ڪتب خانه ۽ مطالعي جو شوق
رسول الله ﷺ جو قول مبارڪ آهي ته پينگهي کان قبر تائين علم جي طلب ڪريو. انهيءَ لاءِ ضروري آهي ته هر هڪ مسجد ۾ قرآن شريف سنڌي ترجمي ۽ تفسير سان ۽ اڙدو ڪتاب تجريد البخاري هئڻ گهرجي. تجريدالبخاري جو سنڌي ترجمو تمام جلد ڪرڻ گهرجي. نوٽ - (هاڻي تازو مولوي دين محمد صاحب وفائيءَ ڪيو آهي) سنڌيءَ ۾ جيڪي اسلامي ڪتاب موجود آهن سي به رفته رفته آڻائي مسجدن ۾ رکجن. اهي ڪتاب جماعتين کي پڙهڻ گهرجن ۽ اڻ پڙهيلن کي پڙهي ٻڌائڻ گهرجن. حديث سڳوري آهي ته سڀ کان چڱو ڪم اهو آهي جيڪو دائمي طور ڪجي اگرچه ٿورو هجي. گهڻن ئي ماڻهن کي هر روز ٻه ٽي ڪلاڪ فرصت ملي ٿي. پر جيڪڏهن رڳو ڏهه منٽ هر روز يعني ماني کائڻ جي ويرم ڪتابن جو مطالعو ڪجي ته به ڏهن سالن ۾ گهٽ ۾ گهٽ 7300 صفحا ڪتابن جا پڙهي وڃجن. ڦڙي ڦڙيءَ مان تلاءَ ٿو ٿئي.
علم
سڌاري ۽ ترقيءَ جو جيڪڏهن ڪو وسيلو آهي ته فقط هڪ ئي آهي. اهو آهي علم ۽ تعليم. اهو ئي سبب آهي جو الله تعاليٰ جيڪو پهريون پهريون وحي (اقرا باسم ربڪ) نازل فرمايو، سو پڙهڻ ۽ علم ۽ قلم بابت آهي. علم جي فضيلت ۽ ضرورت بابت سوين آيتون ۽ حديثون موجود آهن. در حقيقت علم کان سواءِ مسلمان ٿيڻ ئي محال آهي. قرآن شريف ۾ ڪافرن بابت بار بار چيل آهي ته هو جاهل آهن، هو نٿا ڄاڻن، هو نٿا سمجهن، هو غور ۽ فڪر نٿا ڪن، هو قدرت ۽ فطرت کي نٿا حاصل ڪن. وغيره وغيره. هن مان ثابت آهي ته جهل ڪفر جي برابر آهي يا ڪم از ڪم ڪفر کي ويجهو آهي. مگر اسان جا ڪي عالم سڳورا علم جي اٽلندو مخالفت ڪندا آهن. بي معنيٰ قرآن شريف پاڙهڻ کي ڪافي تعليم ۽ هدايت سمجهندا آهن. اگرچه ڏسن به ٿا ته بي معنيٰ قرآن شريف پڙهڻ مان اسلام جي ڪجهه به خبر ڪانه ٿي پوي. هو رڳو ڪلمي شريف جي معنيٰ به ڪانه سيکاريندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو مڪتب ۽ مدرسا ويران ٿي ويا آهن ۽ ٿين پيا.
