جي مدد کان سواءِ خدا سان ميلاپ حاصل ٿي نه ٿو سگهي، تنهنڪري ضروري هو ته قادر ڪريم، جو سڄي دنيا جو رب آهي ۽ سڀني ماڻهن جون بدني ضرورتون پوريون ٿو ڪري سو سڀني کي روحاني نعمتون به بخشي. تنهنڪري هن متي جي حالت ۾ به اسلام ٻين مذهبن وانگر خدائي وحي ۾ ويساهه رکڻ سيکاري ٿو، مگر ان کي ڪنهن وقتي يا مڪاني حد تائين موقوف نٿو رکي. تنهنڪري اسلام ائين به ٿو سيکاري ته اگرچه حضرت محمد ﷺ کان پوءِ ڪنهن به نبيءَ جي ضرورت ڪانه رهي آهي، ڇو ته سندن اچڻ سان دين ۽ ديني قانونن کي ڪماليت ملي چڪي؛ مگر وحي جو دروازو اڃا به کليل آهي ۽ ڪنهن به سچي مسلمان کي قرب حاصل ٿي سگهي ٿو. هي خيال احمدي فرقي جي ماڻهن جو آهي. مگر جيڪڏهن وحيءَ جي بدران الهام چئجي ته پوءِ مسلمانن جي ڪنهن به فرقي کي اعتراض جو سبب ڪونهي.
خدائي وحي به نسبت هڪ ٻي ڳالهه به آهي جنهن ۾ اسلام ڪن ٻين مذهبن سان اختلاف رکي ٿو. خدا تعاليٰ جو اوتار جي شڪل ۾ آڻڻ سان نٿو ملي پر انسان کي رفته رفته مٿي خدا ڏي چڙهڻ سان جو چڙهڻ نيچ ارادن ۽ شهواني خواهش کان پاڻ کي پاڪ ڪرڻ ۽ روحاني ترقي ڪرڻ سان ٿئي ٿو. اهو ڪامل شخص جو دنيا کي خدا سان ملائي ٿو سو انسان جي شڪل ۾ خدا ناهي پر انسان آهي، جنهن پنهنجي ذات کي خدا جي عشق جي آگ ۾ جلائي خدا جو مظهر بنايو آهي. هن جو مثال ٻين کي ريس ٿو ڏياري ۽ ٻيا هن جو نمونو وٺي هن جي نقش قدم تي هلن ٿا. هو پنهنجي مثال سان ڏيکاري ٿو ته ڪيئن ڪوئي به انسان خدا تعاليٰ جو ميلاپ حاصل ڪري ٿو سگهي. انهيءَ ڪري اسلام جو اهو اصول ڪشادو آهي ته ڪوئي به شخص خدا تعاليٰ سان ميلاپ حاصل ڪرڻ کان يا الهام جي چشمي مان بهري وٺڻ کان محروم ڪون ڪيو ويو آهي ۽ سڀ ڪوئي شخص خدا جي ڪلام تي پيروي ڪرڻ سان ان کي حاصل ڪري ٿو سگهي.
موت کان پوءِ انسان جي حالت
آخرت ۾ ويساهه به ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ سڀني مذهبن ۾ عام آهي، ۽ مسلمانن جي ايمان جو اهو ٽيون مکيه متو آهي. مگر ٻي حياتيءَ جو مخفي راز جهڙو اسلام سمجهايو آهي تهڙو ٻئي ڪنهن به مذهب نه سمجهايو آهي. يهودين جي مذهب جي زماني تائين آخرت جو متو اهڙو منجهيل ۽ لڪل هو جو نه رڳو توريت ۾ ان جو لڀڻ مشڪل هو پر يهودين جو هڪڙو مکيه فرقو آخرت جو بلڪل منڪر هو. ڀائنجي ٿو ته اڳين نازل ٿيل ڪتابن ۾ انهيءَ مسئلي تي گهڻي روشني وڌل ڪا نه هئي. دنيا ۾ وري وري جنم وٺڻ جو متو به ابتدائي حالت وارن ماڻهن جو آهي، جن روحاني حقيقتن کي ظاهري نماءَ ڪري سمجهيو. اسلام ۾ آخرت جي زندگيءَ جو مسئلو به ڪامل طور سمجهايو ويو جيئن ٻيا مذهبي مکيه متا. هي بيان انهن ماڻهن کي مبالغي نظر ايندو جن جي دلين ۾ اهو خيال ويهي ويو آهي ته اسلام فقط جسماني خواهش جي پورائي جي تحريص ٿو ڪري. پر آخرت به نسبت جيڪي حقيقتون قرآن شريف ۾ بيان ڪيل آهن ۽ جي ٻين مذهبن جي ڪتابن ۾ بلڪل غائب آهن سي اسان جي مٿين بيان جي سچائي جي پوري ثابتي ڏينديون. آخرت ۾ ايمان آڻڻ جو مطلب آهي ته جيڪي عمل انسان هن حياتيءَ ۾ ڪري ٿو تن جو موت کان پوءِ حساب ڏيندو ۽ انهن جو نتيجو پَسندو. جيڪڏهن انهيءَ متي کي چڱيءَ طرح سمجهيو وڃي ته بيشڪ دنيا جي اخلاقي بلندي جو سڀ کان وڌيڪ ڪارائتو بنياد آهي. آخرت به نسبت قرآن مجيد هيٺين ڳالهين تي خاص طور زور ڏنو آهي:
ٻي حياتي هن حياتيءَ سان ڳنڍيل آهي
هن حياتيءَ جي وچ ۾ جا جدائي جي ديوار وڌل آهي سا آخرت جي راز کولڻ لاءِ مانع ٿي ٿئي. اسلام اها ديوار ڪڍي ٿو ڇڏي، ۽ هن حياتيءَ ۽ ٻيءَ حياتيءَ کي ملائي ٿو ڇڏي. قرآن شريف ۾ هي حقيقتون بلڪل صاف بيان ڪيل آهي. سترهين سورة جي تيرهين آيت ۾ آيل آهي ته اسان سڀ ڪنهن انسان جا عمل هن جي ڳچي ۾ ٻڌي ڇڏيا آهن، ۽ قيامت جي ڏينهن اسان هن جي اڳيان هڪڙو ڪتاب آڻي رکنداسين جو هو بلڪل کليل ڏسندو. وري سترهين سورة جي 72 آيت ۾ فرمايل آهي ته جو هن دنيا ۾ انڌو آهي سو پوءِ به انڌو هوندو. سورة79 جي 27، 28 ۽ 29 آيتن ۾ فرمايل آهي ته اي آرام حاصل ڪيل روح! پنهنجي رب ڏانهن موٽ جنهن کان تون راضي آهين ۽ جو توکان راضي آهي؛ تنهنڪري منهنجي ٻانهن ۾ داخل ٿي ۽ منهنجي باغ ۾ گهڙ. هنن مان پهرين آيت ظاهر ڪري ٿي ڏيکاري ته وڏيون حقيقتون جيڪي قيامت جي ڏينهن روشن ٿينديون سي نيون ڪين هونديون پر جيڪي هتي ظاهر بين اک کان لڪل آهي تنهنجو پوو ظهور هونديون. تنهن ڪري موت کان پوءِ واري زندگي ڪا نئين زندگي نه هوندي پر اهائي ساڳي هوندي، رڳو ان ۾ لڪل حقيقتون ظاهر ٿي پونديون. مٿي ڏنل باقي آيتن مان پروڙي ٿو سگهجي ته دوزخ ۽ بهشت واريون حياتيون هن ئي دنيا ۾ شروع ٿين ٿيون آخرت جي اونڌائي يقينا دوزخ آهي، مگر مٿين آيت موجب فقط اهي آخرت ۾ انڌا هوندا جي هتي به انڌا آهن؛ جنهن مان صاف ظاهر آهي ته هن حياتيءَ جي روحاني انڌائي سچو دوزخ آهي جو هتان ٻيءَ حياتيءَ ۾ پاڻ سان کڻي ٿو هلجي. اهڙي طرح اهو روح جنهن آرام ۽ اطمينان حاصل ڪيو آهي سو موت بعد بهشت ۾ آندو ٿو وڃي جنهن مان ظاهر آهي ته جيڪو آرام ۽ اطمينان ڪوئي به انسان هن حياتي ۾ روحاني طور ماڻي ٿو سو آخرت ۾ هن لاءِ بهشت ٿئي ٿو. هاڻي صاف معلوم ٿيو ته قرآن شريف موجب آخرت جي زندگي هن زندگي سان ڳنڍيل آهي ۽ موت حياتيءَ جو ڇينو نه آهي بلڪ زنجير جي ڪڙي آهي، يا هڪ دروازو آهي جو کلي ٿو پوي ۽ هن حياتيءَ جون لڪل حقيقتون ظاهر ٿو ڪري.
آخرت جي حياتي هن حياتي جي روحاني حالت جو جسماني فوٽو آهي
ٻئي حياتيءَ بنسبت سڀ کان مفصل حقيقت اسلام کان سواءِ ٻئي ڪنهن به مذهب ۾ بيان ڪيل ناهي. ٻين مذهبن ۾ آخرت جي رازن کولڻ جي رڳو ڪوشش به ڪا نه ڪيل آهي. عيسائي مذهب ۾ روحاني ۽ جسماني حالتون ملايل آهن. هڪڙي طرف گنهگارن جي سزا واسطي رئڻ پٽڻ، ڏند ڪرٽڻ ۽ اڻ وسامندڙ باه جو بيان آيل آهي ته وري نيڪ بندن جي جزا ۾ آسماني بادشاهت، آسماني دولت ۽ دائمي زندگيءَ جو بيان ٿيل آهي؛ مگر اهو اشارو ٿيل ڪونهي ته انهيءَ جزا ۽ سزا جو اصل ڪهڙو آهي. قرآن شريف صاف طور بيان ٿو ڪري ته موت کانپوءِ واري حالت هن حياتيءَ جي روحاني حالت جو ڪامل نماءُ ۽ پورو فوٽو آهي. هتي عملن ۽ اعتقادن جون چڱيون يا بريون حالتون انسان ۾ لڪل آهن ۽ انهن جو زهر يا ماکي فقط ڳجهيءَ طرح هن تي اثر ڪن ٿا، مگر ٻئي حياتيءَ ۾ اهڙا چٽا ظاهر ٿين ٿا جهڙو منجهند جو سج. اسان جا عمل ۽ انهن جا نتيجا جيڪا صورت هن زندگيءَ ۾ وٺن ٿا سا انسان جي ظاهري اک کي ڏسڻ ۾ ڪان ٿي اچي، مگر ٻيءَ دنيا ۾ اها صورت کولي سندس اڳيان ظاهر ڪئي ويندي. تنهنڪري ٻيءَ حياتيءَ جون خوشيون ۽ عذاب اگرچه درحقيقت روحاني آهن ته به لڪل آهن. اهو ئي سبب آهي جو هڪ طرف ٻيءَ زندگيءَ جون نعمتون جسماني ۽ دنيائي نالن سان سڏيل آهن، ڇو ته اکين کي چٽيون ڏسڻ ۾ اينديون ته ٻئي طرف وري حضرت رسول ﷺ جي هڪ قول ۾ انهن بابت فرمايل آهي ته اهي اهڙيون شيون آهن جي نه اکين ڏٺيون آهن نه ڪنن ٻڌيون آهن، ۽ نه ڪڏهن انسان جي خيال ۾ ايون آهن. ٻي حياتيءَ جي نعمتن بابت اهو بيان سچ پچ قرآن شريف جي 32 سورة جي 17 آيت جي سمجهاڻي آهي. اها آيت هن طرح آهي: ڪنهن به روح کي خبرناهي ته هن لاءِ بهشت ۾ ڪهڙو سامان موجود آهي جو هن جي اکين کي فرحت ڏيندو.
