صلوات، تسبي ۽ وظيفا
صلوات پڙهڻ هڪڙي دعا آهي ۽ انجو مطلب آهي ته اي الله سائين! رسول مقبول ﷺ ۽ سندس آل ۽ امت تي رحمتون نعمتون ۽ برڪتون موڪل، ۽ دين ۽ دنيا ۽ ايمان جي سلامتي ۽ امن ۽ آرام بخش. جڏهن جڏهن پنهنجي لاءِ ڪا دعا گهرؤن تڏهن واجب آهي ته پهريائين رسول ﷺ تي صلوات ۽ سلام موڪليون. جڏهن جڏهن سندن نالو مبارڪ وٺون، تڏهن تڏهن دل جي سچائيءَ سان مٿن درود پڙهون. اسان کي گهرجي ته مجلسن ۾ اڪثر الله تعاليٰ جا حڪم بيان ڪيون ۽ رسول اللهﷺ جو ذڪر ڪيون ۽ مٿس صلوات ۽ سلام پڙهون. جيڪڏهن دنياوي ڳالهيون ڪيون ته به آخر ۾ ٿورو گهڻو الله ۽ رسول جو ذڪر ڪري صلوات ۽ سلام پڙهون ۽ هيءَ دعا پڻ پڙهون ”استغفر الله الذی لاالہ الاهوالحی القيوم واتوب اليه“ يعني مان گناهن کان انهيءَ الله تعاليٰ جي پناهه ٿو گهران جنهن کان سواءِ ڪو معبود ڪونهي جو هميشه جيرو ۽ هميشه قائم آهي ۽ مان ڏانهنس ٿو موٽان پويان لفظ ته ”ڏانهنس ٿو موٽان“ انهي موقعه لاءِ ڏاڍا مناسب آهن. ڇو ته انهيءَ مجلس ۾ اسان خدا کي وساري ڪي دنياوي ڳالهيون ڪيون تنهنڪري حق آهي ته اهڙين ڳالهين بعد وري الله تعاليٰ ڏي رجوع ٿيون.
تسبيءَ جو رواج اصحابن سڳورن ۾ بلڪل ڪونه هو. منهنجي خيال ۾ ائين ٿو اچي ته تسبيءَ ۾ رياءُ گهڻو آهي يعني تسبي هرڪوئي ڏسي ٿو، تنهنڪري گهڻا ماڻهو پاڻ کي ڀلارو ڪوٺائڻ لاءِ تسبي هٿ ۾ ٿا کڻن. ڇو نه اصحابن سڳورن جي روش اختيار ڪرڻ گهرجي ۽ تسبيءَ کي ڦٽو ڪرڻ گهرجي. صلواتون ۽ وظيفا محبت ۽ شوق سان پڙهڻا آهن نه ته پڙهجن ئي نه. پوءِ جيڪڏهن سچو پچو شوق ۽ جذبو آهي ته تسبي جو ڪهڙو ضرور آهي؟
وظيفا به اڄ ڪلهه مرادن حاصل ڪرڻ لاءِ منتر طور پڙهيا ٿا وڃن. نڪي انهن جي معنيٰ سمجهي ٿي وڃي، نڪي دل سان پڙهيا ٿا وڃن. انهيءَ لاءِ ڪونه ٿا پڙهيا وڃن ته انهن جو اثر دل ۽ دماغ تي پيدا ٿئي يا انهن تي عمل ڪرڻ لاءِ هر وقت انهن جي يادگيري رکجي. مثلن ڪنهن ماڻهو کي ڪوڙ ڳالهائڻ جي عادت آهي، اسان هن کي انهيءَ عادت کان باز رکڻ لاءِ چئون ٿا ته تون هيءَ آيت وظيفو ڪري پڙهندو رهه ته ”لَّعْنَتَ اللهِ عَلَی الْکٰذِبِیْنَ- يعني ڪوڙن تي الله تعاليٰ جي لعنت آهي.“ هاڻي جيڪڏهن هن کي معنيٰ نه سيکارجي ته هو اها آيت به پڙهندو وتندو پر ڪوڙ به ڳالهائيندو وتندو. پر جيڪڏهن ان جي معنيٰ سمجهندو ۽ ان تي اعتبار ڪندو ۽ سچي دل سان اهي بار بار پيو پڙهندو ته پوءِ ممڪن آهي ته گهڻي قدر ڪوڙ ڳالهائڻ کان پرهيز ڪندو.
اڄ ڪلهه ڪي ماڻهو وظيفا به صلوات وانگر بلڪل گهڻي قدر پڙهن ٿا. پر نڪي سمجهن ٿا نڪي انهن تي عمل ڪن ٿا. اصحاب سڳورا ايتري قدر وظيفا ڪونه پڙهندا هئا. هو گهڻو وقت قرآن شريف پڙهڻ تي صرف ڪندا هئا، پر قرآن شريف به سمجهي دل سان هنڊائيندا هئا ۽ ان تي عمل ڪندا هئا.
اڄ ڪلهه عمل لفظ جي معنيٰ به هڪڙي نئين ڪڍي اٿن. چوندا آهن ته فلاڻي شخص کي فلاڻي آيت يا فلاڻي سورت (مثلن ياسين سڳوري) تي اهڙو عمل آهي جو اها پڙهڻ بعد جيڪي گهري سو مليس. مثلن جنن کي حڪم ڪري ته جن سندس خدمت ۾ حاضر ٿي سندس حڪم بجا آڻين، ۽ کوهه جي پاڻيءَ کي حڪم ڪري ته اهو مٿي چڙهي اچي وغيره وغيره. يعني آيتن، سورتن ۽ وضيفن ۾ جادو يا منتر جو اثر سمجهيو وڃي ٿو. عمل جي اها معنيٰ نٿي سمجهي وڃي ته ان آيت يا سورت ۾ جيڪي الله تعاليٰ جا حڪم آهن تن جي تعميل ڪجي. افسوس ته اِهو آهي جو رڳو لفظن جي معنيٰ به ڦيرائي ابتڙ ڪئي ٿي وڃي.