مولوي صاحب فرمائيندا آهن ته قرآن شريف ۽ حديثن ۾ جيڪي تاڪيد علم پڙهڻ لاءِ آهن سي ديني علم بابت آهن نه دنيوي علم بابت. حقيقت ۾ اها خصوصيت ڪيل ئي ڪانهي. قرآن شريف ۾ آهي، ”رَّبِّ زِدْنِیۡ عِلْمًا- يعني اي الله سائين ۽ مونکي علم ۾ وڌاءِ. هتي ته لفظ علم جي اڳيان ال به ڪانهي جنهن ڪري ان کي هرو ڀرو ديني علم سان لڳائجي. هڪ حديث شريف ۾ آهي ته، ”اطلبو العلم ولو کانه با الصين- يعني علم جي طلب ڪريو اگرچه چين ۾ هجي.“ هڪڙي حديث انهيءَ کان به وڌيڪ چٽي آهي جنهن مان بلاشڪ نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته دنيوي علم بابت آهي. اها هي آهي، ”الحکمت ضالت المومن خبث وجدها فهو احق بها- يعني حڪمت مسلمان جي وڃايل شيءِ آهي پوءِ جتي به ان کي لهي ته هو ان جو حقدار آهي.“
ٻيو عالمن خواه عام ماڻهن ۾ هڪڙو غلط خيال هي ويٺل آهي ته زالن کي پڙهائڻ جو حڪم بلڪل ڪونهي.جيڪڏهن کڻي پاڙهجن ته به لکائجين نه. تواريخ مان ثابت ٿيو آهي ته زناني تعليم کان سواءِ ڪنهن به قوم جي ترقي اهڙي محال آهي آهي جهڙو ٻٻر کان ٻير وٺڻ . قرآن شريف ۽ حديثن جو حڪم عورتن ۽ مردن لاءِ عام آهي. ڪڏهن به ائين چيل ڪونهي ته اي مرد! تعليم حاصل ڪيو، نڪو ائين چيل آهي ته عورتون قلم هٿ ۾ نه کڻن. تعليمي تجربن مان ڏٺو ويو آهي ته لکڻ کان سواءِ پڙهڻ به محال ٿي ٿو پوي. پهرئين ئي پهرئين وحي ۾ فرمايل آهي ته پڙهه، تنهنجو رب اڪرم (سڀني کان گهڻو مهربان ۽ سخي) آهي جو قلم جي وسيلي علم سيکاريائين. قلم کي جيڪڏهن ايتري فضيلت آهي ته عورتن کي ڇو قلم کان محروم رکجي. ازانسواءِ هڪ حديث ۾ ته هيءَ به چٽائي آهي ته علم جي طلب سڀ ڪنهن مسلمان مرد توڙي عورت تي فرض آهي. کڻي سمجهو ته عورتن کي لکڻ کان سواءِ گهڻي تڪليف بعد پاڙهي به سگهجي ۽ هو سڀ ڪتاب چڱيءَ طرح پڙهي وڃن ته پوءِ هي لکي ڪين سگهنديون ڇا؟ بيشڪ لکي وينديون مگر اکر ڪچا ۽ ڏنگا ڦڏا ٿيندا. پوءِ باقي نه لکائڻ مان مقصد ڪهڙو؟ اسان جي عالمن کي اسلام جي تاريخ جي خبر هجي ته جيڪر کين معلوم ٿي وڃي ته اوائلي زماني کان وٺي اورنگزيب بادشاهه جي زماني تائين مسلمان عورتون نه رڳو ديني علم پر دنيوي علم به سکنديون هيون. اورنگزيب هڪ نهايت متشرع بادشاهه هو، جو پنهنجي ڪمائيءَ تي گذران ڪندو هو ۽ شاهي خزاني کي هٿ به نه لائيندو هو. ان بادشاهه جي مشهور نياڻي بيبي زيب النساءَ جنهن تي عالمگير کي فخر هوندو هو سا دنيوي علم به پڙهي هئي، لکڻ ۾ به قابل هئي ۽ عجب ته هي آهي ته شعر گوئي به ڪندي هئي ۽ انهن ملڪن جي عالمن ۽ شاعرن سان بحث مباحثا ڪندي هئي. عورتون اسلام جي تبليغ ڪنديون هيون. جنگين ۾ حاضر رهي مڙسن جون خدمت ڪنديون هيون ۽ جنگ وقت صفن جي پٺيان بيهي شعرن وغيره جي وسيلي مڙسن کي همٿائينديون هيون. ڦٽيلن کي مرهم پٽي ڪنديون هيون ۽ ضرورت وقت پاڻ به وڙهنديون هيون. اڄوڪا عالم ۽ پير پنهنجي عورتن کي اهڙو پوري ٿا ڇڏين ۽ اهڙو جاهل ٿا رکن جو نه هنن کي دنيا مان فيض حاصل ٿئي نه دنيا کانئن فيض وٺي. انهن جو نالو ظاهر ڪرڻ به عيب ۽ عزت جي گهٽتائي سمجهي وڃي ٿي حالانڪه رسول الله ﷺ جي حرمن مبارڪن جا نه رڳو نالا معلوم آهن پر پري پري جا مسلمان کانئن اچي حديثون ۽ مسئلا سکندا هئا.