قرآن شريف جي 57 سورة جي 12 آيت به ساڳيو ئي مطلب ٿي سمجهائي. اها آيت هي آهي: انهيءَ ڏينهن اوهان مؤمنن ۽ مومنياڻين کي ڏسندو ته سندن نور سندن اڳيان ۽ سڄي پاسي کان پيو ڊوڙندو. اها آيت ڏيکاري ٿي ته اها ايمان جي روشني جا نيڪ ٻانهين کي هن دنيا ۾ هدايت جو رستو ڏيکاري ٿي ۽ جا هتي فقط روحاني اکين سان ڏسي سگهجي ٿي سا قيامت جي ڏينهن مؤمنن جي اڳيان بلڪل چٽي ڏسڻ ۾ ايندي.
بهشت جي نعمتن وانگر دوزخ جي سزا به هن حياتيءَ جي روحاني عذابن جو فوٽو آهي. ويهين سورة جي 74 آيت ۾ فرمايل آهي ته دوزخ اها جاءِ هي جتي انسان نه جيترو هوندو نه مرندو. هن به نسبت اها ڳالهه به ياد رکڻ گهرجي ته خدا جو ڪلام گمراه ۽ گنهگار ماڻهن کي مئل ٿو ڪوٺي ۽ نيڪ انسانن کي جيرو ٿو سڏي. انهيءَ راز جي سمجهاڻي هي آهي ته جيڪي ماڻهو خدا کي نٿا سڃاڻن ۽ جن جي حياتيءَ جا وسيلا فقط کائڻ پيڻ ۽ شهواني خواهش کي پوري ڪرڻ لاءِ آهن تن جا اهي وسيلا مرڻ وقت قطع ٿي ٿا وڃن. روحاني خوارڪ هنن وٽ ذرو به ڪانهي، تنهنڪري سچي زندگيءَ کان هو محروم آهن. هنن کي فقط انهيءَ لاءِ اٿاريو ويندو ته پنهنجي بد عملن جو برو نتيجو چکن.
ملائڪن ۾ ايمان ۽ ان جو مطلب
هيل تائين اسلام جي ٽن مکيه اعتقادي اصولن جو بيان مختصر طور ڪيو ويو آهي، پر ان بنسبت هيترو اڃان چوڻو آهي ته غيب ۾ ملائڪ به اچي ٿا وڃن، ۽ انهن ۾ ايمان آڻڻ به ضروري آهي. هي ويساه به اگرچه گهڻن مذهبن ۾ لڀي ٿو؛ مگر عام قبوليت ۾ نه آيل آهي. تنهنڪري انهيءَ ويساهه بنسبت ٿورا ريمارڪ ڏجن ٿا: جسماني دنيا ۾ هي هڪڙو مقرر قاعدو آهي ته اگرچه اسان جي اندر قوقون ۽ طاقتون موجود آهن ته به انهن جي ڪم آڻڻ لاءِ ٻاهرين وسيلن جي ضرورت آهي. اکيون شين کي ڏسڻ لاءِ برابر ڏنيون ويون آهن ۽ انهن کي ڏسن ٿيون هن لاءِ ٻاهرين روشنائي جي مدد پڻ ضرور آهي. ڪن آواز ٻڌي سگهن ٿا، پر هوا جي مدد کان سواءِ هو اهو ڪم نه ٿا ڪري سگهن. تنهنڪري انسان کي پنهنجي اندرين قوتن سان گڏ ڪن ٻاهرين شين جي به گهرج آهي. جيئن جسماني طاقتون ٻاهرين وسلين کان سواءِ ڪم ڏيئي نه ٿيون سگهن تيئن روحاني طاقتون به ازخود چڱن يا برن ڪمن ڏي نيئي نه ٿيون سگهن، تنهنڪري روحاني دنيا ۾ به ڪن ٻاهرين وسيلن جي ضرورت آهي جن جي مدد سان روحاني طاقتون پنهنجو ڪم ڏيئي سگهن. مطلب هي آهي ته انسان جي فطرت ۾ ٻه ڪوششون رکيل آهن. هڪ نيڪيءَ ڪرڻ جي جا اسان کي اعليٰ درجي تي رسائي ٿي ۽ ٻي بدي ڪرڻ جي جا اسان کي مرن جهڙو بلڪ زياده خراب ٿي ڪري. پر انهن ڪششن کي ڪم ۾ آڻڻ لاءِ ٻاهرين وسيلن جي ضرورت آهي جيئن جسماني قوتن کي ٻاهرين شين جي ضرورت ٿئي ٿي. ٻاهريون وسيلو جو نيڪي جي ڪشش کي ڪم ۾ ٿو رکي سو مَلڪ ٿو سڏجي، ۽ جو بديءَ جي ڪشش کي مدد ٿو ڪري سو شيطان ٿو سڏجي. جيڪڏهن اسان نيڪي جي ڪشش تي ٿا هلون ته روح القدس جي پيروي ٿا ڪريون ۽ جيڪڏهن بديءَ جي ڪشش تي ٿا هلون ته شيطان جي پيروي ٿا ڪريون. تنهنڪري ملائڪن ۾ ايمان آڻڻ جو سچو مطلب هي آهي ته اسان نيڪي جي دعوت کي قبول ڪريون يا نيڪيءَ جي ڪشش جا اسان ۾ رکيل آهي تنهن تي قدم کڻون.
ايمان يا اعتقاد جي ڪيفيت
مٿيان ريمارڪ نه رڳو ملائڪن ۾ ايمان آڻڻ جو مطلب ٿا سمجهائن پر لفظ ايمان جي ماتحت جو مطلب رکيل آهي سو به ٿا سمجهائين. اسلام موجب ايمان يا اعتقاد نه رڳو ڪنهن خاص ڳالهه جي سچائي جو يقين رکڻ آهي پر ان کي عملن لاءِ بنياد سمجهڻ ۽ عملي طور قبول ڪرڻ لازمي آهي. جيئن اڳيئي ڏيکاريو ويو آهي ته شيطانن جو هئڻ به اهڙو ئي سچو آهي جهڙو ملائڪن جو. پر ملائڪن ۾ ويساه رکڻ بار بار مسلمان جي ايمان لاءِ ضروري طور بيان ڪيو ويو آهي مگر ڪٿي به ائين ڪو نه چيو ويو آهي ته شيطانن ۾ ايمان آڻيو. ٻئي حقيقتون (يعني ٻنهي جو هئڻ) صحيح آهن ۽ قرآن شريف ۾ ڪيترن ئي هنڌن شيطانن جي حرڪتن ۽ لچاين جو بيان ڪيو ويو آهي، پر قرآن شريف ملائڪن ۾ ايمان آڻڻ سيکاري ٿو مگر شيطانن ۾ ايمان آڻڻ جو حڪم نٿو ڏئي. جيڪڏهن ملائڪن ۾ ايمان آڻڻ جي فقط اها معنيٰ هجي ها ته انهن جو هئڻ به قبول ڪريو ته شيطانن ۾ ويساه رکڻ به اهڙو ئي هجي ها. پر ائين نه آهي. سبب هي آهي ته اسان کي نيڪيءَ جي دعوت ڪندڙ جو سڏ قبول ڪري عمل ڪرڻو آهي مگر بديءَ جي دعوت ڏيندڙ جو سڏ رد ڪرڻو آهي؛ تنهنڪري جيئن ته پهرين ڳالهه تي عمل جو بنياد آهي ۽ پوئين تي ناهي، اسان ملائڪن ۾ ايمان آڻيون ٿا، مگر شيطانن ۾ نه ٿا آڻيون بلڪ قرآن شريف شيطانن جو منڪر ٿيڻ ٿو سيکاري جيئن سورة البقره جي 256 آيت ۾ آيل آهي ته جو شخص شيطانن جو منڪر آهي ۽ الله تعاليٰ ۾ ايمان ٿو رکي تنهن تحقيق سڀ کان مضبوط هٿئي کي جهليو آهي.
هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته مٿي بيان ڪيل اعتقادي اصول جيئن قرآن شريف ۾ ڏنل آهن، اهڙا اصول آهن جي سڀ عمل جو بنياد آهن؛ ٻئي قسم جو اعتقاد يعني جنهن اعتقاد سان عمل لاڳو نه هجي سو اسلام ۾ آهي ئي ڪونه. اسلام جا عقيدا زبان سان چوڻ جا منتر ناهن، مگر اهي عمل جا حڪم آهن. عربي لفظ الله انهي خدا ڏي اشارو ٿو ڪري جنهن ۾ سڀ ڪامل صفتون موجود آهن، ۽ جڏهن اسان کي الله ۾ ايمان آڻڻ جو حڪم ڪيو ٿو وڃي تڏهن درحقيقت انهن سڀني ڪامل صفتن هٿ ڪرڻ جو حڪم ڏنو ٿو وڃي. اسان کي پنهنجي سامهون سڀ کان اعليٰ ۽ پاڪيزه مقصد رکڻو آهي، ۽ پنهنجي هلت چلت انهيءَ مقصد موافق ڪرڻي آهي، وحي ۾ ايمان آڻڻ سيکاري ٿو ته جيڪائي نيڪي پيغمبرن ۽ نيڪ بندن جي حياتين ۾ معلوم ڪئي وئي آهي سا قبول ڪري انهن جو نقل ڪرڻ گهرجي، ۽ قيامت ۾ ايمان آڻڻ انسان جي جوابدهي جي سڀ کان مکيه اصول کي قبول ڪرڻ ٿو سيکاري، اهو اصول آهي عملن جو حساب ڏيڻ. تنهنڪري اسلام جا ويساهه اهڙا عام قبول حق آهن جن جي ثابتيءَ جي گهرج ئي ڪانهي، ۽ انهن ويساهن تي انسان جي حياتي جي اخلاقي ۽ روحاني حالتن جو بنياد ٻڌل آهي.
عملي اصول
هاڻي اسان دين اسلام جو عملي بحث ٿا کڻون. اڳيئي چيو ويو آهي ته دين اسلام ۾ عمل دين جو اهڙو ئي ضروري ڀاڱو آهي جهڙو ايمان. انهيءَ باري ۾ اسلام سهڻو وچون رستو اختيار ڪيو آهي. نه ته ڪن مذهبن عملي طرف کي بلڪل نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي ته ٻين وري سون رسمن جي زنجير سان انسان کي ڦاسائي ڇڏيو آهي. اسلام انسان جي قوتن کي زور وٺائڻ لاءِ ضروري عام هدايتون ڏيئي باقي ميدان صاف ڇڏي ڏنو آهي ته هر ڪوئي شخص پنهنجو عقل ڪم آڻي عمل ڪري. عملي طرف کي بلڪل ڇڏي ڏيڻ سان ڪوئي به مذهب رڳو خيالي وڃي رهندو ۽ انسان جي چال ۽ هلت چلت تي ان جو اثر ڪو نه ٿيندو. اسلام جون هدايتون جي خدا ۽ خدا جي خلق جا فرض ادا ڪرڻ سيکارين ٿيون تن جو بنياد انساني فطرت جي اونهي ۽ ڪامل علم تي ٻڌل آهي جو علم فقط ان فطرت جي مالڪ وٽ آهي. اهي هدايتون انساني تهذيب ۽ ترقي جي سڀني مختلف ڏاڪن لاءِ ڏنيون ويو آهن، تنهنڪري اهي مختلف ماڻهن جي ضرورتن لاءِ نهايت موزون ۽ مناسب آهن. قرآن مجيد ۾ رواجي دنيا ئي ماڻهن لاءِ خواه فيلسوفن لاءِ ۽ اگهاڙن جابلو جهنگلين لاءِ خواه نهايت مهذب قومن لاءِ هدايتون ۽ قانون موجود آهن.۽ عمل ۾ آڻڻ لاءِ بلڪل ڪارائتو هجڻ اها اسلامي هدايتن جي خاصيت آهي، تنهنڪري جيئن اسلام جا اعتقادي اصول وسيع ۽ عام آهن تيئن عملي هدايتون به سڀني قومن ۽ سڀني وقتن لاءِ موزون ۽ مناسب آهن.
اهي هدايتون جي ٽي مکيه اعتقادي اصول بيان ڪن ٿيون سي ٻه مکيه عملي اصول به بيان ٿيون ڪن (1) نماز قائم رکڻ (2) جيڪي اسان وٽ هجي تنهن کي سخاوت طور ڪم آڻڻ. اهي ٻه ڪم در حقيقت انسان جي سڄي عملي دائري کي پنهنجي اندر رکن ٿا. عام لفظن ۾ ائين چئي سگهجي ٿو ته اهي اصول آهن (1) خدا جا انسان تي حق ۽ (2) انسان جا انسان تي حق. مگر در حقيقت اهو تفاوت رڳو ظاهري آهي. سچو مطلب وٺجي ته سڀ انسان جا حق خدا جا حق آهن، ۽ انهيءَ ئي ڪري قرآن شريف جڏهن به انسان تي ڪهڙا به ننڍڙا حق بيان ٿو ڪري تڏهن انهن جي پٺيان هي لفظ ٿو آڻي وا تقو الله يعني خدا جي حقن جي خبرداري ڪريو. حضرت ﷺ جو هي قول، ته جو شخص پنهنجي ڪنهن ڀاءُ جو حق ٿو ٻوڙي سو خدا جي هيڪڙائي ۾ ايمان رکندڙ ناهي. ”تنهن مان پڻ اهو ئي مطلب ٿو نڪري. سڀني حالتن ۽ سڀني ڪمن لاءِ انسان فقط پنهنجي خالق وٽ جوابداري ڏيندو. پر جيڪڏهن ٻيو مطلب وٺجي ته وري انسان جا سڀئي فرض يا ته پنهنجا پاڻ تي حق اٿس، يا ٻين جا پاڻ تي حق اٿس ڇو ته الله تعاليٰ جي صفت قرآن شريف ۾ بار بار غني بيان ڪيل آهي جنهن جي معنيٰ آهي ته الله تعاليٰ کي دنيا سندس عبادت ۾ مشغول رهي ته به سندس اعليٰ شان ۾ تر جيترو به واڌارو ٿي نه ٿو سگهي، ۽ جيڪڏهن سڄي دنيا هن ۾ ايمان نه آڻي ۽ بي شڪري ڏيکاري ته به سندس عظمت مان ذو به گهٽجي نٿو سگهي. تنهن ڪري جيڪي خدا جا حق سڏيا ويا آهن سي در حقيقت پنهنجا حق پاڻ تي آهن يعني اهي حق آهن جي سڌيءَ طرح ٻين تي اثر نٿا ڪن پر پاڻ تي اثر ٿا رکن. اهي خدائي حق سچ پچ انسان جي اخلاقي ترقي ۽ روحاني سڌاري جا وسيلا آهن، ۽ انهن مان مکيه فرض آهن نماز روزا ۽ حج. انسان جا انسان تي جيڪي فرض آهن تن مان سڀني کان مکيه آهي زڪواة. هڪ ڍل آهي جا مسڪينن جي فائدي لاءِ شاهوڪارن کان اڳاڙجي ٿي. اها زڪواة ۽ ٽي انسان جا پاڻ تي مکيه فرض عملي طرف اسلام جا چار رڪن يعني ٿنڀ آهن. انهن چئن ٿنڀن جو مختصر بيان هت ڏنو ويندو، پر تنهن کان اڳي انسان تي انسانن جي حقن به نسبت ٿورا ريمارڪ ڪجن ٿا.
اخلاقي تعليمات جي وسعت
قرآن مجيد هڪ قوم يا هڪ زماني واسطي نه موڪليل هو، تنهنڪري ان جي اخلاقي تعليمات جو دائرو ايترو وسيع آهي جيترو انسان جي ذات. اهو اهڙو ڪتاب آهي جو سڀني ماڻهن کي سڀني حالتن ۾ ڪامل هدايتون ڏئي ٿو، جاهل جهنگليءَ کي خواه عاقل فيلسوف کي، ڌنڌي واري ماڻهوءَ کي خواه گوشه نشين کي، شاهوڪار کي خواه مسڪين کي. قرآن شريف ۾ ايتريون هدايتون ۽ قانون سمايل آهن جو هر هڪ شخص پنهنجي حالت موافق قانون ان مان لهي سگهي ٿو. جيڪڏهن هڪ طرف ان ۾ اهڙيون هدايتون آهن جو هڪ جهنگلي کي مٿين ڏاڪي تي آڻڻ ۽ رواجي معاشرتي اخلاق سيکارڻ لاءِ موزون آهن ته ٻئي طرف وري اهڙا قانون موجود آهن جي اخلاقي ۽ روحاني ترقي جي مٿين ڏاڪن وارن لاءِ هادي ٿين. اعليٰ اخلاقي تعليمون بيشڪ انسان جي ترقي لاءِ ضروري آهن، پر اهي انهن کي فائدو ڪري سگهنديون جيڪي انهن کي سمجهي سگهندا. پر عام ماڻهو ڪهڙي به سڌريل قوم جا انهن جي سمجهڻ جا لائق ناهن. تنهنڪري قرآن شريف سڀني منزلن لاءِ هدايتون ٿو ڏئي جي منزلون انسان کي جهنگلپڻ کان وٺي اعليٰ روحاني ترقيءَ تائين لتاڙڻيون ٿيون پون. اهي هدايتون انسان جي عملن جي هر هڪ شاخ به نسبت آهن ۽ انسان جي سڀني قوتن جو واڌارو گهرن ٿيون. جيڪي ئي خاصيتون انسان ۾ رکيل آهن تن سڀني کي اسلام نرمي ۽ شجاعت ٻئي خاصيتون عمل ۾ آڻڻ سيکاري ٿو مگر هر هڪ پنهنجي پنهنجي مناسب موقع تي. اسلام عفو (معافي ڏيڻ) سيکاري ٿو مگر هدايت ٿو ڪري ته جڏهن ڏوهه جو قسم اهڙو هجي جو سزا جو ضرور ٿئي تڏهن انهي ڏوهه جي قدر تي سزا ڏيڻ گهرجي. اسلام سيکاري ٿو ته. معافي تڏهن ڏيو جڏهن انهيءَ مان چڱائي نڪري. اسلام وري ائين به ٿو سيکاري ته تمام مشڪل حالتن ۾ به اعليٰ صفتون قائم رکو، مثلا ايمانداري ڏيکاريو اگرچه ان ايمانداري جي ڪري تڪليفن هيٺ اچو؛ سچ ڳالهايو اگرچه اهو سچ توهان جي پيارن مائٽن يا دوستن جي برخلاف هجي، همدردي ڏيکاريو اگرچه ان ۾ پنهنجو نقصان ٿئي، سخت مصيبتن ۾ به صبر اختيار ڪيو، انهن سان به ڀلائي ڪيو جن توهان سان برائي ڪئي هجي وغيره. تنهن هوندي به اسلام وچون رستو ٿو سيکاري: اسلام سيکاري ٿو ته جيڪي شريف جذبا انسان ۾ رکيل آهن تن کي دنيا جي ڌنڌن ۾ رهي ڪري عمل ۾ آڻيو. اسلام نٿو سيکاري ته دنيا کان الڳ رهي سڀ لاڳاپا لاهي ڇڏيو. هو پاڪدامني ٿو سيکاري مگر نه پاڻ کي کدڙو ڪرڻ سان، هو خدا جي عبادت جي هدايت ٿو ڪري مگر نه راهبن وانگر، هو دولت سخاوت ۾ خرچ ڪرڻ جي ترغيب ٿو ڪري پر نه ايتري قدر جو بيوس ۽ تنگ حال ٿي پئجي، هو فرمانبرداري سيکاري ٿو مگر نه پنهنجي عزت کوهڻ سان، هو معافي ڏيڻ جي هدايت ڪري ٿو مگر نه ايتري قدر جو ڏوهي بي پرواهه ٿي قوم کي ناس ڪري ڇڏين، هو پنهنجن حقن ماڻڻ جي اجازت ٿو ڏئي مگر نه اهڙي طرح جو پراوا حق مارجي وڃن ۽ اسلام حڪم ٿو ڪري ته پنهنجي دين جي اشاعت ڪريو، مگر نه ٻين جي مذهب کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ سان.