پردي جي مسئلي تي مان هت بحث ڪونه ٿو ڪيان مگر ايترو لکان ٿو ته اصحاب سڳورا اهڙو سخت پردو ڪونه ڪندا هوا جهڙو اسان جا ڪي پير ۽ عالم ڪن ٿا ۽ جو پردو فقط ڪي آسوده حال ماڻهو ڪري سگهن ٿا. مگر مسڪين نٿا ڪري سگهن. حالانڪه اسلام جا احڪام خصوصن پردي جو حڪم غريبن ۽ شاهوڪارن لاءِ عام آهي. تنهنڪري هئڻ به اهڙو گهرجي جنهن تي سڀئي عمل ڪري سگهن.
مگر هتي پردي جو سوال ڪونهي. علم جو سوال آهي. دنيوي علم کان سواءِ ديني علم سمجهڻ به اهڙو محال آهي جهڙو لکڻ کان سواءِ پڙهڻ. اهو ئي سبب آهي جو مڪتبن ۽ مدرسن جي تعليم بلڪل ردي ۽ بيڪار ٿي وئي آهي. طالب علم زبان سان لفظ چوندا ويندا آهن مگر سمجهندا ڪجهه به ڪين آهن. پر فرض ڪيو ته لکڻ جو به ضرور ڪونهي ۽ دنيوي علم جو به ضرور ڪونهي. پر ديني علم حاصل ڪرڻ لاءِ اسان جي عالمن ڇا ڪيو آهي. جن کي رڳو قرآن شريف پاڙهيو وڃي ٿو سي ته جاهل آهن. باقي رهيا اهي ٿورا شاگرد جن کي پارسي ۽ عربي پاڙهي ٿي وڃي تن جي حالت به رحم جوڳي آهي. ست سال پارسي تي لڳيو وڃن ته به نه پارسي ڳالهائي سگهن نه پارسيءَ ۾ خط پٽ لکي سگهن. اسلام جي ته خبر به ڪانه. ڏاڙهي اچڻ بعد عربي شروع ٿئي. گهڻا ته پارسي پڙهندي ئي بيزار ٿي مدرسو ڇڏي ٿا وڃن پر جيڪي همت ڪري پارسيءَ مان پار پئجي عربي شروع ڪري ٿا ڏين، تن کي عربي به پارسيءَ کان وڌيڪ ڏکئي نموني پاڙهي وڃي ٿي. صرف ۽ نحو بنا سمجهڻ جي طوطي وانگر حفظ ڪرڻ سو ٽڪر ڪاٽڻو آهي. فرهاد جهڙن عاشقن کان سواءِ ٻيا سڀ ڀڄي پٺ ٿا ڪن. جيڪي ويچارا محنتون ڪري صرف نحو مان پار ٿا پون تن کي به اڃا ته اسلام جي الف جي خبر به ڪانه پوي. جڏهن ڪي قرآن ۽ حديثون پڙهن تڏهن ڪا خبر پوي. مون کي ذاتي تجربي مان خبر آهي ته عربي جو ايترو مادو پيدا ڪونه ٿو ٿئي جو عربي ڳالهائي سگهن يا عربي لکي سگهن، پر سليس ڪتاب پاڻ پڙهي معنيٰ ڪڍي سگهن، جڏهن فقه يا قرآن شريف يا حديثون پڙهن ٿا تڏهن استاد صاحب جيڪي چوندو وڃي سو هو به چوندا ٿا وڃن. نه سمجهن نه سوال پڇن. مان پاڻ مدرسن ۾ آزمودا ڪري ڏٺا آهن. هڪڙي مدرسي ۾ ڪن طالب علمن فقه جو ڪتاب پي پڙهيو. عربي به پڙهيائين ان جي معنيٰ به طوطي وانگر چئي ويو. چيو مانس ته انهيءَ جو مطلب ته سمجهاءِ. جواب ڏنائين مطلب پوءِ سمجهنداسين. هڪڙي مدرسي ۾ اسلامي عقائدن بابت سوال پڇيم. مولوي صاحب هڪدم جواب ڏنو ته عقائد پوءِ سکندا. عربي پڙهندڙ شاگردن کي اها به خبر ڪانه هئي ته مسلمان ڇاکي ٿو چئجي.