اسلامي آخرت يعني ڀائپي
اسلام هڪدم سڀني ذاتين يا قبيلن جا اڻ وڻندڙ تفاوت مٽائي ٿو ڇڏي. تحقيق الله وٽ سڀني کان وڌيڪ عزت وارو اوهان مان اهو آهي جو پنهنجا فرض بجا آڻڻ ۾ سڀني کان وڌيڪ خبردار آهي، هي آيت ذات جي وڏائي يا گهٽتائي ۽ دنيائي مرتبن جي تفاوتن کي پائمال ڪري ٿي ڇڏي. قرآن مجيد سڄي ذات انسان جي هڪ ڪٽنب آهي. 49 سورة جي 13 آيت ۾ آهي ته اي انسان! تحقيق اسان توهان کي هڪ مرد ۽ زال مان پيدا ڪيو، ۽ توهان کي ذاتين ۽ قبيلن ۾ ورهايو انهيءَ لاءِ ته توهان هڪ ٻئي کي سڃاڻو: تحقيق توهان مان سڀني کان وڌيڪ الله تعاليٰ وٽ مرتبي ۽ عزت وارو اهو آهي جو فرضن بجا آڻڻ ۾ سڀني کان وڌيڪ خبردار آهي. اسلام اهڙي طرح هڪ وسيع اخوت جو بنياد ٿو وجهي جهن ۾ سڀ مرد ۽ زالون – پوءِ هو ڪهڙي به قبيلي يا قوم يا ذات جا حج، ڪهڙو به هنن جو ڌنڌو يا درجو هجي؛ مسڪين هجن توڙي دنيا دار هجن – هڪ جهڙا حق رکن ٿا، ۽ جنهن ۾ ڪوئي به پنهنجي ڪنهن ڀاءُ جي حق تي لت ڏيئي نٿو سگهي. هن ڀائپي ۾ سڀني کي هڪ ٻئي سان ائين هلڻو آهي جيئن ساڳيءَ ڪٽنب جا ڀاتي. ٻانهي کي اهڙو کاڌو ڏيڻو آهي ۽ اهڙا ڪپڙا پهرائڻا آهن جهڙا ڌڻيءَ کي، ۽ ٻانهي کي خسيس يا گهٽ ڪري نه ڏسڻو آهي. قرآن شريف ۾ آهي ته توهان جي زالن جا اوهان تي به اهڙي طرح حق آهن جهڙيءَ طرح توهان جا هنن تي آهن. ذات يا ڌنڌي يا جنس جي تفاوت ڪري ڪنهن جو حق ٻوڙي نٿو سگهي. هي وسيع ڀائپي رڳو خيالي ڪين هئي، پر حضرت ﷺ جي ۽ سندن اصحابن ۽ خليفن سڳورن جي اعليٰ مثال سان عملاً قائم ٿي ويئي. ڀائپي جو تاڪيدي قانون هن حديث ۾ ڏٺو ويو آهي ته توهان مان ڪوئي به خدا کي مڃيندڙ ناهي جيستائين ڪ هو پنهنجي ڀاءُ جي واسطي به اها ئي شي نٿو چاهي جيڪا پاڻ واسطي ٿو چاهي.
حاڪم لاءِ عزت ۽ فرمانبرداري
اگرچه اسلام حقن جي برابري قائم ڪئي ته به حڪومت لاءِ اعليٰ قسم جي فرمانبرداري ٿو سيکاري. سچي سکيا جي جاءِ آهي جنهن ۾ انسان جي اخلاقي تربيت شروع ٿئي ٿي تنهنڪري قرآن مجيد والدين جي فرمانبرداري جو بلڪل گهڻو تاڪيد ٿو ڪري. سورة 17 جي 23 ۽ 24 آيت ۾ فرمايل آهي ته جيڪڏهن انهن مان هڪ يا ٻئي وڏي عمر کي رسن ته تون هنن کي رڳو اف به نه ڪر نڪي هنن کي ڇڙٻ ڏي، ۽ هنن سان ادب جا لفظ ڳالهاءِ، ۽ رحمدلي ۽ فرمانبرداري سان هنن جي اڳيان نرمي جي هلت وٺ، ۽ چؤ ته اي منهنجا رب هنن اڳيان نرمي جي هلت وٺ، ۽ چؤ ته اي منهنجا رب هنن تي رحم ڪر جو هنن مون کي نپايو جڏهن مان ننڍڙو هوس. ٻئي هنڌ فرمايل آهي ته والدين جي حڪم جي انحرافي فقط تڏهن جائز آهي جڏهن خدا کان سواءِ ٻئي ڪنهن جي عبادت ڪرڻ تي مجبور ڪن. والدين لاءِ هي اعليٰ فرمانبرداري اهو بنياد آهي جنهن تي سڀ ڪنهن قسم جي حاڪم جي فرمانبرداري جي عمارت اڏيل آهي. قرآن شريف صاف طور فرمائي ٿو ته خدا جي اطاعت ڪيو ۽ خدا جي رسول جي اطاعت ڪيو ۽ انهن جي جيڪي اوهان مان اوهان تي حاڪم آهن. (4 سورة 62 آيت) حاڪمن جو مطلب رڳو ملڪي حاڪم ناهي، پر اهي سڀئي جن کي ڪنهن به قسم جي اختياري ڏنل آهي. حضرت ﷺ جو قول آهي ته اوهان مان هر هڪ حاڪم آهي، ۽ هر ڪنهن کان قيامت جي ڏينهن انهن بابت پڇاڻو ٿيندو جي هن جي اختياري هيٺ آهن. تنهنڪري اسلام سڀني ماڻهن کي انهن جي فرمانبرداري ڪرڻ جي هدايت ٿو ڪري جيڪي سندن مٿان آهن يا سندن ترت عملدار آهن. اهڙي طرح اسلام بغاوت ۽ گوڙ جي پاڙ پٽي ٿو ڪڍي. حاڪم ڪهڙي به مذهب جو هجي ته به هن جي فرمانبرداري اهري طرح ڪجي جيئن والدين جي، اگرچه والدين اسلام جا منڪر هجن. پيغمبر ﷺ جي هڪڙي قول موجب اگرچه ڪو شيدي ٻانهو حاڪم هجي ته هن جي به اطاعت ڪرڻ گهرجي.
چار مکيه عملي رڪن:
هاڻي مذهب اسلام جا چار مکيه عملي رڪن ڪجهه کولي بيان ٿا ڪجن خاص ڪري نماز صلواة يعني اسلامي نماز. اسان جي ملڪ ۾ اڄوڪي زماني ۾ نماز اڪثر بنا سمجهه جي پڙهڻ ۾ ٿي اچي. ماڻهن کي نڪا نماز جي حقيقت جي خبر آهي نڪا اها خبر اٿن ته نماز ۾ اسان ڇا ٿا چئون. الله تعاليٰ انسان کي جيڪا سڀ کان وڏي نعمت بخشي آهي سا آهي عقل. اسان انهيءَ نعمت کي ذرو به ڪم نٿا آڻيون. حضرت رسول ﷺ جن فرمايو آهي ته جا شيءِ سڀني کان پهريائين خلقي ويئي سا آهي عقل. ائين به فرمايو اٿن ته تحقيق هڪڙو ماڻهو نمازون روزا زڪواة حج ۽ ٻيا سڀ فرض ادا ڪري ٿو. مگر هن کي ثواب رڳو اوتري قدر ملندو جيتري قدر عقل ۽ سمجهه ڪم آندي اٿس. نماز به نسبت به فرمايو اٿن ته جنهن ۾ جسم سان دل شامل ناهي تنهن تي الله تعاليٰ ڌيان ڪون ٿو ڏئي. هنن حديثن مان صاف طرح ثابت ٿو ٿئي ته نماز جي حقيقت ۽ معنيٰ سمجهڻ تمام ضروري آهي.
نماز اسلام جو اهو رڪن آهي جو مسلمان تي سڀ کان پهريائين فرض ٿو ٿئي. ستن ورهين جي ٻار کي نماز پڙهڻ مستحب ۽ ڏهن ورهين واري تي فرض آهي، ۽ مرڻ جي گهڙيءَ تائين سڀ ڪنهن حالت ۾ ۽ سڀ ڪنهن هنڌ فرض رهي ٿي. حديث شريف ۾ آهي ته نماز بيهي پڙهو، بيهي نه سگهو ته ويهي پڙهو، ويهي به نه ته پاسي ڀر. ٻي حديث ۾ آهي جنهن دين ۾ نماز ڪانهي تنهن ۾ ڪا خوبي ڪانهي.
نماز آهي دل جي جذبن جو اظهار، خدا وٽ عجز ۽ نياز سان عرض ۽ استدعا، ۽ خالق جي اڳيان روح جي پاڪ ۽ مخلص خواهشن جو نهايت مؤدبانه طور ظاهر ڪرڻ. اسلام ۾ عبادت جو خيال ۽ طريقو ٻين ديني اصولن وانگر اعليٰ ترين ترقي کي پهتل آهي. قرآن شريف موجب نماز دل کي صاف ۽ پاڪ ڪرڻ جو وسيلو آهي، ۽ خدا جو ميلاپ فقط دل جي پاڪائي سان حاصل ٿئي ٿو. سورة عنکبوت جي 45 آيت ۾ فرمايل آهي ته ”جيڪو ڪتاب توتي نازل ڪيو ويو آهي سو پڙهه ۽ نماز قائم ڪر، تحقيق نماز فاحش ڪمن ۽ خرابين کان بچائي ٿي ۽ يقينا خدا جو ذڪر سڀ کان وڏي ڳالهه آهي“ تنهنڪري اسلام نماز کي انسان جي اخلاقي ترقي جو وسيلو ڏيکاري ان جو تاڪيد ڪيو آهي. اسلام اها نماز نه سيکاري آهي جا بنا روح جي هڪ بي جان بت وانگر هجي ۽ جنهن ۾ دل جو خلوص نه هجي. اهڙي نماز قرآن شريف جي الماعون سورة جي 5 آيت ۾ صاف طرح رد ڪيل آهي. اتي فرمايل آهي ته مصيبت آهي انهن نمازين جي لاءِ جي نماز ۾ بي خبر ٿا رهن.“
مسلمان لاءِ نماز هڪ روحاني غذا آهي، جا ڏينهن ۾ پنج ڀيرا کائي ٿو. جي ماڻهو ڀانئين ٿا هر روز پنج وقت نماز پڙهڻ هڪ مشڪل ڪم آهي تن کي ياد رکڻ گهرجي ته ڏينهن ۾ ڪيترا ڀيرا کائجي پئجي ٿو. جسماني طاقت ۽ واڌاري کان روحاني ترقي وڌيڪ ضروري ناهي ڇا؟ جسم کان روح وڌيڪ قيمتي ناهي ڇا؟ جيڪڏهن بدن جي لاءِ هر روز ڪيترا ڀيرا کاڄ جي ضرورت آهي ته وري روح جي لاءِ غذا جي ضرورت نه آهي ڇا؟
ڪن مذهبن ۾ نماز لاءِ هڪ خاص ڏينهن مقرر ڪيل آهي جنهن ڏينهن ٻيو ڪو ڪم ڪرڻ ۾ نه ايندو آهي. اسلام جنهن دنيائي ڌنڌن جي وچ ۾ هر روز عبادت ڪرڻ سيکاري آهي تنهن ان ۾ هڪ نئين معنيٰ رکي آهي ته ڪوئي به مسلمان ڪهڙي به مشغولي ۾ هجي ته به پاڻ کي دنيا ئي مشغولين کان هڪدم ڇني سگهي ۽ نماز ۾ مشغول ٿئي. اهو ئي سبب آهي جو اسلام رهبانيت جون سڀ رسمون ڪڍي ڇڏيون آهن جن جو مطلب آهي ته انسان خدا جا ڌنڌا ڦٽي ڪري. مگر اسلام سيکاري ٿو ته دنيا ڇڏڻ کان سواءِ ئي خدا جو ميلاپ حاصل ڪجي.
اگرچه اسلام نماز کي دائماً قائم رکڻ لاءِ خاص طريقو ۽ وقت تاڪيد طور مقرر ڪري ڇڏيا آهن ته به هر هڪ شخص کي وڏو ميدان کليل ڏنو ويو آهي. هن کي آزادي آهي ته قرآن شريف مان جيڪو ٽڪر کيس وڻي سو نماز ۾ پڙهي ۽ اهي دعاؤن گهري جي سندس روح جي جذبن موافق هجن. عام هدايتون بيشڪ ڏنل آهن ڇو ته اهي هدايتون وقت جي پابندي، انتظام ۽ هڪجهڙائي رکڻ لاءِ ضروري آهن، مگر سڀ ڪنهن شخص کي آزادي آهي ته انهيءَ طريقي سان نماز پڙهڻ کان سواءِ پنهنجي خالق جي اڳيان ٻي طرح به پنهنجي شريف جذبن جو اظهار ڪري.
هر روز پنج وقت انهن عضون کي ڌئڻ جي ڪم ڪار ۾ يا ازخود جلد ميرا ٿا ٿين، وات ۽ ڏند صفا ڪرڻ، اکين کي پاڻي هڻڻ، ۽ نڪ صفا ڪرڻ وضو کان اڳ ڏندڻ هڻڻ، جسم لباس مڪان غليظائي کان پاڪ رکڻ اهي سڀ نماز لاءِ ضروري ڪيا ويا آهن، ۽ جسماني صحت لاءِ به اهي ئي سڀ کان چڱيون تدبيرون آهن. حضرت ﷺ فرمائي ٿو ته مان سڀ ڪنهن نماز وقت ڏندڻ هڻڻ جو تاڪيد ڪيان ها مگر مون کي اهو انديشو ٿيو ته متان منهنجي امت تي بار ٿي پوي. ارمان جي ڳالهه آهي جو ڪي مسلمان ته ڏينهن ۾ هڪ ڀيرو به ڏندڻ ڪين ٿا هڻن. انهيءَ ظاهري پاڪائي رکڻ جو باطني فائدو اهو آهي جو ظاهري صفائي روح تي چڱو اثر ٿي ڪري. جهڙيءَ طرح جسم کي پاڪ ٿو رکجي تهڙيءَ طرح روح کي به دشمني ۽ بغض کان پاڪ ڪري پوءِ الله تعاليٰ جي روبرو حاضر ٿيڻ گهرجي.
انسان جي لاءِ تندرستيءَ جهڙي ٻي ڪا نعمت ڪانهي. تندرستي صفائي ۽ بدني ورزش تي مدار رکي ٿي. نماز جي حڪمن ۾ اعلٰي درجي جي صفائي اچي ٿي وڃي، ۽ خود نماز ۾ ڪجهه قدر بدني ورزش به ٿي ٿئي. اسلام جي هدايتن وغيره ۾ اها خوبي آهي جو انهن تي عمل ڪرڻ سان نه رڳو روحاني پر دنيا ئي فائدا به حاصل ٿا ٿين.
آذان
اذان يا بانگ جي پهريائين ضرورت هن لاءِ پيئي ته سڀ مسلمان ملي هڪ وقت نماز ادا ڪري سگهن. اذان نه رڳو نماز جو سڏ آهي پر اسلام جي اصولن جي اشاعت ۽ اعلان به آهي. مسلمان انهيءَ اذان جي وسيلي پنهنجا اصول سڀني ماڻهن جي ڪنن تائين پهچائين ٿا، ۽ ڇوٽڪاري جي راه ڏيکارين ٿا. پر افسوس جو اسان جي ملڪ جا مسلمان آذان جي لفظن جي معنيٰ بلڪل ڪو نه ٿا ڄاڻن. آذان جا لفظ هي آهن جي معنى سميت ڏجن ٿا:
الله اکبر الله اکبر الله سڀ کان وڏو آهي الله سڀ کان وڏو آهي.
اشهد الا الہٰ الا الله آءٌ گواهي ٿو ڏيان ته الله کانسواءِ ڪو بيو معبود نه آهي.
اشهد ان محمداً رسول الله آءٌ گواهي ٿو ڏيان ته (حضرت) محمد (ﷺ) الله جو رسول آهي.
حيّ علي الصلواة اچو نماز جي طرف
حيّ علي الفلاح اچو ڪاميابيءَ جي طرف
الصلواة خير من النوم نماز ننڊ کان بهتر آهي.
الله اکبر الله اکبر الله سڀ کان وڏو آهي الله سڀ کان وڏو آهي.
لاالہٰ الاالله الله کانسواءِ ٻيو ڪو معبود نه آهي.
وقت جي پابندي
سڄي عمر الاهي عبادت کي قائم رکڻ ڪري استقلال جو گڻ ٿو سکجي. هر روز پنجن نمازن جو وقت تي پڙهڻ وقت جي پابندي جي زبردست تعليم آهي. نماز ۾ جيتري قدر پابندي آهي، هوءَ جنهن طرح سوير سمهڻ ۽ سوير اٿڻ جي تعليم ٿي ڏئي ۽ جنهن طرح هر هڪ ٽائيم ٽيبل کي پنهنجي قبضي ۾ ٿي آڻي تنهن مان هي به معلوم ٿو ٿئي ته اسلام ۾ شهواني ۽ نفساني خيالن کي نماز جي وسيلي ڪيئن نه بيدخل ڪيو ويو آهي.
نماز ماڻهن جي ميل ميلاپ جو وسيلو آهي
نماز پڙهڻ لاءِ مسجد ۾ اچڻ ۽ جماعت جي پابندي تمدن ۽ ترقي جي جان آهي، اتفاق، ٻڌي ۽ خيالن جي تبادلي جو سڀ کان پاڪ وسيلو آهي. انهيءَ جي ڪري ڪوئي به جاهل شخص گهڻيون ڳالهيون نمونو ڏسي سکي سگهي ٿو، ۽ ڪوئي به عالم آسانيءَ سان اسلام سيکاري سگهي ٿو. ڪوئي به امير غريب ماڻهن سان ڪلهو ڪلهي ۾ هڻي بيهڻ سان مساوات جو سبق وٺي سگهي ٿو؛ ۽ ڪوئي به غريب امير جي برابر ويهي سچي دين جي انصاف کان پنهنجي روح کي خوشي ڏيئي سگهي ٿو.
امام
امام جي پٺيان نماز پڙهڻ مان اهو سبق ٿو سکجي ته دنيا ۾ به سڀني ڪمن ڪارين کي چڱيءَ طرح سر انجام ڪرڻ لاءِ هڪ پريو مڙس يا حاڪم مقرر ڪجي جنهن جي زيردستيءَ ۾ صلح ۽ اتفاق سان ڪم هلي. اهو پريو مڙس نيڪ دل ۽ عادل هئڻ گهرجي.