حقيقت هئين آهي ته لکڻ کان سواءِ پڙهڻ محال آهي ۽ دنيوي علم کان سواءِ ديني علم سمجهڻ محال آهي.بلڪ ديني ۽ دنيوي علم ۾ فرق ڪرڻ ئي چُڪَ آهي. اسان جو دين اسلام اهي ئي حڪم احڪام ٿو ڏئي جيڪي دنيا سان تعلق رکندڙ آهن ۽ منجهن دنيوي فائدا رکيل آهن. اسلام سيکاري ٿو ته دنيا ۾ ڪيئن هلجي چلجي ۽ ٻين سان ڪهڙي طرح پيش اچجي ۽ ڪيئن معاملات ۽ تعلقات رکجن وغيره وغيره. هاڻي جيڪڏهن اسان کي دنيا جي واقفيت ئي ڪانهي ته دين جا احڪام ڪيئن سمجهڻ ۾ ايندا. اهو ئي سبب آهي جو اسلام جا ٻهراڙيءَ جا عالم جن دنيوي علم نه پڙهيا آهن ۽ دنيا جي واقفيت ڪانهي سي جاهلن جهڙا آهن. مگر اهي عالم جن دنيوي علم به پڙهيو ۽ دنيا سان واقفيت به رکيائون تن دنيا تي اثر وجهي ڇڏيو آهي ۽ وڏو انقلاب پيدا ڪري ويا آهن مثلن مولانا حالي ۽ مولانا شبلي.
سمجهو ته هڪڙو شخص ڄائي ڄم کان نابين آهي. هن کي توهان لفظن جي وسيلي اونده ۽ روشنائي ڪين سمجهائي سگهندؤ، نڪي مختلف رنگن جي حقيقت سمجهائي سگهندو. ڪنهن شخص انب ۽ زيتون ڪونه کاڌا آهن. هن کي لفظن جي رستي انهن جو سواد ڪونه سمجهائي سگهندو. اهڙيءَ طرح هڪڙي ماڻهو کي ڄائي ڄم کان ڪنهن غار ۾ رهايو ۽ کيس ڪنهن نوڪر هٿ رڌل پڪل طعام موڪليو. کيس سڄي دنيا ۾ سڀني کان وڌيڪ قابل عالم استاد تعليم ڏيڻ لاءِ مقرر ڪري ڏيو ته هو طوطي وانگر ڪي لفظ سو چئي سگهندو مگر هن کي علم رڳو هيٺين ڳالهين جو حاصل ٿي سگهندو. 1- اهي طعام جي کاڌا هوندائين 2- اهو غار جنهن کان ٻاهر اصل نه نڪتو 3- انهيءَ نوڪر جي شڪل ۽ انهيءَ استاد جي شڪل 4- کائڻ پيئڻ. ٽورو پيشاب ۽ بدن جي حالت. بس ٻيو ڪجهه به کيس سمجهڻ ۾ نه ايندو. اها ئي حالت انهن عالمن جي آهي جن کي دنيوي علم ڪونهي. هو اسلام بلڪل ڪونه ٿا سمجهن. اهو ئي سبب آهي ته هو رڳو معجزن ۽ ڪرامتن جي قصن تي زور ڏيندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو قرآن شريف، نماز، وظيفن وغيره کي رڳو منتر کڻي بڻايو اٿن. کين دنيا جي واقفيت هجي ۽ دنيا ۾ جي آسانيون ۽ تڪليفون درپيش ٿيون اچن تن جي خبر هجين ۽ کين معلوم هجي ته اسان ڪهڙين ڪهڙين مصيبتن ۾ مبتلا آهيون ۽ ڇا جي ڪري اهي مصيبتون اسان تي نازل ٿيون آهن ته هڪدم قرآن شريف ۽ حديثن جي حڪمن جون خوبيون ۽ حڪمتون ۽ اثر سندن خيال ۾ اچي وڃن. نه رڳو ايترو پر قرآن شريف ۽ حديثن ۾ اهڙا اهڙا اڻ کٽ خزانا آهن جو انهن کي سمجهه تڏهن پوندي ۽ انهن جي سچائي ۽ ڪارائتي هئڻ جي تڏهن پروڙ پوندي جڏهن ايندڙ زمانن ۾ ڪي نيون حالتون پيدا ٿينديون.