امام ٿيڻ جو لائق به اهو آهي جو ٻين کان قرآن شريف وڌيڪ ڄاڻي ۽ ٻين کان وڌيڪ نيڪ هجي. مٿي حديث ڏنل آهي جيڪا نماز ۾ خلوص دل ۽ معنيٰ سمجهڻ سان تعلق ٿي رکي، تنهن مان سمجهه ۾ اچي ٿو ته جنهن نماز ۾ جسم سان دل شامل ناهي تنهن تي الله تعاليٰ ڌيان ڪو نه ٿو ڏئي. منهنجي خيال ۾ ائين ٿو اچي ته دل شامل فقط تڏهن ٿيندي جڏهن نماز جي لفظن جي معنيٰ سمجهبي. تنهنڪري ضرورت آهي ته نماز جي لفظن جي معنيٰ سکجي، ۽ نماز پڙهڻ وقت معنيٰ تي غور ڪجي هتي نماز جا الفاظ معنيٰ سان ڏجن ٿا:
1 – سبحاﻧﻚ اللهم وبحمدك وتبارك اﺳﻤﻚ
شان آهي تنهنجو اي خدا ۽ تعريف تنهنجي ۽ پاڪ آهي تنهنجو نالو
وتعالیٰ جدك ولا الٰہ غيرك
۽ اعليٰ آهي تنهنجي وڏائي ۽ ڪونهي معبود سواءِ تنهنجي
2 – اعوذ بالله من الشيطٰن الرجيم
پناه وٺان ٿو الله جي ڪنان شيطان لعنتي جي
3 – بـسم الله الرحمٰن الرحيم
ساڻ نالي الله جي جو مهربان ۽ بخشيندڙ آهي
4 – الحمد الله رب العالمين الرحمٰن الرحيم
سڀ تعريف آهي الله جي جو سڀني جهانن جو هلائندڙ آهي جو مهربان ۽ بخشيندڙ آهي
ماﻟﻚ يوم الدين اياك نعبد واياك نستعين
مالڪ آهي ڏينهن قيامت جي جو تنهنجي ئي عبادت ڪريون ٿا تنهنجي ئي مدد گهرون ٿا
اهدنا الصراط المستقيم صراط الذين انعمت عليهم
هدايت ڪر اسان کي رستي سڌي جي رستو انهن جو جن تي تنهنجون نعمتون وسيون آهن
غير المغضوب عليهم ولالضالين آمين
نه انهن جو جن تي غضب آهي ۽ نه گمراه ٿيلن ٿا شال ائين ٿئي
5 – قل هو الله احد الله الصمد
چؤ ته هو الله هڪ آهي الله بي نياز
(يعني کيس ڪنهن جي پرواه ڪانهي مگر ٻي سڀ ڪنهن شيءَ جو مٿس مدار آهي ۽ ان جي مرضيءَ کان سواءِ هلڪي ڪين سگهندي)
لم يلد ولم يولد ولم يکن له کفوا احد
هن نه ڄڻيو آهي ۽ نه ڄائو آهي ۽ ناهي هن جي برابر ڪوئي به يا ڪوئي به هن جهڙو ناهي
6 – سبحان ربی العظيم
شان آهي منهنجي وڏي رب جو
7 – سمع الله لمن حمده ربناوﻟﻚ الحمد
ٻڌي ٿو الله ان کي جو سندس تعريف ٿو ڪري اي رب اسان جا تنهن جي ئي تعريف آهي
8 – سبحان ربی الاعلیٰ
شان آهي منهنجي رب جو جو سڀني کان مٿي آهي.
9 – التحيات الله والصلوات والطيبات
دائمي بقا الله جي ۽ موچاريون ۽ پاڪايون
(ٻي معنيٰ التحيات = لفظن سان خدا جي عبادت – الصلوات = عملن سان عبادت – الطيبات = دولت سان يعني سخاوت سان خدا جي عبادت – اهي عبادتون جڳائن ٿيون الله کي)
السلام عليک يا ايها النبی ورحمـة الله وبرڪاته
سلام آهي توتي اي پيغمبر ۽ رحمت الله جي ۽ برڪتون
السلام علينا وعلیٰ عباد الله الصالحين اشهد
سلامتي هجي اسان تي ۽ الله جي ڀلارن بندن تي شاهدي ٿو ڏيان
ان لالله الا الله واشهد ان محمداًعبدهٗ و رسوله
ته ڪونهي معبود سواءِ الله جي ۽ شاهدي ٿو ڏيان ته محمد (ﷺ) سندس ٻانهو ۽ پيغام پهچائيندڙ آهي
10 – اللهم صل علیٰ محمد
اي الله وڏو شان ڪر محمد ﷺ جو
وعلیٰ آل محمد کما صليت علیٰ ابراهيم
۽ سندس آل جو جيئن ڪيئي وڏو شان ابراهيم
وعلیٰ آل ابراهيم انڪ حميد مجيد اللهم
۽ ابراهيم جي آل جو تحقيق تون تعريف جوڳو ۽ وڏي شان وارو آهين اي الله
بارڪ علیٰ محمد وعلیٰ آل محمد کما بارکت علیٰ ابراهيم وعلیٰ آل ابراهيم
برڪتون ڪر محمد ۽ سندس آل تي جيئن ڪيئي برڪتون ابراهيم (ؑ) ۽ سندس آل تي
انڪ حميد مجيد
تحقيق تنهنجي تعريف ۽ شان ڪيو ٿو وڃي
11 – رب اجعلنی مقيم الصلوات ومن ذريتی ربنا
رب منهنجا مون کي نماز تي قائم رک منهنجي اولاد کي اسان جا رب
وتقبل دعاءِ ربنا اغفرلی
ڪر دعا رب اسان جا بخش ڪر مون کي
ولوالدی وللمؤمنين يوم يقوم الحساب
منهنجي ماءُ پيءُ کي ۽ مومنن کي ڏينهن قيامت جي
11 – السلام عليکم ورحـمة الله
سلامتي هجي اوهان تي ۽ رحمت الله جي
11 – اللهم انانستعينڪ ونستغفرك
اي الله اسين تنهنجي مدد ٿا گهرون ۽ تنهنجي بخشش ٿا گهرون
ونؤمن بڪ ونتوکل عليک ونثنی عليڪ الخير
۽ توتي ايمان آڻيون ٿا ۽ توتي ڀروسو ڪريون ٿا ۽ تنهنجي تعريف ڪريون ٿا چڱي طرح
ونشرڪ ولانڪفرڪ ونخلع
تنهنجو شڪر ٿا ڪريون ۽ تنهنجي بي شڪرائي نه ٿا ڪريون ۽ اڇليون ٿا
ونترك من يفجرك اللهم اياك نعبد
۽ ترڪ ٿا ڪيون ان کي جو توکي نٿو مڃي اي الله تنهنجي ٻانهپ ٿا ڪريون
ولڪ نصلی ونسجد واليڪ نسعیٰ
۽ تنهنجي عبادت ٿا ڪريون ۽ سجدو ٿا ڪريون ۽ توڏي ڀڄون ٿا
ونحفد ونر جورحمتڪ ونخشیٰ
۽ تڪڙاٿيون ٿا ۽ اميد ٿا رکون تنهنجي رحمت جي ۽ ڊڄون ٿا
عذابڪ ان عذابڪ بالکفار ملحق
تنهنجي عذاب کان تحقيق تنهنجو عزاب ڪافرن سان شامل آهي
سڄي نماز ۾ بار بر ”الله اڪبر“ چوڻ ۾ اچي ٿو جنهن منجهان اهو ضروري مطلب ٿو نڪري ته نمازي الله تعاليٰ کي سڀني کان وڏو سمجهي نماز جي سڀ ڪنهن حالت ۾ نهايت عجز ۽ نياز رکي. هڪڙي حديث ۾ آهي ته نماز اهڙي نياز سان پڙهو جو ڄڻ ته سچ پچ خدا تعاليٰ جي روبرو حاضر ٿيا آهيو ڇو ته جيڪڏهن توهان هن کي نٿا ڏسو ته هو ته توهان کي ڏسي پيو. مسلمانن جي سڄي نماز الله تعاليٰ جي اعليٰ شان ۽ عظمت جو ۽ سندس پاڪائي ۽ ڪماليت جو اظهار آهي، ۽ پڻ انسان جو پنهنجي خالق تي هر طرح مدار ۽ محتا جي ڏيکاري ٿي. جئين جسم سڀ ڪنهن قسم جي تواضع ۽ بندگي واريون حالتون اختيار ٿو ڪري تئين زبان وري خدا جي سڀ شان ۽ ڪماليت جو اظهار ڪري ٿي، جنهن ڪري دل به ضرور پاڪيزه جذبن سان ڀرجيو ٿي وڃي. هر لفظ ۾ ڪهڙو نه خدائي عظمت جو روح سمايل آهي، ڪيڏو نه خدا تي ڀروسو ۽ توڪل ڏيکاريل آهي، سندس اطاعت جو اظهار ڪهڙو نه عجيب نموني سان ڪيو ويو آهي، ۽ جيڪي خدا کان الڳ آهن تن سان واسطو نه رکڻ جي ڪهڙي نه زور سان خواهش ڏيکاريل آهي، ڪهڙو نه سچو خدا جو خوف خدا جو ۽ ٻين کان بي ڊپائي ڏيکاريل آهي ! اهڙي شريف خواهش يا جذبو يا خيال آهي ئي ڪونه جو مٿين لفظن ۾ ظاهر ڪيل ناهي.“
روزا
روزا اگرچه سڀ ڪنهن مذهب ۾ مقرر ٿيل آهن مگر اسلام هنن ۾ بلڪل نئين معنيٰ ۽ مقصد رکيو آهي. اسلام کان اڳي روزا گهڻو ڪري موت ۽ مصيبت جي وقتن تي رکيا ويندا هئا، شايد انهي مطلب تي ته ڪاوڙيل خدا کي ٺارجي. اسلام ۾ روزا انسان جي اخلاقي ترقي ۽ روحاني بهتري لاءِ مقرر ڪيل آهي. اهو مقصد قرآن شريف ۾ بلڪل چٽيءَ طرح ڏيکاريل آهي، جتي روزن رکڻ جو حڪم ڪيل آهي. سورة البقره جي 173 آيت ۾ فرمايل آهي ته روزا اوهان جي واسطي مقرر ڪيا ويا آهن، انهي لاءِ ته توهين تقويٰ رکو. تنهنڪري نماز وانگر روزن جو مقصد به روح جي پاڪيزگي آهي جنهن سان انسان گناهن کان پري ڀڄي. قرآن شريف رڳو چڱن ڪمن ڪرڻ ۽ گناهن کان پرهيز ڪرڻ جو حڪم ڪين ٿو ڪري پر انسان کي اهي رستا ٿو ڏيکاري جن تي هلڻ سان برائي جي خواهش دٻجي وڃي ۽ چڱائي جي قوة زور وٺي. انهن مان هڪڙو رستو آهي روزا رکڻ. تنهنڪري اسلام ۾ روزا رکڻ جي رڳي اها معنيٰ ناهي ته ماني کائڻ بند ڪجي پر گناهن کان به پرهيز ڪجي. هڪڙي حديث ۾ آهي ته هڪڙو روزيدار جو ڪوڙ ۽ گلا نه ٿو ڇڏي تنهن جي کائڻ پيئڻ جي ڇڏي ڏيڻ تي الله تعاليٰ ڪو ڌيان ڪو نه ٿو ڏئي. ٻي حديث آهي ته سڀ ڪنهن ماڻهوءَ کي روزي ۾ فاحش لفظن کان حذر ڪرڻ گهرجي ۽ رڳو ايذاءُ رسڻ تي به غصو نه ڪري. در حقيقت کاڌي کان پرهيز ڪرڻ هڪڙو ڏاڪو آهي جنهن تان انسان سکي ٿو ته جنهن صورت ۾ خدا جي حڪمن ڪري رڳو انهن شين کان جيڪي حلال آهن پرهيز ٿي ڪجي ته ڪيترو نه ضروري آهي ته گناهن ۽ حرام کان پرهيز ڪجي جن کان خدا تعاليٰ به منع ٿو فرمائي جن جو نتيجو به برو آهي. انسان جي قوتن کي طاقت وٺائڻ لاءِ تربيت يا استعمال جي قوتن کي طاقت وٺائڻ لاءِ تربيت يا استعمال يا ورزش گهرجي. خدا جي حڪم جي فرمانبرداري جي قوت کي محڪم ڪرڻ لاءِ هڪڙو وسيلو آهي روزا رکڻ. روزن رکڻ ۾ بدني فائدا به آهن. روزا بک ۽ اڃ سهڻ جي عادت سيکارين ٿا، ۽ سختين واري زندگي لاءِ تيار ڪري ٿا ڇڏين، ۽ عيش عشرت ۾ پئجي نازڪ ٿيڻ کان بچائين ٿا. تنهن کان سواءِ روزا تندرستي جي لاءِ به چڱا آهن. ٻيا فائدا هي آهن.
1) روزا اميرن کي غريبن جي حالت جي واقفيت عملي طور ڏين ٿا.
2) آسودن ۽ تنگدستن کي هڪ حالت ۾ آڻي مساوات جي اصول کي قوت وٺائن ٿا.
3) گرميءَ جي موسم آهي، روزيدار کي سخت اڃ لڳي آهي، اڪيلي جاءِ ۾ ٿڌو پاڻي هن جي سامهون رکيو آهي، تڏهن به هو پاڻي نٿو پئي.
روزيدار کي سخت بک لڳي آهي، بک کان جسم ۾ ضعف ٿو ڀانئين، کاڌو موجود آهي، هن کي ڏسي به ڪوئي ڪو نه ٿو ته به کائي نه ٿو.
پياري زال حاضر آهي، محبت جو جذبو هن کي زال ڏانهن ڇڪي ٿو، مگر روزيدار هن کان پري ٿو رهي.
سبب ڇا آهي؟ سبب هي آهي ته خدا جي حڪم جي عزت ۽ عظمت هن جي دل ۾ ايتري قدر ڄمي وئي آهي جو ڪوئي به جذبو هن تي غالب پئجي نٿو سگهي، ۽ روزوئي خدا جي عظمت ۽ جلال کي دل ۾ قائم ڪرڻ جو باعث آهي. هي ته ظاهر آهي ته جڏهن هڪ مؤمن خدا جي حڪم جي سببان جائز ۽ حلال خواهشن کي ڦٽي ڪرڻ جي عادت ٿو ڪري تڏهن هو ضرور (جيئن اڳي به چيو ويو آهي) خدا جي حڪم جي سبب کان ناجائز ۽ گندين عادتن ۽ خواهشن کي ڇڏي ڏيندو. اهائي اخلاقي پاڪيزگي آهي جنهن کي روزيدار جي اندر ۾ پيدا ڪرڻ ۽ محڪم ڪرڻ شريعت جو مقصد آهي.
زڪواة
سڀ ڪنهن مذهب سخاوت جي ڀلائي ۽ ضرورت سمجهائي آهي، مگر اسلام ۾ نماز وانگر سخاوت به باقاعدي مقرر ڪئي ويئي آهي ۽ ان جو نالو زڪواة رکيو ويو آهي. اهڙي سخاوت هڪڙو دائمي قانون بنجي پيو آهي. اسلام سخاوت فرض ڪئي آهي، ۽ جيڪو ئي اسلام ۾ داخل ٿئي سو زڪواة ڏيڻ لاءِ ٻڌل آهي. مسلمان هڪ برادري آهن، ۽ ان برادري ۾ ڪوئي به شاهوڪار داخل ٿي نه ٿو سگهي جيستائين هو پنهنجي دولت مان ان برادريءَ جي غريب ڀائرن جي مدد لاءِ ڪجهه حصو ڏيڻ تي راضي نٿو ٿئي. زڪواة هڪ عملي آزمائش آهي جا هن کي غريب ۾ غريب ڀاءُ سان برابر ڪري ٿي، ۽ زڪواة هڪ ڍل آهي جا مسڪينن جي فائدي لاءِ شاهوڪارن کان اڳاڙڻ ۾ اچي ٿي. اهڙي طرح شاهوڪارن ۽ غريبن جي وچ ۾ سچي برادري قائم ڪئي ويئي آهي.
زڪواة ڏيڻ هڪ اهڙو مکيه فرض آهي جو نماز کان پوءِ اهو ئي سڀني کان وڌيڪ ضروري سمجهڻ ۾ اچي ٿو. قرآن شريف ۾ اڪثر ڪري ان جو حڪم نماز سان شامل ڪيو ويو آهي. هڪ حديث آهي ته زڪواة هڪ سخا جو تحفو آهي جو مسڪينن جي فائدي واسطي شاهوڪارن کان وٺجي ٿو.
زڪواة جا حقدار قرآن مجيد موجب هي آهن 1 – مسڪين 2 – گهرج وارا 3 – قرضي 4 – قيدي (آزاد ڪرائڻ لاءِ) 5 – مسافر 6 – زڪواة اڳاڙڻ ۽ ڪم هلائڻ لاءِ مقرر ڪيل نوڪر 7 – اهي جن جون دليون حق ڏانهن مائل ٿين 8 – الله جي راه ۾ ڪم ڪندڙ.
مسڪينن ۽ گهرج وارن ۾ تفاوت هي آهي ته مسڪين اهي آهن جي پنهنجي گذران لائق ڪمائي نٿا ڪري سگهن ۽ تنگ گذران اٿن، مگر گهرج وارا اهي آهن جن کي ڪنهن وقت ڪمائي ڪرڻ لاءِ اوزارن وغيره جي گهرج آهي ۽ خريد ڪرڻ لاءِ پيسو ڪونهين. ڪو شخص ڪمائي ڪرڻ جو لائق به آهي پر قرض به اٿس، هن جو قرض زڪواة جي مال مان ڏيئي ڇڏجي. قيدي اهي آهن جي جنگ ۾ جهليا ويا آهن. زڪواة مان ڪجهه حصو انهن کي آزاد ڪرائڻ لاءِ خرچ ڪجي. مسافر اگرچه شاهوڪار هجي ته به بعضي وقتن تي اتفاقن سببان ڌارين ملڪن ۾ هو محتاج ٿي ٿو پوي. تنهن ڪري زڪواة جو ڪجهه حصو اهڙن مسافرن جي مدد لاءِ خرچ ڪجي. ڇهين نمبر واري حقداري ڏيکاري ٿي ته زڪواة هر حالت ۾ سرڪاري طور گڏ ڪري خرچ ڪرڻي آهي، ائين ناهي ته هر ڪنهن شخص کي جيئن وڻي تئين زڪواة جا پيسا پنهنجي ليکي خرچ ڪري ڇڏي. پگهار تي ماڻهو مقرر ڪرڻ گهرجن جي زڪواة اڳاڙي بيت المال ۾ گڏ ڪن ۽ ان جي خرچ جو انتظام رکن، انهن جي پگهار زڪواة جي پيسن مان ڏيڻ گهرجي.
پويون ٻه حقداريون اسلام جي اشاعت به بنسبت آهن. ڪيترائي اهڙا ماڻهو هوندا آهن جي سلام ڏي مائل هوندا آهن ۽ اسلام جي تعليم معلوم ڪرڻ جي خواهش ڏيکاريندا آهن مگر انهن کي اسلام سيکارڻ جي انتظام لاءِ پيسا گهرجن. في سبيل الله خرچ ڪرڻ (يعني الله جي راه ۾) جو مطلب آهي دين اسلام جي واڌاري ۽ بچاءَ لاءِ خرچ ڪرڻ. اسلام جي اشاعت ڪرڻ لاءِ تقريرن، تحريرن ۽ تصنيفن جي ضرورت ٿئي ٿي ۽ مخالفن جي اعتراضن جا رد ڏيڻا ٿا پون. انهيءَ ڪم لاءِ به پيسا کپن، ۽ اهي پيسا زڪواة جي پيسن مان ڪڍي سگهجن ٿا. ارمان جي ڳالهه آهي ته مسلمانن زڪواة جي خرچڻ بنسبت هن فرض کي ٻن ٽن صدين کان بلڪل وساري ڇڏيو آهي. نتيجو اهو ٿيو آهي جو اسلام جي پاڪ دين جي اشاعت لاءِ ڪا ورلي ڪوشش ڪئي ٿي وڃي.
زڪواة ادا ڪرڻ سان زڪواة ڏيڻ واري کي هي فائدو ٿو ٿئي جو مال جي محبت انساني اخلاقن تي غالب پئجي نه ٿي سگهي، ۽ ڪنجوسائي جي عيبن کان انسان پاڪ ٿو رهي، ۽ هي به فائدو ٿو ٿئي جو غريبن ۽ مسڪينن کي هو پنهنجي قوم جو جز سمجهي ٿو، ۽ انهي ڪري بيحد دولت جو جمع ٿيڻ به هن ۾ تڪبر ۽ هٺ پيدا نه ٿو ڪري، ۽ هي به فائدو ٿئي ٿو جو غريبن جو وڏي جماعت کي هن سان محبت ۽ هن جي دولت سان خير خواهي پيدا ٿئي ٿي. ڇو ته هو هن جي مال ۾ پنهنجو هڪ حصو موجود ۽ قائم سمجهن ٿا. قوم کي هي فائدو ٿو ٿئي جو پنڻ جي رسم قوم مان نڪري ٿي وڃي.