انگلنڊ جو ملڪ هڪ ننڍڙو ملڪ اٽڪل ست هزار ڪوهه پري آهي. ان ملڪ مان هڪ مٺ ماڻهن جي ست ولايتون لتاڙي هندستان ملڪ ۾ آئي ۽ واپار شروع ڪري پنهنجي ملڪ ۽ قوم کي زور وٺايو. منجهن حب الوطني به اهڙي جو ڊاڪٽر برائڊن کي جڏهن شاهه جهان بادشاه چيو ته جيڪو انعام گهرڻو هجيئي سو گهر تڏهن چيائين ته مون کي پنهنجي لاءِ ڪجهه نه گهرجي مهرباني ڪري منهنجي ملڪ جي ماڻهن کي واپار جون سهولتون ڏيو.
ٿورڙن ئي سالن ۾ اها مٺ ماڻهن جي نه رڳو ٻين يورپي رقيبن فرنچن وغيره تي غالب پئي، پر رفته رفته سڄو هندستان پنهنجي عقل ۽ علم جي وسيلي فتح ڪري بادشاه ٿي ويهي رهيا. اسان جا عالم سڳورا مسجدن جي ڪنڊن ۾ ويهي تسبيون سوري پليت نصارن تي لعنتون پڙهڻ لڳا ۽ ماڻهن کي هدايت ڪرڻ لڳا ته نصارن جي ويجهو نه لنگهو. سندن اسڪولن کان پري ڀڄو. سندن پيسي ۽ نوڪريءَ کي حرام سمجهو. نتيجو اهو ٿيو جو نصارن کان پري به رهي نه سگهياسين ۽ سڀ ڪنهن ڳالهه ۾ پست پئجي دنيا به وڃائيسين ۽ دين به وڃايوسين. انهيءَ کان ته اها صلاح ڏين ها ته هلو ته هلي سمنڊ ۾ ٻڏي مرون ته بهتر ٿئي ها ڇو ته ان تي عمل ته ڪري سگهجي ها ۽ ٻين قومن جي غلاميءَ جي زنجيرن ۾ ته نه ڦاسون ها. پر ڀلو ٿئي سر سيد احمد خان جهڙن انسانن جو جن علمائن جي مخالفت ڪري مسلمانن کي تباهي کان ڪجهه قدر بچائي ورتو ۽ مولوين جي مخالفت هوندي به مسلمان ڪجهه قدر سجاڳ ٿيا آهن ۽ سمجهن ٿا ته دنيا ۾ ڪامياب ٿي رهڻ نه رڳو دنيائي طرح ضروري آهي پر ديني طرح به ضروري آهي.