نوٽ 1 – مسلمان جيڪڏهن پوري طرح باقاعدي زڪواة اڳاڙي بيت المال ۾ گڏ ڪري باقاعدي انتظام رکن ها ته جيڪر گهڻا قرضن کان آزاد هجن ها، ۽ وياج خورن جي چنبن ۾ نه ڦاسن ها. مسلمانن جي ليڊرن تي فرض آهي ته هڪدم سجاڳ ٿي هڪ جماعت مقرر ڪري زڪواة اڳاڙين ۽ اڳريل پيسا مٿي ڏيکاريل حقن موجب خرچ ڪرڻ جو انتظام رکن.
نوٽ 2 – ائين نه سمجهڻ گهرجي ته جو شخص زڪواة ڏئي تنهن کي وڌيڪ سخاوت ڪرڻ نه گهرجي. وڌيڪ سخاوت ڪرڻ جو قرآن مجيد بار بار تاڪيد ڪيو آهي، ۽ ان جو اجر نهايت اعليٰ آهي.
حج
مڪي ۾ حج ڪرڻ سڀ ڪنهن مسلمان تي حياتي ۾ هڪ ڀيرو فرض آهي، بشرطيڪ هن کي مسافري جو خرچ ۽ سگهه هجي، ۽ پوين لاءِ پورو خرچ ڇڏي ٿو سگهي. جان جي سلامتي به ضروري شرط آهي. حج ذوالحج مهيني ۾ ڪبو آهي ۽ حاجين کي ستين تاريخ کان اڳ مڪي پهچڻ گهرجي. حج جا ارڪان هي آهي:
1) احرام ٻڌڻ – حاجي پنهنجا رواجي ڪپڙا لاهي ڦٽي ڪندا آهن، ۽ سڀئي هڪ قسم جو لباس پهريندا آهن. اهو لباس آهي فقط ٻه چادرون. مٿو اگهاڙو هوندو آهي.
2) طواف – يعني ڪعبة الله جي چوڌاري ست ڀيرا ڦرڻ.
3) سعي – يعني صفا ۽ مرو (جي ٻه ٽڪريون آهن) جي وچ ۾ ست ڀيرا ڊوڙڻ.
4) عرفات جي ميدان ۾ گڏ ٿيڻ.
هن مان ڏسبو ته احرام سڀني مردن ۽ عورتن کي مساوات جي ميدان ۾ هڪ جهڙو ڪري ٿو ڇڏي سڀ هڪ جهڙي سادي پوشاڪ پهرن ٿا، ۽ هڪ جهڙي سادي حالت ۾ رهن ٿا. مرتبن، رنگن، دولت ۽ قوم جا سڀ تفاوت اتي گم ٿي ٿا وڃن، ۽ بادشاه ۽ ڪڙميءَ کي اتي سڃاڻي ڪين سگهبو. سڄي ذات انسان پنهنجي خالق جي اڳيان هڪجهڙو نظارو ۽ هڪ جهڙي روش اختيار ڪري ٿي ۽ اهڙي طرح انسانن جي برابري جو سڀ کان وڌيڪ شاندار ۽ اعليٰ نظارو عرفات جي عجيب بياباني ميدان ۾ ظهور وٺي ٿو، جو سچ پچ انسان کي پنهنجي خالق جي سچي ڄاڻ حاصل ڪرائي ٿو. لفظ ”عرفات“ ”عرف“ مان نڪتو آهي جنهن جي معنيٰ آهي ”هن ڄاتو“. سڄي دنيا اهري سچي برادري ۽ عملي مساوات جي شاندار تصوير ڪٿي به ڪانه ٿي ڏيکاري. حج ۾ سڀني جي واسطي اهو سادو لباس انهيءَ لاءِ رٿيو ويو آهي ته هڪ الله، هڪ رسول ۽ هڪ ڪتاب (قرآن شريف) تي ايمان رکڻ وارا هڪ صورت ۽ هڪ لباس ۾ هڪ ئي سطح تي نظر اچن، ۽ ظاهري اک کي به هنن باطني ميلاپ رکندڙن جي وچ ۾ ڪو ظاهري اختلاف يا فرق معلوم نه ٿئي.
حج ڪندڙ جي حالت ۽ ان جون حج بنسبت هلتون جهڙوڪ طواف ۽ هيڏي هوڏي ڊوڙڻ درحقيقت انهيءَ منزل جو ظاهري نظارو آهي جنهن ۾ عابد خدا جي سچي عشق ۾ ڀرپور ٿي ٿو وڃي. دل ۾ خدائي عشق جي آگ لڳڻ ڪري هو سچي عاشق وانگر جسماني ضرورتن جو ڪوبه خيال نه ٿو رکي، ۽ پنهنجي محبوب واسطي پنهنجي دل ۽ روح کي قربان ڪرڻ ۾ هن کي وڏي راحت حاصل ٿي ٿئي. سچي عاشق وانگر محبوب جي گهر جي چوڌاري ڦيرا ٿو ڏئي ۽ هڪ جاءِ کان ٻيءَ جاءِ ڏي ڊوڙون ٿو ڀري. هو حقيقتاً ڏيکاري ٿو ته هن پنهنجون خواهشون ڦٽي ڪيون آهن ۽ پاڻ کي پوري طرح خدا جي حوالي ڪري ڇڏيو اٿس ۽ خدا جي واسطي پنهنجون ذاتي لذتون قربان ڪري ڇڏيون اٿس. حيواني لاڳاپا سڀ قطع ٿي ويا آهن، ۽ هن دنيا جون لذتون هن کي هاڻي بلڪل ڪين ٿيون وڻن. هي حقيقتاً روحاني ترقي جي آخري منزل ٿو ڏيکاري، ۽ حج ڪندڙ پنهنجي ظاهري حالت ۾ هلتن سان سڄي دنيا کي ظاهر ڪري ٿو ڏيکاري ته ڪيئن انساني ڪماليت جي مقصد کي رسڻ لاءِ حيواني لاڳاپا لاهي ڇڏجن، جا ڪماليت فقط خدا جي قربت حاصل ڪرڻ سان ملي ٿي.
ياد رکڻ گهرجي ته اسلام اهو محبت جو پيغام آهي جو وڇڙيلن کي ملائي ٿو ۽ اڻ واقفن کي واقف ۽ واقفن کي سچا دوست بنائي ٿو. اسلام جي منشاءِ اها ئي آهي ته مختلف شخص کي هڪ ملت (نيشن) ٺاهي هڪ ڪلمي تي جمع ڪيو وڃي.
هر هڪ پاڙي جي ماڻهن ۾ محبت ۽ ٻڌي پيدا ڪرڻ ۽ قائم رکڻ لاءِ پنجن نمازن جي وقت هڪ مسجد ۾ جمع ٿيڻ، پاڙي جي ماڻهن تي واجب ٿيو. سڄي شهر جي ماڻهن ۾ محبت ۽ تعلقات وڌائڻ لاءِ هفتي ۾ هڪ ڀيرو انهن جو مسجد ۾ گڏ ٿي جمع جي نماز ادا ڪرڻ ضروري ٺهرايو ويو.
شهر ۽ آسپاس جي رهڻ وارن ۾ ڄاڻ سڃاڻ تعلق ۽ محبت قائم ڪرڻ لاءِ سال ۾ ٻه ڀيرا عيد جون نمازون مقرر ڪيون ويون آهن. ٻنهي موقعن تي ڳوٺن جا ماڻهو شهر ڏانهن اچن ٿا، ۽ شهر جا ماڻهو ٻاهر نڪري انهن سان ملن ٿا، ۽ رلي ملي عبادت ادا ڪن ٿا.
سڄي اسلامي دنيا ۾ دين جي ميلاپي ڌاڳي کي مضبوط ڪرڻ، مختلف قومن، مختلف نسلن، مختلف ٻولين، مختلف رنگن ۽ مختلف ملڪن جي ماڻهن کي هڪ دين جي وحدت ۾ شامل ڪرڻ لاءِ حج سڄي عمر ۾ هڪ ڀيرو فرض ڪيو ويو آهي.
حج جو مقصد اسلام جي شوڪت جو اظهار به آهي، ۽ خشڪي ۽ پاڻي جي سفر مان جي فائدا حاصل ٿي سگهن ٿا سي به هن مقصد ۾ داخل آهن. بادشاه کي جو مطلب شاندار درٻارون ڪرڻ مان حاصل ٿئي ٿو سو سڀ حج مان ملي سگهي ٿو.
هڪ سپه سالارکي جو مطلب وڏي فوج کي نظر مان ڪڍڻ ڪري حاصل ٿئي ٿو سو به حج اندر موجود آهي. ڪانفرنسن جو مطلب جو ساليانن جلسن ۽ ميمبرن تي جمع ٿيڻ مان نڪري ٿو سو به حج اندر رکيل آهي.
سوداگرن جو مقصد جو عالمگير نمائش ڪرڻ مان نڪري ٿو سو به حج اندر موجود آهي.
قديمي آثار ڳوليندڙن، ڌرتي جو علم ڄاڻندڙن، گهڻين ٻولين جي واقفن ۽ قومن ۽ قومن جي تاريخ ۽ ملڪن جي جغرافيه جي تحقيق ڪندڙن کي جن ڳالهين جي گهرج پوي ٿي سي سڀ حج مان ملي ٿيون سگهن.
نوٽ – ارمان جي ڳالهه آهي جو مسلمان اهي فائدا نٿا وٺن. حج تي اڪثر اهي ماڻهو ويندا آهن جي اڻ پڙهيل ۽ مسڪين آهن جن ويچارن تي حج فرض ئي ناهي. اهي مٿي ڄاڻايل فائدن مان ڪي فائدا حاصل ڪري نه ٿا سگهن. مگر جيڪڏهن دولتمند، عالم، آفيسر، نواب ۽ بادشاهه به حج ڪرڻ وڃن ۽ اتي هڪ ٻئي سان ميل ميلاپ رکن ته اهي سڀ فائدا حاصل ڪري سگهن ٿا.