خبر ناهي ته مولوين سڳورن دنيوي تعليم ۾ ڪهڙو ڪفر ڏٺو هو. دنيوي تعلم دنيا ۾ پيسو ڪمائي خوشحال رهڻ لاءِ ضروري آهي. خوشحالي ۽ آسودگي حرام ۽ ننگي سڃائي حلال آهي ڇا؟ دنيوي تعليم عقل ۽ دنيا جي واقفيت وڌائي ٿي. اسلام بي عقل ۽ جاهل رهڻ جي هدايت ٿو ڪري ڇا؟ جيڪڏهن دولت اهڙي خراب آهي ته سخيءَ جو درجو اهڙو بلند ڇو ٿيو آهي؟ سخاوت ۾ هڪ کارڪ ڏيڻ به وڏو ثواب آهي. پوءِ جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو کي دنيوي علم ۽ هنر سيکاري هوشيار ڪري هزارن رپين ڪمائڻ جي لائق ڪجي ته ڪيڏو نه ثواب سمجهڻ گهرجي. جيڪڏهن سنڌي يا انگريزي ٻولي سکڻ گناهه آهي ته تڏهن سڀني مسلمانن کي فقط عربي ٻولي سکڻ ۽ ڳالهائڻ گهرجي ڇا؟ جيڪڏهن ٻولين سکڻ ۾ ڪفر ڪونهي ته ڀلا ليکي چوکي ۽ حسابن سکڻ ۾ ڪفر آهي ڇا؟ انهن ۾ ڪفر ڪونهي ته ڀلا تاريخ ۽ جاگرافي ۾ ڪفر آهي ڇا؟ تڏهن ڇا ۾ ڪفر آهي؟ تاريخ جو علم اهو اعليٰ علم آهي جيڪو اسلام ۽ ترقي لاءِ اشد ضروري آهي. تاريخ مان خبر ٿي پوي ته مختلف قومون مختلف ملڪن ۽ مختلف زمانن ۾ ڪهڙيءَ طرح گذاري ويون. سندن علم ۽ عقل، سندن رسمون ۽ رواج، سندن هنر ۽ ڌنڌا، سندن خوراڪ ۽ پوشاڪ، سندن خيال ۽ عقيدا، ليڊرن ۽ رهبرن جا حالات، انهن جو قوم تي اثر، سڌارا يا بگاڙا، سبب ۽ انهن جا نتيجا، اهي ئي ڳالهيون تاريخن ۾ بيان ڪيل آهن ۽ انهن ئي مان گذريل زمانن جي سڀني قومن جو عقل حاصل ڪري پنهنجو سڌارو ۽ ترقي ڪري سگهون ٿا. ساڳيءَ طرح جاگرافي به اهو علم آهي جنهن جي وسيلي سڄي دنيا جي واقفيت پنهنجي ننڍڙيءَ ڪوٺڙيءَ ۾ حاصل ڪري سگهون ٿا. سڄي دنيا جا عجب نظارا جبل ۽ درياهه، عمارتون ۽ پليون، سمنڊ ۽ ڍنڍون، ماڻهو ۽ مرون، پکي ۽ جيت، هنر ۽ ڪاريگريون، ڀاڄيون ۽ ميوا وغيره وغيره گهر ويٺي ڏسي سگهون ٿا. سائنس جو علم اهو علم آهي جنهن سڄي دنيا کي تارن، آگبوٽن، ريل گاڏين، هوائي جهازن جي وسيلي ڳنڍي گويا هڪ ننڍڙو ملڪ ڪري وڌو آهي. جنهن کي پيسو آهي سو ٿوريئي وقت ۾ سڄي دنيا جو سير ڪري اچي ٿو گهر کان نڪري. ڪي يار ته سائيڪل تي چڙهي سڄي دنيا جو سير ڪري ٿا اچن. اسان کان بلڪل ڏورانهون ملڪ آمريڪا آهي. ان ملڪ ۾ جيڪي گذريل رات وهيو واپريو تنهن جي خبر اخبارن ۾ صبح سان پئجي ٿي وڃي. راڳ ٿئي بمبئي ۽ ڪلڪتي ۾، ٻڌجي ڪراچي ۽ لاڙڪاڻي ۾. اهڙا علم ۽ هنر ايجاد ڪيا ويا آهن جن جي وسيلي انسان چڱي تندرستي حاصل ڪري خوشحال گذاري سگهن ٿا. مگر افسوس ته اخلاقي ۽ ديني ڪماليتن نه هئڻ ڪري عقل ۽ علم جون نعمتون گهڻي قدر رائگان وڃن ٿيون. ناظرينو! سوچيو ۽ سمجهو ته دنيوي علمن ۾ ڪفر ڪونهي پر ان مان خدائي نعمتون حاصل ٿيون ٿين. فقط هي ڳالهه آهي ته دنيوي علم سان گڏ ديني علم ۽ اسلامي اخلاق به هئڻ گهرجن. اسان جي عالمن کي جيڪڏهن ڪجهه به اسلام جي خبر هجي ها ته دنيوي علم جو پڙهڻ به ديني فرض ڪري ڏيکارين ها ۽ ان سان گڏ سچي اسلامي تعليم ڏيڻ جو به انتظام ڪن ها. مولوي ۽ ٻيا مسلمان گڏجي سرڪار تي زور رکن ها ته اسان جي ٻارن کي دنيوي تعليم سان گڏ ديني تعليم ڏيڻ جو به انتظام ڪيو. يا 6 ڪلاڪن مان 4 ڪلاڪ توهان جا ماستر کين دنيوي تعليم ڏين ۽ باقي ٻه ڪلاڪ اسان جا عالم کين اسلام سيکارين. جيڪڏهن سرڪار ائين ڪرڻ کان به انڪار ڪري ها ته پوءِ پنهنجا اسڪول اهڙا کولين ها جن ۾ انگريزي نموني واري دنيوي تعليم سان گڏ ديني تعليم به شامل ڪن ها. ارمان جي ڳالهه آهي ته ڪي مولوي صاحب اڃان تائين انگريزي تعليم جي مخالفت ڪندا اچن سو هن ڪري جو انگريزي خوانده پنهنجي پوشاڪ ڇڏي انگريزي پوشاڪ اختيار ٿا ڪن، ڏاڙهي مڇون چٽ ٿا ڪرائين، بلڪ ڪي ته روزا ۽ نمازون ۽ اسلام ئي ڇڏي ٿا ڏين. ان ۾ انگريزي تعليم جو ڏوهه ڪونهي پر اسلامي تعليم نه هئڻ جو ڏوه آهي. اڃان سچ چئجي ته عالمن جو ئي ڏوهه آهي جئين اڳي سمجهايو ويو آهي. تڏهن به انگريزي خوانده جاهلن کان وري به چڱا آهن. جاهلن کي نه دين آهي نه دينا آهي نه عقل آهي نه علم آهي. هو وحشين وانگر چوريون ٿا ڪن، چڪلن ۾ ٿا ويهن، ڪڪڙ ٿا ويڙهائين وغيره وغيره.
انگريزن جي اچڻ وقت اسان جي قوم هر طرح تباهي جي حالت کي پهتل هئي. غفلت ۽ سستي اسان تي غالب پئجي ويئي هئي. انگريزن اسان کي ٺوڪرون هڻي سجاڳ ڪيو. هونئن دنيا و ما فيها کان نا واقف هئاسين، انگريزن اسان کي ان کان واقف ڪيو.
دنيا ته ڇڏيو پر خود دين به اسان کي اڻ سڌيءَ طرح انگريزن ئي سيکاريو. سو هيئن: چوندا آهن ته ”نادان دوست کان داناءُ دشمن به ڀلو آهي“ يورپي مشنري پادرين اسلام تي سخت حملا ڪيا. هنن جا اهي حملا واجبي به هئا. ڇو ته خود اسان جا ڪي تفسير ۽ ڪتاب اهڙا ته واهيات هئا جو انهن جي ئي وسيلي هنن اسلام کي ڪوڙو ۽ واهيات ثابت ڪري ڏيکاريو ۽ رسول الله ﷺ کي الاجي ڇا ڇا ثابت ڪري ڏيکاريو. انهيءَ تي ئي ڪن روشن دماغ عالمن کي غيرت آئي جن قرآن شريف ۽ صحيح حديثن ڏي رجوع ڪيو ۽ انهن مصنفن جي ڪتابن ڏي رجوع ڪيو، جن بنو اميه ۽ بنو عباس جي زماني ۾ علم ڪلام کي زور وٺايو ۽ اسلام جون خوبيون فلسفي جي وسيلي سمجهايون. نتيجو اهو ٿيو جو پادرين جي ترديد ڪاميابي سان ڪئي ويئي ۽ اسان کي به سچي اسلام جي خبر پيئي.
ڪرستان پادرين جو ذڪر به ائين ئي وچ ۾ اچي ويو. اصل مطلب هي هو ته انگريزن جي اچڻ کان علم جي روشني وري اسان جي ملڪ ۾ منهن ڪڍيو ۽ اسان جي مولوين گهڻي قدر ان روشنائي کي پري رکڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ڪجهه قدر اڃان به ڪن پيا، پر اوندهه تي روشنائي ضرورو غالب پوڻي آهي.